Қазақстан Археологиясы

Қазақстан Археологиясы

Дәріс сабақтардың  тезистері

1 дәріс тақырыбы. Археологияныњ пєні, маќсаты жєне методы

Археология, гректіњ «ар  хайос – ежелгі, логос - ѓылым» деген  екі сµзінен ќ±ралып «ежелгі  заман туралы ѓылым» деген маѓананы береді. Тарих ѓылымы екі дерекке с‰йенеді – жазба жєне заттай деректер. Ж±мыр жер бетіндегі адам баласы жазу – сызуды ойлап тапќалы 6000 жыл, ол адамныњ жануарлар д‰ниесінен бµлініп шыќќанына 2,5 млн.жыл болса, жазу-сызу шыќќанѓа дейінгі деректерге адам баласыныњ материалдыќ мєдениеті, заттай деректер жатады. Заттай деректерді жазба деректермен салыстырып зерттейтін ѓылым – археология. Ќазаќстанныњ тарихында археологияныњ объекталар ежелгі тас дєуіріннен бастап орта ѓасырдыњ соњѓы кезењіне дейінгі аралыќты ќамтиды.

Ќазаќстанныњ археологиясы соњѓы кезде университеттердіњ  тарих факультетінді міндетті т‰рде  оќылатын пєнге айналды. Себебі Ќазаќстан  археологиясы тек археология пєнінен  ѓана маѓ±лмат беріп ќоймайды, болашаќ  тарихшылардыњ гуманистік кµзќарасыныњ ќалыптасуына, тарихи процессті тануѓа, Ќазаќстан мєдениетін д‰ниеж‰зілік мєдениетініњ бір бµлігі деп ќарауѓа  м‰мкіндік береді.

Ќазаќстанныњ кењ даласынан  жылма-жыл ќазба ж±мыстары кезінде  табылып жатќан жања материалдар  студенттер ‰шін ќ±нды деректер.

Негізгі әдебиеттер: [п. 1.7. 4, 6]

Қосымша әдебиеттер: [п. 1.7. 8]

 

2 дәріс тақырыбы. Археология ѓылымныњ Қазаќстанда дамуы

Археология деген терминді алѓаш ѓылымѓа енгізген б.э.дейінгі  І‡-ѓасырда µмір с‰рген грек философы Платон. Біраќ археология ѓылым ретінде Х‡ІІІ-ѓасырдан бастап дами бастады. Х‡ІІІ-ѓасырда археологиялыќ ќазба ж±мыстарыныњ басталуына б.э. 79 жылы 48 саѓаттыњ ішінде Италиядаѓы Везуви вулканыныњ астында ќалѓан Геркуланум жєне Помпей ќалаларын іздеу себеп болды. 1711 жылы Геркуланум ќаласыныњ орны аныќталып єр жерінен жаппай ќазу басталды. Ќазушылардыњ негізгі ойы алтын т.б. ќымбат заттарды тауып алып сату, немесе пайдасына жарату. ¤кімет дер кезінде тоќтау салып Помпей ќаласына жоспарлы т‰рде ќазба ж±мысы басталды. Помпей ќаласына археологиялыќ ж±мыстар Наполеон Бонапарт кезінде тез ќарќынмен ж‰ргізілді.

Ќазаќстанда археология ѓылымныњ дамуы Россияда осы ѓылымныњ дамуымен тікелей байланысты. Х‡ІІІ-ѓасырдыњ ортасында Орал бойында орыс таукен кєсіпкерлерініњ т‰сті жєне ќара металлды балќылататын заводтары ашыла  бастады, міне осы заводтарѓа ќажетті  шикізатты табу ‰шін ежелгі замандаѓы  «ќалмаќ ќазѓан» кен орындарын  іздеу жєне оны зерттеу басталады. Ќазаќстанда археология ѓылымныњ негізін  салушы орыс шыѓыстанушылары В.В.Бартольд, В.В.Радлов жєне П.И.Лерхтер болды.

Негізгі әдебиеттер: [п. 1.7. 5, 8]

Қосымша әдебиеттер: [п. 1.7. 5, 8]

 

3 дәріс тақырыбы. Ќазаќстан тас дєуірінде

Геологиялық хронология бойынша  антропогендік (төртік) кезең Қазақстан  территориясында 2 мил. жылдар шамасында  басталған. Бүл кезде Тянь — Шань, Алтай, Тарбағатай, Сауыр және Жоңғар Алатауы толық қалыптасып, қазақ  даласында үсақ шоқылар, жазық далалардың қалпына келген кезі. Қазақстанның кең даласында алғашқы адамдардың қоныстануы жөнінде мынандай региондарға  бөлуге болады: Туран ойпатымен, Каспи  маңындағы шөлейт жер, Сарыарқа жазығымен  Шығыс Қазақстанның аласа шоқылар  даласы, Тянь-Шань мен Алтай тауларының бойы, Солтүстік Шыгыс Қазақстан, әрі Батыс Сібір ойпаты.

 

Негізгі әдебиеттер: [п. 1.7. 1, 9]

Қосымша әдебиеттер: [п. 1.7. 2, 5]

 

4 дәріс тақырыбы. Ќазаќстан ќола дєуірінде

Неолит дєуірінде аќ баќайла  бастаѓан шаруашылыќ µзгерістері б. э. дейінгі 2 мыњ жылдыќта малшалыќ ,егіншілік  экономикасы мен жоѓары дамыѓан  металлургияныњ ќалыптасуына жеткізді. ¤ндіруші т±рпаттаѓы экономикаѓа кошу Ќазахстан аумаѓындаѓы б‰кіл  жаѓдайды т±бірмен µзгерті. Ќоныстарын жиі µзгертіп, малшы тайпалар ±лан-байтаќ далада ќуатты бірлест іктер ќ±рды. Ќару енді жабайы хайуанаттар аулау  ‰шін ѓана емес, сонымен ќатар тайпалар арасында,ы ќаќтцыѓыстарда жиі пайдалпнылатын болды. Ќару жасау бірте-бірте металл µњдеудіњ дербес саласынан айналды.

Археологиялыќ материалдар  бойынша, ќола дєуірініњ малшлары мен  егіншілерінен тµрт т‰рлі ескерткіштер бізге келіп, жетті, олар ќоныстар, зираттар, молалар, ежелгі кен ќазѓан орындар, тасќа салѓан суреттер петроглифтер.

Негізгі әдебиеттер: [п. 1.7. 9, 10]

Қосымша әдебиеттер: [п. 1.7. 5, 8]

 

 

 

 

5 дәріс тақырыбы. Ќазаќстанныњ ежелгі темір дєуіріндегі археологиялыќ ескерткіштері

Ќазаќстан территориясында  темір рудасын ќорту, одан ењбек  ќ±ралдарын, ќару-жараќтар жасау б.э. дейінгі І-мыњжылдыќта басталды. Темірді балќыту адам баласыныњ  µміріндегі ењ ірі жетістіктердіњ бірі жєне темір ењбек µнімділігініњ  к‰рт µсуіне алып келді.

Б.э. дейінгі Ќазаќстан  территориясын мекендеген халыќтар туралы ежелгі темір дєуірінен бастап жазба деректер кездесе бастайды. Б±л ежелгі парсы жєне грек деректері. Осындай деректіњ бірі кµне парсы, элом жєне аикад тілдерінде ќ±растырылѓан  Дарий мен Ксеркс патшалардыњ  жазбалары. Сондай-аќ кµне ирандыќтардыњ  зороастриялыќ дін кітаптарыныњ жинаѓы – «Авеста».

Негізгі әдебиеттер: [п. 1.7. 2, 10]

Қосымша әдебиеттер: [п. 1.7. 4, 8]

 

6 дәріс тақырыбы. Ежелгі ѓ±ндар, ‰йсіндер жєне ќањлылар

Ғұндар. б. з. б. I мыњжылдықта қазіргі Моњғолиянын оңтүстігіндегі Ордостан Қаспий өњіріне дейінгі Орталық Азияның ұлан-байтақ кеңістігін тегі мен этникалыќ кұрамы жөнінен әр түрлі тайпалар мекендеген.

йсіндер.

‡йсіндер — Орталық  Азия аумағындағы ертедегі алғашқы  таптық бірлестіктердің бірі. ‡йсіндер иеліктерінің шекарасы батысында Шу және Талас өзендерінің бойымен  өткен. Қаратаудын, шығыс беткейлеріне дейін созылып жатса керек. ‡йсіндер иеліктерінің орталығы — Іле аңғары, дегенмен олардың ордасы— «Қызыл Анғар каласы» Ыстықкөл мен Іле  өзенінің оңтүстік жағалауы аралығында орналасты.

Ќањлылар.

Б. з. б. II ғасырдың екінші жартысындағы «Халықтардың ұлы ќоныс аударуы» деп аталып кеткен тарихи оқиғалардың нәтижесінде Орталыќ Азияда жаңа мемлекеттік бірлестіктер, соныњ ішінде ‡йсін, Янцай, Ќањлы мемлекеттері қалыптасады. Соңғысы Казақстан тарихында елеулі рөл атқарды.

Негізгі әдебиеттер: [п. 1.7. 2, 8]

Қосымша әдебиеттер: [п. 1.7. 5, 8]

 

7 дәріс тақырыбы. Кейінгі кµшпелілердіњ археологиясы.

‡І ѓ. орта кезінен Орталыќ  Азияныњ далаларында саяси жєне этникалыќ µзгерістер болды. Тюгу т‰ріктерініњ Алтай тайпалары Бумынь ќаѓанныњ басшылыѓымен теле жєне басќа тайпалармен  одаќтасып Жужан ќаѓанатына ќарсы  кµтеріліске шыѓады. Осы оќиѓаныњ нєтижесінде Орталыќ Азияныњ  єрт‰рлі этникалыќ тайпаларын біріктірген  Т‰рік ќаѓанаты /552-630 жж./ пайда болады. Б±л ќаѓанатты негізін алтайлыќ тюгу т‰ріктері ќ±райды. Жужан ќаѓаныты ќ±лдыраѓанынан кейін 554 ж. т‰ріктер Орта Азияѓа ќарай жылжиды. 555 ж. ќарай  Жетісу, Орталыќ Ќазаќстан, Хорезмді басып алып, олар Арал тењізіне дейін  жетіп, Сасанидтік Иранмен одаќтасып 563-567 жж. арасында т‰ріктер Орта Азиядаѓы эфталит мемлекетін талќандады.

 

Негізгі әдебиеттер: [п. 1.7. 5, 8]

Қосымша әдебиеттер: [п. 1.7. 6, 7, 8]

8 дәріс тақырыбы. Ќазаќстандаѓы орта ѓасырлыќ ќалалардыњ археологиясы

Б.э. 1 мыњж,. ортасында Оњт‰стік Ќазаќстан жєне Жетісуда ертеректе  біріккен к‰шті ќањлы жєне ‰йсіндердіњ  мемлекетініњ саяси жаѓдайы єлсірей  бастады. Б.э. ІІІ ѓ. 2-ші жартысында Сырдарияныњ  орта аѓысында к‰шті біріккен тайпалардан  ќ±ралѓан «Ќањлы мемлекеті» жеке басшылары  бар бірнеше иеліктерге бµлініп  кетті. ‡йсін тайпалары ІІ ѓ. Жетісу тарихында б±рынѓыдай басты роль атќармады: жужандардыњ бірнеше  ќайтара жорыќтары ‰йсіндердіњ  бірлестігін єлсіретті.

‡І ѓ. Азия территориясында  т‰ркі тілдес тайпалардыњ бірігіп, ныѓаюы барысында ерте феодалдыќ  сипаттаѓы – Т‰рік ќаѓанаты пайда  болды. 60 ж. аяѓына ќарай Т‰рік ќаѓанаты сол уаќыттаѓы Византия, Сасанидтік Иран, Ќытай сияќты ірі мемлекеттермен саяси жєне экономикалыќ ќатынастарда болды.

Негізгі әдебиеттер: [п. 1.7.  4, 6, 7]

Қосымша әдебиеттер: [п. 1.7. 3, 8]

 

2.3. Семинарлық  сабақтар жоспары.

 

№ 1. Археология пєні, маќсаты жєне методы.

Сұрақнама

1. Ќазаќстанныњ археологиялыќ ескерткіштерін кезењдерге бµлу.

Тапсырмалар:

Дәрісте көрсетілген әдебиетті  талдаңыз.

Әдістемелік нұсқаулар:

Бұл тапсырмаларды орындау  үшін жалпы археология ғылымы, оның пәні, мақсаты мен  әдіс-тәсілдерімен танысу. Дәрісті оқыңыз

Негізгі әдебиеттер: [п. 1.7. 4, 6]

Қосымша әдебиеттер: [п. 1.7. 8]

 

№ 2. Археология ѓылымныњ Қазаќстанда дамуы

Сұрақнама

1. Археология ѓылымныњ Қазаќстанда дамуы

2. Ќазаќстандаѓы археологиялыќ ескерткіштерді зерттеу тарихы.

Тапсырмалар

Кењес µкіметі кезінде  Ќазаќстанныњ археологиялыќ ескерткіштерін зерттеуге үлес қосқан М.Е.Массон, С.П.Толстов, А.Н.Бернштам, М.П.Грязнов жєне С.С.Черников еңбектерімен танысыңыз.

Әдістемелік нұсқаулар:

Сұраққа дайындалу барысында, студент атқаратын тапсырма: әдебиеттер тізіміндегі осы тақырыпқа байланысты көрсетілген әдебиеттерді оқып шығу керек. Ќазіргі кезде Ќазаќстан территориясында Ќазаќстан Республикасыныњ Ѓылым Академиясынан Є.Марѓ±лан атындаѓы Археология институтының жұмыстарына қосымша ақпарат дайындау.

Негізгі әдебиеттер: [п. 1.7. 5, 8]

Қосымша әдебиеттер: [п. 1.7. 5, 8]

 

№ 3.  Ќазаќстан тас дєуірінде

Сұрақнама

1. Тас дєуіріндегі Қазаќстанныњ табиѓаты, жануарлар жєне µсімдіктер д‰ниесі.

2. Ежелгі палеолит

3. Соњѓы  палеолит

4. Мезолит

5. Неолит

6. Энеолит

Тапсырмалар

Дәрісті оқып, Қазақстанның тас дәуірінің ескерткіштеріне  талдау жаса.

Әдістемелік нұсқаулар:

Ең алдымен тас дєуіріндегі Қазаќстанныњ табиѓаты, жануарлар жєне µсімдіктер д‰ниесіне реферат дайында. Ежелгі палеолит, соњѓы палеолит, мезолит, неолит, энеолит дәуірінің археологиялық ескерткіштеріне байланысты кесте толтыр.

Негізгі әдебиеттер: [п. 1.7. 1, 9]

Қосымша әдебиеттер: [п. 1.7. 2, 5]

 

№ 4. Ќазаќстан ќола дєуірінде

Сұрақнама

1. Ќазаќстанда ќола дєуірініњ ескерткіштерін зерттеу жєне кезењдерге бµлу

2. Орталыќ Қазаќстан ќола дєуірінде

3. Шыѓыс Ќазаќстан ќола дєурінде

4. Солт‰стік жєне Батыс Ќазаќстан ќола дєуірінде

5. Оњт‰стік  Ќазаќстан жєне Жетісу ќола  дєуірінде

6. Ќола дєуірініњ шаруашылыѓы, мєдениеті жєне ќоѓамдыќ ќатынастары

Тапсырмалар

Орталыќ Қазаќстан, Солт‰стік жєне Батыс Ќазаќстанның ќола дәуірі тіралы кездесетін мақалалар мен ақпараттар жинау.

Әдістемелік нұсқаулар:

Бұл сұрақтарды түсіну үшін оқулықты, лекция материалдарын қараңыз.

Негізгі әдебиеттер: [п. 1.7. 9, 10]

Қосымша әдебиеттер: [п. 1.7. 5, 8]

 

№ 5. Ќазаќстанныњ ежелгі темір дєуіріндегі археологиялыќ ескерткіштері

Сұрақнама:

1. Ежелгі темір дєуіріндегі Ќазаќстанды мекендеген халыќтар туралы жазба деректер

2. Жетісу жєне Оњт‰стік Ќазаќстан ежелгі темір дєуірінде

3. Шыѓыс  Ќазаќстан ежелгі темір дєуірінде

4. Орталыќ  Ќазаќстанныњ ежелгі темір дєуіріндегі  ескерткіштері

5. Солт‰стік жєне Батыс Ќазаќстанныњ ежелгі темір дєуіріндегі ескерткіштері

6. Саќтардыњ,  сарматтардыњ шаруашылыѓы, мєдениеті,  µнері жєне ќоѓамдыќ ќ±рлысы

Тапсырмалар:

Ежелгі  темір дєуіріндегі Ќазаќстанды  мекендеген халыќтар туралы жазба деректерге дәптерге қысқаша конспект жазыңыз.

Әдістемелік нұсқаулар:

Семинар сұрағына дайындық барысында Ќазаќстанныњ ежелгі темір дєуіріндегі археологиялыќ ескерткіштеріне талдау жасау барысынд саќтардыњ, сарматтардыњ шаруашылыѓы, мєдениеті, µнері жєне ќоѓамдыќ ќ±рлысының маңыздылығын көрсету.

Негізгі әдебиеттер: [п. 1.7. 2, 10]

Қосымша әдебиеттер: [п. 1.7. 4, 8]

 

№ 6. Ежелгі ѓ±ндар, ‰йсіндер жєне ќањлылар

Сұрақнама:

1. Этникалыќ жєне саяси тарихы

2. Ежелгі ‰йсіндердіњ єлеуметтік-экономикалыќ ќатынастары

3. ‡йсіндер  мен ѓ±ндардыњ материалдыќ мєдениеті,  т±рѓын ‰й, т‰рмыс жєне ‰йдегі  µндірісі

4. Ќањлылардыњ  археологиялыќ ескерткіштері, шаруашылығы,  ќолµнері мен саудасы

Тапсырмалар

Ең алдымен ғұндар, үйсіндер, қаңлылар туралы деректерге тоқтал. Олардың  материалдық мәдениеті, қолөнері мен  саудасы туралы реферат дайында.