Сөйтіп, жүздеген шаңырақ
жерге ие болса, мыңдаған шаңырақ
баяғыдан бері бірлесіп пайдаланып
келе жатқан ата қоныстарының
аяқ астынан бөтен біреудің
меншігіне айналып кетуі салдарынан
өз елдерінде өздері өгей болып
қалды. Бұл өрістің тарлығынан
да жанға батыңқырады. Кешегі
казактар мен орыс алпауыттарының
жеріне аттап баса алмай жүрген
бөкейліктер енді қашанғы қара
жұрттарының өзіне аттап баса
алмай пұшайман болды, Бұрынғы
қоңсы-қолаңмен жүз шайысқанның
үстіне енді ағайын арасы қырқыстары
қосылды. Әлеуметтік ахуал құлдырай
түсті. Елмен бірге жер де
күйзеле түсті. 1825 жылы Ішкі Ордада
2500 мың бас ірі және ұсақ
мал болып, әр бас малға бар
болғаны 2 десятина қолайлы қоныс
тиді. Бұндай жағдайда бүкіл өріс
тұяқ кештіліктен азып-тозады. Оның
үстіне 1816, 1820, 1827 жылдардың қыстары
өте қатты болды. 1827 жылғы жұттан
Ішкі Орда 10500 бас түйеден; 280500 бас
жылқыдан, 75480 бас сиырдан, 1012000 бас
қойдан айырылып, 13 миллион сомдық
шығын шеккен (Обзор Российской
империи. 4. II. Т. XIV. СПб., 1848. 39-б.).
Жер қатынасы өзгерген
соң бар қатынас та өзгереді.
Бұрын соғым мен зекеттен басқа
салықты білмейтін қазақ қауымы
Жәңгірдің тұсында салықтан көз
аша алмады. Соғым мен зекеттің
де мөлшері өскен. 10 түйеден 1 қой,
25 түйеден бір тайлақ, 36 түйеден
бір ірі түйе, 30 сиырдан 1 бұзау,
40 сиырдан бір тайынша, 60 сиырдан
2 баспақ, 40 ұсақ малдан 1 қой, 121 қойдан
2 қой, 201 қойдан 3 қой зекет алынған.
Ханға берілетін зекет пен
соғымнан басқа, рубасыларына да
соғым берілген. Хан патшаға сапарға шықса
да, орда салса да, жаңа сұлтан сайласа
да, жаңа бір салық ойлап табылған. Молда,
шабарман, депутат, пошта ұстау үшін де
салық жиналған. Кейін бұл алымдар мал
түрінде емес, ақшалай алынған. Ол үшін
мал сату керек болған. Базары алыс қазақтар
малын ауыл арасының саудагерлеріне арзанға
сатып, ал олар базарларға апарып бұлдап
сатқан. Оның есесіне қазақ тұынатын бұйымдарды
базардан арзанға алып, ауыл арасына әкеліп,
үстеме ақша алған.
Бұл қазақ шонжарларының
сауда капиталымен ықпалдасуын
өрістетті. Мәселен, графиня Багратион
Қарауыл қожа Бабажановпен астық
және мал саудасы жөнінде серіктестік
құрды. Жәңгір ханның өзі Ресей
көпесі Измаиловпен қол жалғасты.
Хан орыс әскеріне 1500 түйе сатты.
Сондай-ақ, ол кейбір көпестерге
ордадағы астық сатуды басыбайлы
алып берді. Ол қазақ ауылдарын
аралайтын қыдырма сауданы тыйып,
арнайы сауда орталықтарын ашуға
күш салды. Олардың біреуінің
князь Юсуповтың, екіншісі граф
Безбородконың қоныстарында ашылуы
қазақ, ханының ірі капиталмен
ым-жымын білдіреді. Хан ордасында
жәрмеңқе ашылуы елдегі сауда
жүйесін бір қолға тоғыстыру
пиғылын байқатты. Хан жәрмеңкесіне
Саратов, Тамбов, Воронеж, Пенза,
Симбирск, Самара, Мәскеу, Нижегородск,
Рязан, Қазан, Вятск, Ярославль,
Чернигов, Кострома және де басқа
губерниялардан көпестер келді.
Бұл жәрмеңкеден келетін алапаның
бәрі хан қазынасына түсті.
Жылма-жылғы көқтемгі және күзгі
жәрмеңкеден 6-7 мың сом төлем
алынып отырған. Оның үстіне
хан Орда қасында сауда жасайтын
көпестерден айрықша салық алынған.
Ақшалай алапа алу үшін Жәңгір
зекетті көктемгі, соғымды күзгі
жәрмеңке тұсында жинатқан.
Әрине, бұның бәрі
экономикалық өмірге елеулі өзгерістер
енгізген. Сол замандағы Евреинов,
Бларамберг, Ващенколардың есептеуінше,
1803 жылы үй басына 319 бас, жан
басына 64 бас, 1812 жылы үй басына 273
бас, 1825 жылы үй басына 245 бас, жан
басына 49,5 бас, 1839 жылы үй басына
155 бас, жан басына 30 бас, 1845 жылы
үй басына 116 бас, жан басына 24
бас, 1850 жылы үй басына 87 бас, жан
басына 18 бас малдан келген. Жәңгір
тұсында үй басына шаққанда
да, жан басына шаққанда да
мал Бөкей мен Сығай тұсындағыдан
әлдеқайда кеміп кеткен. Бұл екі
ортада халықтың саны 3 есеге, 1803
жылғы 31 мың адамнан 1845 жылғы
100 мың адамға дейін өскен. Бұл
– табиғи өсім емес, негізінен, миграциялық
өсім еді. 1828 жылдан бастап сырттан мал
айдап келуге тыйым салынған. Ол да, әрине,
мал басының артуына оң ықпал ете қоймайды.
Алайда, мал басының өсу қарқынының кеміп
кетуі, негізінен, өріс тарлығынан, ал
Жәңгірдің 30-40 жылдарғы жер реформасы
бұл мәселені асқындыра түспесе, жеңілдете
қоймағандығынан екендігі даусыз. Ол,
әсіресе, дәулет кереғарлығын күшейте
түскені аян.
Мәселен, Жәңгір ханның
бір өзінің 1845 жылқысы, 232 түйесі, 719
сиыры, 17097 қой-ешкісі болған. Бұнда,
әрине ханның жылма-жыл Ресей
жәрмеңкелерінде сатылып кететін
мыңғырған малдары есепке алынбаған.
Өйткені, ханға тек соғымының
өзіне 1000 бастан астам мүйізді
ірі қара түсіп отырған. Ішкі
Ордада бұндай бай жаңғыз хан
ғана емес еді. 1834 жылы урядник
Кокарев өз беттерімен Жайық
казак әскері жеріне өткеңдердің
есебін алған. Сондай 43 шаруашылықтың
қарауында 36820 жылқы болған. Бұлардың
төртеуі – сұлтан, төртеуі – рубасылары,
қалғандары байлар еді. Бір ғана Меңлікерей
Бөкейхановтың тек Боғда тауының маңында
жайылып жүрген малы 2400 жылқы, 80 түйе, 60
сиыр, 3500 қой болған. Әлгі деректердің
айтуынша, 56 бай-сұлтандар шаруашылығында
50509 жылқы болған. Немесе, 1839 жылғы Ішкі
Орда халқының 0,9 пайызын құрайтын 56 шаруашылық
өлкедегі жылқының 17 пайызын иемденген.
Тауарлы-қаражат қатынастары қалған қазақ
өлкелеріне қарағанда Ішкі Ордаға алдымен
келген. Сондықтан, былайғы Кіші және Орта
жүз ұлыстарына қарағанда мұнда ырғалып-жырғалған
байлар бұрынырақ және көбірек шыққан.
Бөкей Ордасында
Жәңгір хан билігі
1823 жылы Жәңгір Бөкейұлы
хан тағының мұрагері болып
танылып, 1824 жылы 22 маусымда «Хан тоғайында»
ақ киізге көтеріліп, хан сайланады.
Ішкі Орданың іргесі бекіп,
ішкі әлеуметтік – шаруашылық жағдайы
қалыптасып, нығайған тұсы 1823 – 1845 жылдары
Жәңгір хан басқарған кезең болатын. Көзі
ашық, көкірегі ояу, орыс, татар, араб, парсы
тілдерін жетік меңгерген Жәңгір Ресей
үкіметінің көптеген наградаларымен марапатталып,
алтын тәжбен безендірілген I дәрежелі
Әулие Анна орденінің кавалері атанып,
генерал – майор шеніне дейін көтерілген
тұңғыш қазақ ханы.
1927 жылы Жәңгір хан
патшаға ерекше шеберлікпен жасалған
киіз үй сыйға тартады. 1929 жылы
императрица Александра Федоровна
Фатима ханшаға бразилия топаздарымен
безендірілген алтын диадема,
тарақ және сырға сыйлайды.
Жәңгір ең алдымен қазақтарға
ыңғайлы әрі тиімді тұрмыстың
үлгісі етіп, 1827 жылы Нарын құмының
Жасқұс деген жеріне Хан сарайын
салдырады. Жәңгірден үлгі алған
би – сұлтандар, кейін қарапайым халық
үй тұрғызып, Хан ставкасы саяси-экономикалық
маңызға ие орталыққа айналады.
1828 жылы өз үйінің бір
бөлмесіне әулеттік – династиялық
құнды заттарды, ат әбзелдерін, жауынгер
қару – жарағын жинастырып, қару – жарақ
палатасын ұйымдастырады. Бұл – қазақ
жерінде ашылған тұңғыш музей болатын.
Жәңгір өз қоластындағы халқының
денсаулығына да үлкен көңіл бөліп
отырған. 1825 жылы С.Жәнібеков деген
қазақты шешекке қарсы екпе жұмысын
жүргізуді үйрену үшін оқуға жібереді.
1826 жылдан бастап Ордада шешек ауруына
қарсы екпе жұмыстары жүргізіледі.
1832 жылы Жәңгір ханның шақыртуымен
Хан ставкасына дәрігер А.А.Сергачев
келеді. Кейін 1839 жылы тұңғыш дәріхана
ашылады. Осы кезеңдерде Ордада В.Ф.Евланов,
Пупорев, т. Б. Дәрігерлер қызмет атқарады.
1852 жылы Ордада 16 кереуеттік қоғамдық
аурухана ашылады. Бүл аурухана күні бүгінге
дейін сақталып, халыққа қалтқысыз қызмет
етіп келе жатыр.
1832 жылы хан Жәңгір
халықтың әлеуметтік жағдайын
көтеру, сауда – саттық саласын дамытып,
жолға қою мақсатында жәрмеңке ұйымдастырады.
Жәрмеңке көктем және күз айларында өткізіліп,
оған Ресейдің Саратов, Мәскеу, Новгород,
т.б. губернияларынан саудагерлер келген.
1846 жылы көктемгі жәрмеңкеге 3883 адам қатысса,
1851 жылғы тауар айналымы 1,5 миллион күміс
ақша құраған.
Жәңгір бөкейлік қазақтардың
өз дінін жоғалтпай, сақтап қалуы
үшін 1835 жылы өз үйінің ауласына ерекше
архитектуралық үлгімен мешіт салдырады.
Ел ішінде оны «Хан мешіті» деп атаған.
Хан Жәңгір Бөкей ордасындағы
мал басының санын көбейтіп қана
қоймай, оның тұқымын асылдандыруға,
әсіресе, жылқы малына үлкен мән
береді. Хан ставкасында, Ресейдің Орск,
Элиста қалаларында ат көрмелері
өткізіліп, ат жарыстары ұйымдастырылып
тұрады.
1840 жылы Жәңгірдің шақыртуымен
Ордаға ветеринар К.П.Ольдекоп
келеді. Осында қазақ жеріндегі
түңғыш ветеринарлық бөлім ашылып,
алғаш мал ауруларына қарсы
екпе, тәжірибе – зерттеу жұмыстары
қолға алынады.
Ел болашағының білімде
екенін түсінген Жәңгір 1841 жылы 6 желтоқсанда
қазақ даласындағы ең түңғыш қазақша
– орысша білім беретін мектеп ашады.
Бұл мектептен есімі елге танылған талай
тұлғалар білім алды. Солардың бірі –
қазақтан шыққан ғалым – этнограф Мұхамедсалық
Бабажанов. Оның қазақтар жөніндегі зерттеулері,
тарихи мұралары туралы басылымдары жоғары
бағаланып, 1862 жылы Орыс географиялық
қоғамының күміс медалімен марапатталады.
Жәңгір мектебінен білім бастауын алған
жүзден астам ғалым – зерттеушілер, Асан
Тайманов сынды жиырмадан астам академиктер
шықты.
Кезінде Жәңгірдің өзі
де Қазан университетінің кітапханасына
араб, парсы, түркі тілдерінде жазылған
маңызды қолжазбаларды сыйға
тартады. Оның ағартушылықты таратуға
деген еңбегін құрметтеп, 1844 жылы
университеттің ғылыми кеңесі Жәңгірді
«Қазан университетінің құрметті мүшесі»
етіп сайлайды. Жәңгір орыс басылымдарын,
газет-журналдар, әртүрлі кітаптар алдырып,
бай кітапхана қорын жинақтаған. Оның
үйіндегі жеке кітапханасында «Северная
пчела», «Отечественные записки», «Современник»
басылымдары, Шинкелдің «Архитектура
XIX ст.», Гогольдің «Мертвые души» кітаптары
болған.
Хан Жәңгір Бөкей ордасына
келген ғалым – зерттеушілерді ерекше
құрметпен қабыл алған. Осы өңірде болған
Г.С.Карелин, В.И.Даль, т.б. хан үйінің қонақжайлылығына
ризашылықтарын естелік – зерттеулерінде
жазып көрсетеді.Бұлардан басқа Бөкей
ордасында 100 – ден астам орыс және шетел
зерттеушілері болған. 1842 жылы Жәңгірдің
өтінішімен белгілі картограф, Орыс географиялық
қоғамының мүшесі Я.В.Ханыков Бөкей ордасының
территориялық картасын жасайды. Сол кездегі
хандықтың құрамына қазіргі Батыс Қазақстан
облысының Жәнібек, Казталовка, Жаңғала,
Орда аудандары, Атырау облысының Махамбет,
Құрманғазы аудандары, көршілес Ресейдің
Волгоград облысы Палласовка ауданының,
Астрахан облысы Құмөзек, Володар, Қарабайлы
аудандарының бір бөлігі енген.
Бөкей Ордасында Жәңгір хан
билік құрған кезде (1824-1845) қоғам
өмірінің көптеген саласында жүргізілген
реформалар салыстырмалы түрде алғанда
баянды әрі жемісті болды. Ол ру басыларының
билігін шектеу мен ханның жергілікті
жердегі өкілдерінің рөлін көтеру
арқылы өкімет билігін орталықтандырды.
Оның маңызды сауда-саттық , іскерлік
байланыстары болды, Измайлов, Портновтар
сияқты орыс көпестері бірлесіп әрекет
етті. Осы кезеңде Қазақстанға, оның
ішінде қазіргі Батыс Қазақстан
облысы жеріне Ресейдің орталық аудандарынан
қоныс аударушылардың тасқыны басталды.
Ол алғашқыда «Қоныс аудару туралы
уақытша ережемен» (1881), кейінірек
«Қоныс аудару туралы заңмен» (1889) реттелді.
Мемлекет реттеп отырған қоныс аударумен
қатар, өз бетімен ауа көшушілердің
де мөлшері айтарлықтай болды. Орыстар
жаппай ағылған 1867-97 ж. Орал облысына 5480
отбасы келді. Шаруалардың қоныс
аударуы 1880 жылдан 1910 жылға дейін егіс
көлемін 2 есе ұлғайтты. 20 ғ-дың басында
облыста 682 шөп машина және өзге де 549 ауыл
шаруашылығы құрал-саймандары болды.
Пайдаланған әдебиеттер
- Қазақстан Ұлттық энциклопедия, 638- бет.
- Ж.Қасымбаев « Жәңгір хан », 15 –бет.
- 3.Ж.Қасымбаев «Жәңгір хан», 18- бет.
- // Қазақстан мектебі № 56 2004 мамыр7
- Зиманов с. Россия и Букеевское ханство. Алматы, 1981, 143-бет.
- В.Ф.Шахматов. Аталмыш еңбегі. 85-88-бб.).
- Қазақстан ұлттық энциклопедиясы, 3 том,
- «Тарихи тұлғалар» кітабы.
- http://kk.wikipedia.org/wiki/Батыс_Қазақстан_облысының_тарихы#.D0.91.D3.A9.D0.BA.D0.B5.D0.B9_.D0.9E.D1.80.D0.B4.D0.B0.D1.81.D1.8B.D0.BD.D0.B4.D0.B0_.D0.96.D3.99.D2.A3.D0.B3.D1.96.D1.80_.D1.85.D0.B0.D0.BD_.D0.B1.D0.B8.D0.BB.D1.96.D0.B3.D1.96
- http://www.western.isd.kz/page.php?page_id=321&lang=3
Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік
фармацевтика академиясы
Қоғамдық пәндер кафедрасы
РЕФЕРАТ
Тақырыбы:Жәңгір хан реформаларының
тарихи маңызы.
Орындаған:Ермекова А.
Қабылдаған:Абдурахманов
Н.
Шымкент,2012жыл.
Жоспар:
- Кіріспе,Жәңгір хан-реформатор.
- Сыртқы,ішкі саясаты.Ағартушылық қызметі.
- Қорытынды:реформаларының тарихи маңыздылығы.
- Пайдаланылған әдебиеттер.