Институционалды инвесторлардың бағалы қағаздар нарығындағы қызметтері және олардың даму болашағы

Жинақтаушы зейнетақы  қоры, зейнетақы төлемдері бойынша  міндеттемелерін орындағанда, жинақ  мерзімінде инвестиция тиімділігі жеткен нақты мәннен алынады және орта нарықтық табыс нормасының минимумына кепілдеме береді. Сондықтан олар портфель құрамын, есептің қойылымын кері аударып қолданады. Бұл жағдайда оңтайландыру мәселесі инвестициялық портфельдің күтілетін табысын, тәуекел дәрежесін лимиттеу  r кезінде максимал мәнге жеткізу. Бұл кезде портфельді оңтайландыру есебі келесі  түрге ие болады.

         (1)

Бұл кезде қор өзінің максималды тәуекел дәрежесін анықтауы тиіс. Ол инвестиция қызметінің нормативті есептеуіне сәйкес немесе одан жоғары, егер қорда бірнеше инвестициялық портфель болса, онда қолданылатын тәуекел деңгейімен шектеледі. Инвестициялық портфельдің оңтайландыру есебін формула түріне келтірейік:

1. Зейнетақы қорының   жалпы құрылымында белгіленген  жарна схемасы бойынша құрылған  келісім шарттар көбірек болады. Сол себептен оңтайландыру факторы ретінде тәуекелдің минималды деңгейінде талап етілетін минималды табысқа жету алынады.

2. Соған сәйкес оңтайлы  портфель моделі келесі түрде  жазылады (қарастырылған табыс бойынша  шектеулерді қолданамыз): 

       (2)

 

Келтірілген модель инвестициялық  портфельдің жалпы түрін сипаттайды (оны шартты оңтайлы лимиттелген  дейміз). Бірақ инвестициялық портфельді оңтайландыру есебінің құрамында өтімділік  деңгейінің шарты бар болса, онда қосымша шектеулер, мысалы өтімділік бойынша шектеулер енгізіледі:

d   (3)

Сәйкес оңтайлы модельдер  келесі түрде жазылады:

 

Жарнасы белгіленген қор             Төлемі белгіленген

портфелі үшін                           қор портфелі үшін

                                                                        

                             (4)                        (5)

 

Өтімділік шектеулері 0,1 сәйкес болса, онда модель келесі түрге  енеді:

                      (6)

Инвестициялық портфельдің  құрамында баға құның өсіретін құралдар үлесі бар болса, онда оңтайландыру есебіне қосымша шарттар енеді:

              (7)     

 

(«БТА-Қазақстан» ЖЗҚ-ның  жұмыс істеу үдерісінде қосымша  шарттар тууы да мүмкін. Сондықтан  келтірілген мысалдарға ұқсас  оңтайландыру жүйесіне қосымша  шектеулер енуі мүмкін. Бір ғана  ерекшелігін атап өтейік: шарттар саны көп болған кезде инвестициялық оңтайлы портфельдің саны шектеулі болады.

Берілген теңдеулер  мен қарастырылған шектеулер (өтімділігі бойынша НР) инвестициялық портфельді құру бойынша бағдарлама инвестициялау  объектілерін анықтайды және компьютерде өңдеген соң ең тиімді нұсқа таңдалады.

Көптеген экономикалық әдебиеттер авторларының ойынша консервативті бағытталған оңтайлы портфельде  сегізден жиырмаға дейін өзара байланысы жоқ әртүрлі құралдар болуы тиіс. Сонымен қатар, келесі жағдайлар шексіз әртараптандырудың мүмкін еместігін байқатады:

• қанша көп болса да инвестицияланған сома жоғарыдан шектелген, ал көптеген қаржы нарығының сегменттері инвестиция көлемінің белгілі минимумынан кем болмауын талап етеді;
• тиімді басқару үшін тұрақты түрде актив портфеліне енетін конъюнктураны тексеру және фундаменталдық, техникалық талдаулар жүргізу қажет, олай жасау ірі және алдыңғы қатарлы қаржы институттарына да қиын.

Модельдеудің ұсынылған  нұсқасын мемлекеттік емес жинақтаушы зейнетақы қорының инвестициялық портфелін тікелей құру мен негіздеуде қолдануға болады. Жеке ЖЗҚ-ның инвестициялық қызметі мен қызмет ету сипаттарын есепке ала отырып, қайта қарауға және өзгерістер енгізуге болады.   Қазақстанның ЖЗҚ-ның инвестициялық қызметі қазіргі кезде инвестицияланған зейнетақы активтерінің қажетті табыс деңгейі мен қорғалуын қамтамасыз ететін есептеріне бағынуы тиіс. ЖЗҚ-ның активтерінің басым бөлігі экономикасы дамыған елдерде бағалы қағаздарға салу арқылы қалыптасады. Өкінішіке орай, Қазақстан тәжірибесінде активтерді инвестициялауды зертеулер мен негізді есептеулер кең тараған жоқ, тек қана зейнетақы қорлары үшін болашақтағы мән болып отыр. Жоғарыда айтылғандарды қорыта келе институционалды инвесторлардың қызметін дамыту бағыттарына келесілерді жатқызуға болады:

• жеке сақтандыру жүйесін, оның iшiнде жеке сақтандыру сыныптарын және сақтандыру ұйымдарының агенттік желілерінің мүмкіндіктерін заңнамалық кеңейту арқылы дамыту;
• сақтандырудың әртүрлі сыныптары (түрлері) бойынша сақтандыру статистиканың қалыптасқан дерекқоры негізінде тәуекелдер сыныптамасын әзірлеу;
• депозиттерді сақтандырушылардың халықаралық ұйымының ұсынымдарын ескере отырып, жеке тұлғалардың салымдарына міндетті ұжымдық кепілдік беру (сақтандыру) жүйесін жетілдіру;
• міндетті сақтандыру түрлері бойынша сақтандыру төлемдеріне кепілдік беру жүйесін жетілдіру;
• капиталдың жеткіліктігін бағалаудың тәуекелге негізделген әдісіне жақындату жолымен сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымдарын пруденциалдық реттеуді жетілдіру;
• сақтандыру (қайта сақтандыру) ұйымының тәуекелдерін басқару жүйесінің болуы жөніндегі талаптарды белгілеу;
• холдингтің еншілес және тәуелді ұйымдарының бағалы қағаздарын шығару арқылы ішкі қор нарығын дамытуды қолдау жөнінде шаралар қабылдау;
• ЖЗҚ-ның, даму институттарының және жеке меншік ішкі және сыртқы инвесторлардың қаражатын тарту жолымен тиімді даму стратегиясын қамтамасыз ету.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Сурет 5 – Бағалы қағаздар нарығындағы институционалды инвесторлардың күрделі мәселелері мен кедергі келтіретін факторлар жүйесі

Ескерту – автор құрастырған

• ұлттық және салааралық ауқымда тұжырымдамалық инвестициялық шешімдер әзірлеу және инфрақұрылымдық қызметтерді отандық тұтынушылардың барлығына, сыртқы нарықтардағы экономиканың шикізаттық емес салаларына бәсекелі басымдықты қамтамасыз ететін инвестициялық жобаларды іске асыруды қамтамасыз ету.

Институционалды инвесторлардың қызметін дамытуды іске асыру:

• халықтың ЖЗЖ-мен қамтылуын кеңейту, мемлекеттік емес зейнетақы қорлары зейнетақы активтерін инвестициялық басқаруды жүзеге асыратын ұйымдар (ЗАИБЖАҰ) қызметінiң қаржылық сенiмдiлiгiн және ашықтығын арттыру, зейнетақы активтерiн инвестициялау үшін қаржы құралдары ұсыныстарын ұлғайту;
• әртүрлi МЕЖЗҚ-ның салымшылары арасында зейнетақы жинақтарын инвестициялаудан түсетін кiрiстердi тұрақтандыру, ЖЗЖ субъектілерін қадағалау және реттеу тиiмдiлігін арттыру, ұлттық сақтандыру индустриясының тұрақтылығын және сенiмдiлiгiн нығайтуға, елде жеке сақтандыруды дамытудың бастапқы негiзін қалау;
• мiндеттi сақтандырудың тиiмдi жүйесiн құруға мүмкiндiк беретiн ұлттық экономиканың басым салаларының қажеттіліктерін халықты әлеуметтiк қолдауды ескере отырып міндетті сақтандыру саласында ұзақ мерзiмдi мемлекеттік саясатты жасау, сақтандыру нарығының толыққанды инфрақұрылымын құруға қолдау көрсетуге, сақтандыру саласында кадрлық әлеуетті жақсарту;
• сақтандырудың жаңа өнімдері мен технологияларын енгізуді жандандыруға, сақтандыру қызметінің сапасын жақсартуға және оның тізбесін кеңейту, сақтандыру нарығы субъектілерiн қадағалау мен реттеу стандарттарын көтеру; әлеуетті салымшылардың (жеке тұлғалардың) инвестициялық пай қорларының қызметінің негізгі қағидалары жайлы жеткілікті дәрежеде ақпараттандырылмауы;
• бұқаралық ақпарат құралдарында тәуекелмен инвестицияланатын жабық инвестициялық пай қорлары жайлы ақпарат орналастыру, халықтың инвестициялық қорлар туралы, оларды реттеудің құқықтық және өзге де механизмдері туралы көбірек ақпараттануы жағдайында әлеуетті инвесторлар тарапынан оларға деген қызығушылықтың жоғарылату;
• инвесторлардың өз активтерін әртараптандыруға деген қызығушылығының өсуі, ұлттық сақтандыру нарығын халықаралық нарықтарға интеграциялау үдерістерiн және сақтандыру (қайта сақтандыру) кестесін тереңдетуге мүмкiндiк беру.

ЖЗҚ үшін инвестициялық  мүмкiндiктердiң кеңеюін, өтелгенге  дейiн ұсталатын ұзақ мерзiмдi қаржы  құралдарының ұлғаюын ескере отырып, орташа өлшемдi номиналды кiрiс 4,56 6%-ті құрайтын болады деп күтілуде, жүйе қалыптаса бастаған алғашқы кезде пайда болған қате шоттар саны едәуiр қысқаратын болады, «бір салымшы – бiр қор» қағидасы iске асырылатын болады және МЕЖЗҚ-нa төлемдердiң тиімділігі артады.

      Сонымен, жоғарыда келтірілгендердің барлығына келесідей шешім шығаруға болады, яғни инвестициялық үдерістің мәні инвесторлардың кіріс алу мақсатында қор жинау арқылы пайда болатын ақша құралдарын орналастыру үдерісін сипаттайды. Осы арқылы, Қазақстан экономикасының тұрақты даму жағдайын тездету үшін бізге келесідей проблемаларды шешу қажет, солардың ішінде негізгілері болып: халықтың жинақтарының инвестицияға ауысуы; әсер етудің әр түрлі тұтқалары арқылы қор жинау және тұтынуда қорлар арасындағы байланыстың өте тиімді болуын қолдау; құрылған және сенімді жұмыс істеп жатқан институттар құқығына кедергі келтірмей, негізгі дүниежүзілік тенденциялар мен институционалды инвесторлар құрылымының қалыптасуы және дамуы арқылы жалпы сұраныс пен ұсыныстың арақатынасын теңестіруде тиімді жолдар іздестіру; ұзақ мерзімді салымдарды ынталандыру.      

Жоғарыда жүргізілген  зерттеу бағалы қағаздар нарығындағы институционалды инвесторлардың инвестициялық қызметін жетілдіруге – ұлттық экономиканы дамыту мен экономикалық өсу сапасын көтерудің маңызды факторы деуге негіз болады.

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Қазақстанда бағалы қағаздар нарығы он жылдан астам мерзім ішінде жұмыс істеуде. Бұл мерзімде ол құрылудан  қалыптасуға дейінгі барлық эволюциялық  дамудың кезеңдерінен өтті. Бүгінгі  таңда бағалы қағаздар нарығы халықаралық тәжірибеде және ұлттық экономиканың ерекшеліктеріне сәйкес жұмыс істеуде. Бүгінгі таңда Қазақстан Республикасында институционалды инвесторлардың даму болашағына тоқталғандықтан жұмысты қорытындылай отырып, келесідей ұсыныстар жасауға болады:

1. Институционалды инвесторлардың экономикалық маңыздылығы мен олардың инвестициялық қызметінің негізгі құралдары анықталды. Институционалды инвесторлардың мақсатты бағытын негіздеп және оның барлық анықтамалары қарастырылды. Отандық және шетелдік ғалымдардың «институционалды инвесторлар» ұғымына берген анықтамалары  қарастырылып, соның негізінде бұл ұғымдарға авторлық анықтама жасалды.
2. Институционалды инвесторлардың инвестициялық қызметін  жүргізуде мемлекеттің рөлі анықталды. Ел экономикасына бағытталған инвесторлардың құрылымы зерттелді. Қазақстандағы экономикалық реформалардың басты бағыттарының бірі тартымды инвестицияларды жасау болып табылады, бұл приоритетті салаларды дамытуға инвестициялық қор, зейнетақы және сақтандыру қорларының қаражаттарының өсуінен қосымша табыс алу үшін мемлекетте барлық жағдай жасалатыны анықталды. Халыққа инвестициялық қорлар туралы ақпаратты көбірек беру. Тек қана осындай жағдайда инвестициялық қорлардың қызметіне деген халықтың сұранысы мен сенімі арта түседі және бұл өте маңызды. Менің ойымша, инвестициялық қорларды жиналған ақша қаражаттарын елдегі әр түрлі өндірістік, әлеуметтік және т.б. салалардың дамуына салуға болады. Сонда ол халықтың әл ауқатының жақсаруы мен жалпы экономиканың дамуына әсер етеді. Оған Қазақстанда бағалы қағаздар нарығына қатысты нормативтік актілердің жетілдірілгендігі және жұмыс істеп жатқан инфрақұрлымның, жақын арада бағалы қағаздар нарығының қарқынды дамуына барлық жағдайлар жасалатыны анықталды.
3. Шет мемлекеттердің көпшілігінде институционалды инвесторларға, сақтандыру компаниялары, зейнетақы қорлары мен ұйымдасқан инвестициялау институттары жатады (ҰИИ). Өз кезегінде, ҰИИ-ға – инвестициялық қорлар (инвестициялық компаниялар), хедж-қорлар, банктердің сенім департаменттері кіреді. Институционалды инвесторлардың ірі топтарына сақтандыру компаниялары мен жинақтаушы зейнетақы қорлары жатады.

АҚш-та, Англияда, Голландияда, Швейцарияда және Швецияда институционалды инвесторлар активтерінің ЖІӨ-ге қатынасы 110-220% арасында өзгеріп тұруда. АҚШ-тың жеңілдіктері бар: Институционалды инвесторларының капиталы негізінен қызметкерлер мен жұмысшылардың және кәсіпкерлердің жарнасынан қалыптасады. Бұл жарналар едәуір ұзақ мерзімге 10 және одан да көп жылдарға орналастырылады. Сондықтан институционалды инвесторлар мемлекеттік және жеке бағалы қағаздарды сатып алатын ұзақ мерзімді ақша құралдарын иемденеді. Институционалды инвесторлардың 80% бөлігін жеке корпорациялардың бағалы қағаздары құрайды. Сонымен  қатар, активтердің 30%-нен жоғарғысы жай акцияларға тиесілі, осы арқылы институционалды инвесторлар әр түрлі корпорациялардың саясатына белсенді ықпал етуге мүмкіндік береді, сондықтан осы саясатты қолдануға болады.

4. Нарығы дамыған мемлекеттердегі институционалды инвесторлардың активтерінің 90%-інен астамы бағалы қағаздар. Дүниежүзілік акция мен борыштық бағалы қағаздар нарығының көлемі мен институционалды инвесторлардың активтерін салыстыру арқылы, оларға дүниежүзілік бағалы қағаздар нарығының 40-50%-і тиесілі екенін көруге болады. Соңғы уақытта институционалды инвесторлардың маңыздылығының артуымен байланысты «Экономикалық қатынас пен даму ұйымы» атты арнайы статистикалық анықтама басылымын шығара бастады. Бұл мәлімет экономикасы дамыған мемлекеттерде институционалды инвесторлардың рөлін жан-жақты талдауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, Қазақстан Республикасының да институционалды инвесторларының маңыздылығы күнделікті өсуде. Институционалды инвесторлардың ішінен бірінші орынды ЖЗҚ алады. Одан кейін СК және ИҚ. ЖЗҚ-ның инвестициялық портфелі 70% бағалы қағаздарға инвестицияланады.
5. Зерттеу нәтижесі көрсеткендей, әрбір қаржылық институт тәуекелді бағалау әдістемесін өздері құрастырады. Соған байланысты институцоналды инвесторлардың инвестициялық портфельдерін талдауға пайдаланылатын САРМ моделі бойынша, оңтайлы инвестициялық портфель тәуекел және тәуекелсіз бөлімдерінің әдістері  қарастырылып, САРМ моделі актив бойынша талап етілетін табыс нормасы мен тәуекелі арасындағы қатынас практикалық тұрғыдан сыналды, сондай-ақ жинақтаушы зейнетақы қорларына қойылатын талаптар механизмі құрастырылды, Г.Марковицтің тиімді портфель моделіндегі жағдайға ұқсас, құнды өлшем ретіндегі нақты күтілетін құнның сандық баға беру әдістемесі әзірленді.
6. Талдау негізінде институционалды инвесторларда келесідей күрделі мәселелері мен кедергі келтіретін факторларын атап өтуге болады: жинақтаушы зейнетақы қорларында қор нарығындағы  барлық  бағалы  қағаздардың  категориялары  бойынша табыстылықтың төмендігі; ұлттық  компаниялардың  акцияларына негізделген  туынды бағалы  қағаздарды  эмиссиялау  мәселесі; зейнетақы  қорларының  тәуекел деңгейіне  байланысты   сапасы  төмендігінен  тәуекел  менеджментінің  жоқтығы; инвестициялық құралдардың шектеулігі; әлуетті сақтандырушылардың болашаққа сенімсіздігі; халықтың сақтандыру мәдениетінің төмендігі; іс жүзінде кейбір заң нормалары инвестициялық қорлардың қызметін тежеуі немесе мүлдем орындауға орынсыздығы; белгілі бір рейтингісі жоқ, бірақ шығынсыз кәсіпорындардың акцияларын сатып алуға рұқсат етілмеуі.
7. Институционалды инвесторлардың қызметіндегі мәселелерді шешу жолы негізінде біз бірқатар шаралар жүйесін ұсындық. Бұл шаралар жүйесі арқылы институционалды инвесторлардың алдында тұрған кедергілерді жоюға, мемлекеттің әлеуметтік және экономикалық мәселелерді шешуіне әкеп соқтырады. Ең негізгілеріне келесілерді атап өтуге болады: институционалды инвесторлар портфеліндегі қаржылық құралдардың тәуекелін хеджирлеу, ұзақ мерзімді айналыста болатын қаржылық құралдардың үлесін арттыру, зейнетақы активтерін басқарудың тиімділігін арттыру; халықтың әлеуметтік қорғалмаған өмiрiн лайықты қамтамасыз ету; өзара сақтандыру және жеке сақтандыруды, оның iшiнде оның ұзақ мерзiмдi және жинақтаушы түрлерiн дамыту; халықтың сақтандыру мәдениетiн арттыру; заң және нормативті-құқықтық актілерді қазіргі заманның талабын және қазіргі нарықтағы (оның ішінде қаржылық нарықтағы) жағдайларды ескере отырып ескертулер мен толықтырулар енгізу қажет. Сонымен қатар, халықтың және кәсіпкерлердің бос ақша қаражаттарын қаржы нарығына тарту үшін оларды ынталандыру; зейнетақы, сақтандыру, инвестиция және венчурлық қорлардың ақша ағынын экономиканың нақты секторына инвестжобаларды жүзеге асыру үшін жаңа қаржылық құралдарды ұсыну; республикада акция нарығын инвестициялаудың және белсендендірудің ұжымдық формасын дамыту мақсатында  инвестициялық және венчурлық қорларды құруды ынталандыру; инвестициялық қорлары үшін қаржылық құралдарды кеңейту үшін ұйымдастырылған нарықта  ЖШС-нің бағалы қағаздарын сауда саттық бойынша алаңды құру мүмкіндігін қарастыру; туынды қаржылық құралдар нарығының дамуын ынталандыру.
8. Институционалды инвесторлардың қызметінің инвестициялық тиімділігін арттырудың негізгі бағыттарының бірі – бұл институционалды инвесторлардың инвестициялық мүмкіндіктерін едәуір ұлғайту, сонымен қатар, жоғарыда баяндалған ұсыныстарды іске асыру үшін институционалды инвесторлардың инвестициялық қызметін, қаржылық тұрақтылығын нығайту, салымшылардың мүддесін қорғау деңгейін көтеру жөнінде кешенді іс-шаралар қажет. Инвестициялауға қатысты біздің тарапымыздан экономиканың басым секторындағы нақты инвестициялық қызметке байланысты қаржылық құралдарды сатып алу сияқты институционалды инвесторлардың активтерін инвестициялау механизмі және жаңа құралдар ұсынылды. Бұл институционалды инвесторлардың активтерін орналастыру міндетіне сай келеді, себебі табыстылық пен тәуекелдің оңтайлы ара қатынасы қаржылық құралдарына өзінің қаражаттарын салу салымшының мүддесіне сай болып келеді. Сонымен қатар, бұрын анықталып көрсетілгендей, салымшылардың қорлары ұзақ мерзімді ішкі инвестицияның көзі болып табылады, бұл тек салымшыларға ғана табыс әкеліп қоймай, еліміздің экономикасының өрлеуіне мүмкіндік туғызады, сондай-ақ, Қазақстанның дамуына жағдай жасайды.