Экономика дамыуындағы мемлекеттің рөлі және оның негізгі қызметтері

• Ауыл шаруашылығы өнімдерін, шикізат және азық –түлік рыногында  экономикалық негізгі сұраныс пен ұсыныс әсерімен қалыптасатан бағалар;
• Егер орташа рыноктық бағалар кепілденген бағалардан төмен болса, онда өнімдерге кепілденген бағалар қолданылады;
• Мақсатты бағалар(нормативтік индикаторлар) өнеркәсіптік және ауыл шаруашылығы өнімдеріне паритеттік бағалар арақатынасын қамтамассыз ету үшін; салық төлеумен байланысты шығында жабу үшін; кредит бойынша пайыздарды төлеу үшін қолданылады.

Әлемдік тәжіриебеде ауыл шаруашылығын жеңілдікті несиелеу жүйесін  ұйымдастыру әдістері қалыптасқан. Ауыл шаруашылығын несиелеу қызметін атқаратындар:

• Коопертивтік ауыл шаруашылығы банктері;
• Мемлекеттік банктер;
• Мемлекет бақылайтын және қолдайтын мамандандарылған банктер;
• Бюджеттік несиелеу.

Агроөнеркәсіптік кешенді  дамытудың болжамды көрсеткіштерін негіздеу үшін келесі әдістер қолданылады:

• Бағдарлы-мақсатты әдіс;
• Баланстық(теңгермелі) әдіс;
• Нормативтік әдіс.

       Агроөнеркәсіптік  кешенді бағдарлы-мақсатты жоспарлаудың  отандық тәжіриебесі, сондай-ақ  шетелдік практика мемлекеттік  реттеудің аталған әдісін талдап  жасаған. Экономикасы дамыған  елдерде АӨК-нің мақсатты бағдарламалары  шеңберінде аграрлық  сфераны  қолдауға жыл сайын ондаған  млдр.доллар бөлінеді. Мұның сыртында  сатып алу бағалары мен айналмала  қорларды несиелеу үшін субсидиялауға  берілетін сома тағы бар.

       Агроөнеркәсіптік  мақсатты  бағларламалар саланың  нақты проблемаларын шешуге қолданылады.  Аталған әдісті пайдалану үшін  проблеманы анықтап, жан-жақты  негіздеу маңызды рөл атқарады. Мақсатты бағдарламалардың басты  міндеті проблеманы кешенді қарастыру  негізінде жан-жақты және терең  сараптау арқылы жүзеге асыру  болып табылады.

      АӨК салаларын  дамытудың пропорционалдығын қамтамассыз  ету үшін баланстар жүйесі  талданып жасалынады. Бұның көмегімен  ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіру  көлемдерін ауыл шаруашылығын  материалдық-техникалық жарақтаумен,ауыл  шаруашылығы өнімдерін өңдеу  көлемдерін өңдеуші өнеркәсіп  қуаттарымен, АӨК салаларын дамытуға  жұмсалатын күрделі қаржымен  баланстық байланыс қамтамассыз  етіледі.

      АӨК баланстар  жүйесіне мынылар кіреді:ауыл  шаруашылығының негізгі өнімдерін   өндіру және пайдалану материалдық  балансы, өндірістік қуаттар балансы  және т.б. АӨК үшін арнайы  талдап жасалынған динамикалық  модельдер көмегімен АӨК салалары  мен сфераларының салааралық  байланысиары мен балансталған  дамуы қамтамасыз етіледі, сондай-ақ  АӨК-нің күрделі қаржылар, еңбек  және материалдық ресурстарға  қажеттіліктері анықталады.

       Нормативтік  әдіс бойынша ауыл шаруашылығы  өнімдерін тұтыну көлемдері мен  құрылымын анықтау үшін халықтың  жан басына шыққандағы тамақ  өнімдерін және азық-түлікке жатпайтын  тауарларды тұтынудың рационалды  тұтыну нормалары пайдаланылады.

Ауыл шаруашылығы өндірісін  жоспарлауда тұқым, жем-шөп, тыңайтқыштар т.б. материалдық ресурстарын шығындау нормалары қолданылады.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2.2.Экономиканың  аграрлық секторының қазіргі  жағдайын талдау.

Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев  «Нұр-Отан» ХДП кезектен тыс 12-ші сьезінде Қазақстанды инновациялық индустрияландыру үшін агроөнеркәсіптік кешенді және ауылшаруашылық өнімдерін  өңдеуді дамытуды бірінші басымдық ретінде белгіледі.

Еліміздің агроөнеркәсіптік кешенін индустрияландыру мақсатында мемлекеттің іс-қимылы бүгінде Қазақстанның алдында өткір күйінде тұрған екі негізгі міндетті шешуге бағдарланып  отыр.

Оның біріншісі - азық-түлік қауіпсіздігін қамтамасыз ету. Бұл міндетті жүзеге асыру шеңберінде агроөнеркәсіптік сектордың дамуына қолдау көрсететін тиімді жұмыс істейтін жүйе құрылды. Бұл бір жағынан осы сектордың ағымдағы жұмысын, оның ішінде көктемгі егісті және жиын-терінді қаржыландыруды, екінші жағынан ауыл шаруашылығын және қайта өңдейтін өндірісті дамытуға инвестиция шоғырландыруды қамтамасыз етеді. Сондықтан, егін шаруашылығында саланы әртараптандыруға, ылғалды ресурстарды сақтайтын технологияларды қолдана отырып саланы кеңінен химияландыруға екпін салынуда. Бұл ретте субсидиялаудың идеологиясы өзгертілді, бұл идеология ауыл шаруашылық тауарын өндірушілерді жаңа технологияға көшуге ынталандыруға бағытталған. Майлы және жеміс-көкөніс дақылдары өндірісінің көлемін ұлғайтуға ерекше назар аударылуда. Мұндағы мақсат - осы өнім түрлері бойынша импорт көлемін азайту.

Ауыл шаруашылығы өнімдерін  қайта өңдеу саласында саланы техникалық және технологиялық тұрғыдан жаңарту, өндіріске сапаның халықаралық  стандарттарын енгізу және соның  негізінде ішкі азық-түлік нарығының  тұрақтылығын сақтап әрі нығайтып қоймай, сонымен бірге отандық тауарларды сыртқы нарыққа шығару басты бағдар ретінде қалып отыр.

Екінші міндет – экспортқа бағдарланған өндірісті дамыту және экспортты әртараптандыру. Бұл міндетті шешу аясында басты назар инвестициялық жобаларды іске асыруға жұмылдырылған. Бұл бағытта мал бордақылайтын инфрақұрылымы дамыған алаңдардың, мал соятын орындардың құрылысын салуға, биязы жүнді қой шаруашылығын дамытуға, сояны және жүгеріні өндіру мен қайта өңдеуге, астықты терең өңдеуге, балық шаруашылығын дамытуға, балық және жеміс-көкөніс өнімдерін қайта өңдейтін саланы өркендетуге айрықша көңіл бөлінетін болады.

Сонымен қатар, ауыл шаруашылығы  өндірісінің елдің сұранысын  әлі де қанағаттандырмай отырған  салалары қаржыландырылуда. Бұл - жылыжай  шаруашылығы желілерін ұйымдастыру, көкөніс сақтау қоймаларын салу және қайта құру, тамшылап суару технологиясын  қолдана отырып жеміс-көкөніс өнімдерін  өндіруді ұйымдастыру, ірі тауарлы-сүт  фермаларын салу, ет өндіруге бағытталған  құс фабрикаларының құрылысын салу және қолданыстағыларын қайта жаңарту. Осы және басқа да инвестициялық  жобаларды ұйымдастыруға және іске асыруға Дағдарысқа қарсы жоспар шеңберінде Ұлттық қордан 120 млрд. теңге  бөлініп отыр.

Елбасы 2015 жылға  қарай ауылшаруашылық өнімдерінің  үлесін экспорттың жалпы көлемінде 8 пайызға дейін жеткізу ортақ  міндет екенін, ал агроөнеркәсіптік кешеннің жалпы қосылған құны ең таяудағы уақыттарда кем дегенде 16 пайызға ұлғайтылуы тиістігін атап көрсеткен.

• Шикізат базасының сапасын көтеру жөніндегі шаралар үш бағытта іске асырылуда. «ҚазАгро» холдингі арқылы іске асырылатын инвестициялық жобалар есебінен қазіргі заманғы технологияларға негізделген жаңа өндірістік қуаттағы сүт кешендерін және мал бордақылайтын алаңдарды салу.
• Қолданыстағы шаруашылықтардың қуатын қарқындату, сол сияқты ұсақ тауар өндірушілерді кооперациялау есебінен өндірісті үдету.
• Малдардың генетикалық әлеуетін дамыту.

Реформаға дейінгі кезеңде  Қазақстанның ауыл шаруашылығында өнім өндірісінің табиғат жағдайларына тәуелді болуына қарай мамандандыру аумақтары (зоналары) қалыптасқан болатын. Аймақтардың табиғи-климаттық айырмашылықтары  ауыл шаруашылығы өнімдерін сатып  алу бағасында ескеріліп отырылды.

2009 жылы ауыл шаруашылығының жалпы  өнімінің көлемі                                   1640,2 млрд.теңгені құрады, бұл ретте  өндіріс өсімі 2008 жылмен салыстырғанда  13,9%  құрады, бұл соңғы 8 жылда  ең жоғарғы көрсеткіш болып  табылады. Ауыл шаруашылығы өндірісінің  үлесі елдің жалпы ішкі өнімі  көлемінде (ЖІӨ) 6,3% құрады.

Қазіргі уақытта жалпы  өнім өндірісі салада жұмыс істейтін 1 адамға шамамен 3 000 АҚШ долларын құрайды.

Жыл сайын ауыл шаруашылығының негізгі капиталына инвестициялар  артуда. Егер 2005 жылы инвестициялар  салу 47,9 млрд.теңге болса, 2009   жылы – 77,5 млрд.теңгені құрады, яғни 1,6 есе артық.

      АӨК-нің негізгі капиталына салынған инвестициялар көлемі (млрд. Теңге)

2009 жылы республикалық  бюджеттен АӨК-ді дамытуға 96,8 млрд.теңге  қаражат бағытталды, оның ішінде  субсидия үлесі 43% немесе 41,8 млрд.теңгені  құрады. Бұдан басқа, Қазақстан  Республикасының Ұлттық қорынан  «ҚазАгро» ұлттық басқарушы холдингі»  акционерлік қоғамына (бұдан әрі  «ҚазАгро» ҰБХ» АҚ) инвестициялық  жобаларды қаржыландыруға 120,0 млрд.теңге  қаражат бөлінді.

Елдің АӨК шамамен 65 сектор мен кіші секторлар кіреді. Егжей-тегжейлі талдау негізінде неғұрлым перспективалы  бағыттар мен өңірлерді мамандандыруды күшейту жөніндегі шараларды  нақтылау үшін 15 перспективалы бәсекеге қабілетті секторлар (астық экспорты және оның тағамдарын қайта терең  өндеу өндірісі, ет және ет өнімдерінің  экспорты мен өндірісі, ет өніміне  бағытталған құс шаруашылығы, майлы  дақылдарды өндіру мен қайта өндеу, жеміс-көкөніс өнімдерін өндіру мен қайта өндеу; сүт және сүт  тағамдарының өндірісі, қант қызылшасынан ақ қантты өндіру; жүннің және оны қайта  терең өндеу өнімдерінің өндірісі мен экспорты; аквакультураны дамыту және балық өнімдерін қайта өндеу; шошқа етін өндіру мен қайта өндеу, ет пен сүт өнімдеріне, одан әрі  дайын өнімдерді өндіруге бағытталған  өнімді жылқы шаруашылығын дамыту; түйе шаруашылығын және оның қайта  өндеу өнімдерін дамыту; фармацияның  қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін марал шаруашылығын дамыту; халықтың қажеттіліктерін және фармацияның  ішкі сұранысын қанағаттандыру үшін бал ара шаруашылығын дамыту, мақтаның өндірісі мен қайта өндеу) сұрыпталып алынды.

Оның ішінде 8 аса басым  салалар бойынша инвестициялық  жобаларды іске асыру кезінде  кәсіпкерлер, қаржы институттары, мемлекеттік  органдар мен әлеуметтік-кәсіпкерлік  корпорациялар үшін нақты бағдарлар  мен индикаторлары анықталған егжей-тегжейлі шебер-жоспарлар әзірленді.

Ауыл шаруашылығы жалпы  өнімінің (қызметінің) нақты көлем  индексі

2009 жылғы жедел деректер  бойынша ауыл шаруашылығының  жалпы өнімінің (қызметінің)  нақты  көлем индексі (НКИ) 113,8 % құрады. Өсім 2008 жылмен салыстырғанда өсімдік  шаруашылығы өнімі өндірісінің  23,1 %-ға, ал мал шаруашылығының 2,3 %-ға ұлғаюына негізделген.

2008 жылмен салыстырғанда  қалыптасқан нақты көлем индексіне  ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің (қызметінің) үштен бір бөлігін  құрайтын жалпы жиналған астықтың  көбеюі едәуір дәрежеде ықпал  тигізген.

               Серпіндегі ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің (қызметінің) НКИ

          2009 жылғы ауа-райының қолайлы жағдайлары майлы дақылдардың (2008 жылмен салыстырғанда 70,0%-ға ұлғайған), картоп (тиісінше 17,0%-ға), көкөністер мен бақшалық дақылдардың (5,1%-ға),  түсімін жинау көлемдеріне де оң әсерін тигізді, бұл сондай-ақ сала өнімінің  нақты көлем индексінің қалыптасуына оң ықпал тигізген.

Мал шаруашылығы өнімінен НКИ қалыптасқан деңгейіне ауыл шаруашылығы жалпы өнімінің (қызметінің) төрттен бір бөлігін құрайтын ет өндіру көлемінің өсімі едәуір дәрежеде ықпал тигізді. Сондай-ақ 2008 жылдың деңгейімен салыстырғанда оң факторлардың ішінде сиыр сүтін және тауық жұмыртқасын өндірудің ұлғаюын атап өтуге болады.

Мал шаруашылығын дамыту.

Мал шаруашылығында малдың көпшілік бөлігі жеке қосалқы шаруашылықтарда, бұл мал басының өсуін және тиісінше сапалы өнімдер өндірісін  шектеуде, және малдың барлық түрлері  санының жыл сайынғы тұрақты  өсімі орташа есеппен 4% - ды құрайды. Бұл көрсеткіш мал шаруашылығын индустриялық дамыту шарттарында төмен  болып табылады.  Қазіргі уақытта, аграрлық сектордың барлық шаруашылық түрлерінде малдар мен құстардың  барлық түрлерін көбейтуге  бағытталған  шаралар кешені қолданылуда.

Қолданылатын шаралар  нәтижесінде мал шаруашылығының барлық түрлерінің өндірісі ұлғаяды.

2009 жылы сойылған салмақтағы  ет өндірісі 896,3 мың тоннаны құрады  және 2008 жылмен салыстырғанда 2,5%-ға  өсті, сәйкесінше сүт – 5303,9 мың  тонна немесе 2%-ға, жұмыртқа –  3306,4 млн. дана немесе 10,6%-ға, жүн  – 36,4 мың тонна немесе 3,3 %-ға  өсті.

Республиканың ауыл шаруашылығы  құрылымдарындағы мал мен құстың барлық түрлерінің сойылуын іске асыру  сойылған салмақта 13,9 %-ға артты және 184,9 мың тоннаны құрады, сәйкесінше сүт – 4,8 % немесе 542,5 мың тонна  және жұмыртқа – 18,8 % немесе 1950,4 млн. дана.

Жалпы республика бойынша  ірі қара мал саны 1,7 %-ға өсті және 6095,2 мың басты құрады; сәйкесінше қой мен ешкі – 3,6 %-ға немесе 17369,7 мың басқа, жылқы – 5 %-ға немесе 1438,7 мың басқа, түйе – 4,8%-ға немесе 155,5 мың  басқа, құс – 8,4%-ға немесе 32686,4 мың  басқа өсті.