1904-1905 орыс -жапон соғысы

    Соғыс өнеркәсiп өрлеуiне апарды. 1904 жылдың бiрiншi жартысындағы өнеркәсiптiң жекелеген  салаларында жандану аз ғана болды  және жылдың аяғында аяқталды.

    Соғыс барысында жеңiстерге қолы жеткенiмен, Жапония асқан тапшылық жағдайында болды. Оның қаржылық және адамдық мүмкiншiлiктерi бiтуге таяу болды. Мұндай жағдайда жапон  империалистерi соғысты ары қарай  жалғастыру аса қажетсiз және, керек  болса, қауiптi деп түсiндi. 1905 жылдың жазына қарай халықаралық жағдай да өзгердi. Англия мен АҚШ-тың билеушi топтары, бұған дейiн Жапония мен  Ресей арасындағы соғыс өртiн  тұтатып, өршiтiп келсе, ендi соғыстың тезiрек аяқталуын тiледi. Себебi, Англия ендi барлық күшiн германдық  бәсекелесiне қарсы жұмсамақ болды. Бұдан басқа, Үндiстанда ұлт-азаттық  қозғалысының көтерiлуiне байланысты Англия Жапониямен одақтық бiтiмге, оның Шығыс  Азиядағы ағылшын отарларына бақылау  жасауға қатыстыратын жаңа шарттар  еңгiзудi ойлады.

    Ал, АҚШ Ресей мен Жапонияның бiр-бiрiн  әлсiретуi Қиыр Шығыста американ экспансиясына  кеңiрек мүмкiншiлiк бередi деп  есептедi. Жапон үкiметiмен келiссөз барысында, олар өздерiн ағылшы-жапон  одағының ресми емес қатысушысы деп  жариялап, егер Жапония Құрама Штаттар  басып алған Филиппин аралдарына тиiспейтiнiне кепiлдiк берсе, олар Жапонияның Кореяны басып алуын мойындауға дайын екендiктерiн айтты.

        Қорыта келе 1905 жылдың наурызында американ үкiметi Манчжуриядағы темiр жолдарды сатып алуға ұсыныс жасады, сөйтiп оларға басты рольдi американ монополиялары атқаратын “ұлтаралық бақылаулар” алуды ұсынды. Кейiнiрек, американ қаржы капиталының ең қуатты топтары, соғыс барысында Жапонияға қаржылық көмек көрсеткен, ендi Оңтүстiк Манчжурия темiр жолын пайдалануға құқықты екенiн алға тартты.  

        2.2 Соғыстың аяқталуы. Портсмут бейбiт  бiтiмi

    1905 жылдың 8 маусымында құрама Штаттар  президентi Теодор Рузвельт Ресей  мен Жапония арасында бейбiт  келiссөздер бастауды ұсынды. Патша  үкiметi Рузвельттiң ұсынысын қуана қарсы алды, себебi елдегi етек жайып бара жатқан революцияға қарсы күресу қажеттiгi алдында тұрды.

    Орыс-жапон  бейбiт келiссөздерi 1905 жылдың тамызында  Портсмут (АҚШ) қаласында басталды. Америка Құрама Штаттары мен Англияның қолдауымен жапон делигациясы Портсмутта орасон зор талаптар қойды. Оның iшiнде, Жапония Ресейден соғыс контрибуциясын, оған қоса, орыс жерiнiң бiр бөлiгi – Сахалин аралын алмақшы болды. Келiссөздерге қатысушылар назары ортасында осы екi негiзгi жапон талабы болды. Манчжурия мен Кореяға тиiстi, царизм ең басынан Жапонияның Манчжурияның оңтүстiгiндегi үстем болуын мойындауға келiсiп, iс жүзiнде Кореяға қандай болмасын қол созудан бас тартты. Орыс өкiлеттiсi Виттенiң Сахалин мен контрибуция сұрақтарына қарсылығына жолығып, жапон өкiлеттiсi Комура келiссөздердi үзуге дайын екенiн мәлiмдедi. “Ортадағы” ретiнде келiссөзге қатысып отырған Т.Рузвельт Ресейге, Жапония пайдасына жеңiлдiк жасатқызу мақсатымен, қысым жасай бастады. Сол бағытта астыртын Германия мен Франция үкiметтерi де қимыл жасады.  Патша үкiметi жапондардың жерлерден беру және контрибуция төлеу жөнiнде талаптарын қабылдамағаннан кейiн, жапон үкiметi Комураға бейбiт бiтiмге қол қоюды ұсынды. Бiрақ, бұл ұсыныс туралы бiлмеген патша, соңғы заматта Сахалиннiң оңтүстiк бөлiгi мен оған қатысты аралдарды беруге және Жапониядағы орыс тұтқындарына қажет қаражатын төлеуге келiстi.

      Сонымен қатар, Ресей Жапонияға  Кореяда үстемдiк етудi бердi. Ресей  өзiнiң аумағына кiретiн Жапон,  Охот, Беринг теңiздерiндегi балық  концессияларын Жапонияға ұсынуы  туралы келiсiмге отыруға мiндеттi  болды. Портсмут бейбiт келiсiмi  бойынша Ресей мен Жапония  әскери тұтқындарды айырбастау  мен сауда қарым-қатынасын орнату  тәртiбiн қарастырды. Осы екi мемлекет  те, мiндеттi түрде Манчжуриядан  өзiнiң әскерлерiн шығару керек  болды. Манчжуриядағы темiр жолын  тек  коммерциялық және өнеркәсiптiк  мақсатта ғана қолдану шартқа  бекiтiлдi.

    Портсмуттық келiсiм бойынша Ресей Жапонияға  Порт-Артурды және оған сыбайлас жатқан жерлердi, сонымен қатар бұл жалға  берушiлiкпен байланысты барлық құқықтар, концессиялар және үстемдiктi бердi. Оған қоса Порт-Артур мен Чаньчунь арасындағы Оңтүстiк Манчжур темiр жолымен  сол жолға қатысты тас көмiр  кенi мен өндiрiстi жабдықтайтын жерлердi бередi. Сахалин аралы мен оған қатысты аралдарда ешқандай бекiнiс  салмау.

    Бейбiт  келiсiм мен соғыс кезiнде Жапония  АҚШ-тан саяси және материалдық  көмек алды. Ал, АҚШ дипломатиясы Жапонияға көмек көрсете отырып, Манчжурияда өзiнiң үстем позициясы  көздедi.  Жапон имперализмi болса, Азия континентiнде өзiнiң позициясын нық орнату үшiн Портсмут бейбiт келiсiмiндегi қолайлы жағдайларды қолданды.

       Осы сұрақтар бойынша баптың  ең соңғы текстiнде былай делiнген: “Ресей мен Жапония үкiметтерi шығындардың нақты счетын бiр-бiрiне  құжат түрiнде өткiзу қажет”. Ал  Портсмут бейбiт бiтiмiнiң оныншы  тарауында Жапония мен Ресей  арасындағы сауда келiсiмдерi алып  тасталынды.

    Өзiнiң  нашар жағдайына қарамастан патшалық Жапониямен бейбiт  келiсiм жасауды  көздедi. Ол осы келiсiм арқылы, 1905-07 ж.ж. басталған буржуазиялық демократиялық  революцияға дайындалу үшiн, бұл соғыстан құтылғысы келдi.

    1905 жылдың 5 қыркүйегiнде Портсмут бейбiт  бiтiмiне қол қойылған кезде,  Жапонияға Қытай жерiнiң бiр  бөлiгi-арендалы Квантум облысы  деп аталатын жердi, Порт-Артурды  және Шығыс-Қытай темiр жолының  оңтүстiк тармағын бердi. Оны Жапон  мен Ресей императорлары 1905 ж. 1 қазанда қабылданды. Жапония Сахалин  аралының жартысын (50-шi параллельден  оңтүстiкке) және оған қоса  орыс территориялық суларда балық  аулау құқын алды. Корея iс жүзiнде  жапон протектораты астында болды.  Патшалық Ресей Жапониямен соғыста  жеңiлуi Қиыр Шығыста ғана емес, сонымен қатар Европадағы империалистiк  державалар арасындағы күш салмағының  бүлiнуiне маңызды ықпал еттi. Осыған  қоса, бұл жеңiлiс Ресейдегi революциялық  оқиғалардың дамуын жеделдеттi.

    Осы Портсмут бейбiт бiтiмi нәтижесiнде  Ресейдiң Қиыр Шығыстағы позициясы  мүлдем өзгерiп нашарланды. Себебi ол Ресейдiң Тынық мұхитына шығу мүмкiндiгiнен  айырды. Тiптi, Сахалиндi Жапонияға бергенде, Ресейдiң Камчатка және Чукоткамен қарым-қатынасы бақыланып отырды.

    Сонымен, Жапон милитаристерi бастаған соғыс  осылай аяқталды. Патшалық Ресейдiң  жеңiлуi мен Портсмут бейбiт бiтiмiнiң  нәтижесiнде халықаралық қатынастар мен Қиыр Шығыстағы халықаралық  жағдай өзгерiске ұшырады.  
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

                                           Қорытынды

           1904-1905 ж.ж. орыс-жапон соғысы XX ғасыр басында болған ағылшын-бур, американ-испан соғыстары сияқты империалистiк соғыстар қатарына жатады. Оның тереңiнде жатқан себеп, В.И. Ленин көрсеткендей, империалистiк державалар арасында бүлiнiп бiткен дүниенi олардың өзгерген күш-салмағына сәйкес қайта бөлiске салу едi. Қиыр Шығыстағы осындай себеп Ресей мен Жапония арасындағы қатынастарды мейлiнше шиелiнiстiрiп соғысқа итермеледi.

           Ресей мен Жапонияны соғысты  бастауға итермелеген Қиыр Шығыста  өз мүдделерiн көздеген Англия  мен АҚШ болды. Олар Жапонияға  соғысқа қажет қаржы берiп,  қарулануына жағдай жасады. Соғыстан  кейiнгi Портсмут бейбiт келiссөздерi  барысында да өз мүдделерiн  мейлiнше жүзеге асыруға тырысты.

      Соғысқа Ресей мен Жапония  әртүрлi дәрежеде дайындалды. Орыс  империализмi Ресей империясының  ең қалдықты, шiрiген саяси-қоғамдық  құбылысы – патша самодержавиесi  шырмауында болып, соғысқа iс  жүзiнде дайын болмады. Керiсiнше,  жас жапон империализмi елдiң  әскери-феодалдық жоғарғы топтарымен  толық мүдделес болып, соғысқа  тез арада және жақсы дайындалды. Қажет қаржысын,  жоғарыда айтып  кеткендей, Англия мен АҚШ бердi.

      Жапония соғысты жарияламай, тұтқиылдан, Порт-Артурға шабуылдаудан бастады.  Бiрақ, соғыс өнерiнiң төмендеу  болуына байланысты жапон армиясы  мен флоты тез арада жеңiске  жете алмай, кескiлескен шабуылдардан кейiн Порт-Артур алынды. Одан кейiнгi Мукден мен Цусима шайқастары Ресейдiң ең дарынсыз, ауыл жеңiлiстерi болды. Әсiресе, Цусима шайқасы Ресейдiң саяси-әскери дәрменсiздiгi мен техникасы төмен дәрежеде екенiн анық көрсеттi.

      Соғысты ары қарай жалғастыруға  Жапонияның күшi жетпедi, Ресей  де әлсiредi. Оған қоса Ресей  империясында революция басталды. Екiншi жағынан, дүниежүзiнде халықаралық  жағдай да өзгердi. Осыған байланысты  соғыстың аяқталмауы соғысып  жатқан Ресей мен Жапонияда,  айдап салушы Англия мен АҚШ  та тiледi. Сонымен қатар, соғыс  нәтижелерi Портсмутта өткен бейбiт  келiссөздерде талқыланды. Жапония  Азия құрлығындағы жаулап алғандарына  қоса, үлкен көлемде контрибуция  мен Сахалин аралын талап еттi. Жапонияның талаптарын Англия  мен АҚШ қолдады. Бiрақ, Ресей  Жапонияның жаулап алуларына  келiсiп, басқа талаптарына қарсы  болды. Тек соңында, патша дипломатиясының  қателiгiнен, Ресей Сахалин аралының  жартысын Жапонияға беруге мәжбүр  болды.

    Курил аралдарында қоныстанған жапондар Ресейден Сахалиннiң оңтүстiк бөлiгiн  тартып алады. Ресейге бас салған Жапония 1855 ж. және 1875 ж. келiсiмдердi үзедi. Бұл келiсiмдерде екi ел арасында бейбiт  қатынастар шарттары қойылған болатын. Ол синодтық және Петербургтiк трактаттар келiсiмдерi едi. Бұның себебiнен, Жапония  ендi Ресейден ешқандай көмек ала  алмаған.

      Соғыстан екi империалистiк ел  әртүрлi шықты: жапон империализмi  Азия құрлығын ары қарай жаулау  шешiмiн бекiттi, ал орыс империализмi  бiртiндеп Европадағы шиеленiсе  бастаған қатынастарға бет бұрып, I дүниежүзiлiк соғыс өртiн жандыру жолына қосылды. 

Деректер  мен әдебиеттер 

6. Левицкий  И.А. Русско-японская война 1904-1905 г.г. –М.,1936.–384с.
7. Кузнецов Ю.Д. История Японии. –М.,1968. –223 с.
8. Эйдус Х.Т. История Японии с древнейших времен до наших дней. –М.,1968. –223 с.

4. Всемирная история. М., 1957 г., т.VII