Қазақстан Республикасы Президентін сайлау тәртібі

Әр жылғы дәстүрлі Жолдауды халық асыға күтеді, қуана қарсы  алады. Биылғы «Болашақтың іргесін  бірге қалаймыз» атты Жолдау, дәуір  міндеттерін межелеген жасампаз құжат 2030 стратегиялық бағдарламасынан  бастау алған анық. Бұл Жолдауда мақсат етілген сан – салалы бағыттардағы экономикалық, саяси – әлеуметтік, мәдени іс – шаралардың барлығы  елдің әл – ауқатын жақсартып  халықтың тұрмыс – тіршілігін жоғары деңгейге көтеретіні көрініс тапқан.

Қазақстанға алдада демократиялық  үрдістерді дамыта отырып, әлеуметтік әділеттікті сақтап, саясат сасхнасында  халықтың сеніміне ие болып, азаматтық  қоғамның абыройын көтеруде өнегелі  істерге өріс беретін көш басшы  керек. Қазақстан бүгінде ұлттар достығының ұясына айналып отырса келешекте  де осы үдеріс жалғастырылуы тиіс. Еліміз бүгінгідей тұтастығымыз бен  бірлігіміздің арқасында осындай  биік белестерді бағындырып отырғаны күмәнсіз.

Республика ел ордасы әлем таныған әсем қала ғана емес,

дүние жүзінің кемеңгерлері келіп кеңес құратын, кеміл саясатқа кең жол ашқан ақылдың ақ ордасына айналды. Бүкіл әлем көз тіккен Азияда жалауы желбіреген тұста да Қазақстанның, оның ішінде бас шахарымыздың да абыройы  асқақтады.

Халқымызда ежелден келе жатқан «Қасымханның қасқа жолы», «Есімханның  ескі жолы» деген терең мағыналы ұғым бар. Осы ұғым бүгін де жақсы  жалғасын тауып отыр. Бұлай дейтін себебіміз – бұл елінің егемендігін  сақтаған, халқын бақытқа бастаған жасампаздық жолы. Бұл -  біздің жол.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

2. Қазақстан Республикасының сайлау жүйесінің негізгі түсініктері

 

Қазақстан Республикасының  сайлау жүйесі ұғымы , қағидалары, сайлау органдары. Сайлау жүйесі дегеніміз  сайлау органдарын құрудың, сайлауды ұйымдастырудың тәртібі қағидаларын қамтитын, сайланбалы мемлекеттік және жергілікті өзін –  өзі басқару органдарын қалыптастырудың  тәртібі.

Қазақстан Республикасыны сайлау жүйесі деп Конституция мен сайлау туралы заңдарда көрсетілгендей республика президентін, Мәжіліс пен Сенат  депутаттарын, ауылдық әкімдерді, төте не жанама сайлау тәртібін айтамыз.

Сайлай жүйесі ұғымы әдетте 2 мағынада қолданылады: кең және тар. Кең мағыналы сайлау жүйесі дегеніміз Қазақстан Республикасындағы сайлау өткізу мен ұйымдастыруғ байланысты туындайтын қоғамдық қатынастар жүйесі. Тар мағынадағы сайлау жүйесі дегеніміз сайлауға қатысқан кандидаттардың немесе саяси партиялардың жеңімпаздарын анықтау жүйесі. Еліміздегі сайлауды әзірлеу мен оны өткізетін мемлекеттік органдар сайлау комиссиялары болып табылады. Сайлау комиссиясының өкілеттік мерзімі – жеті жыл.Сайлау комиссияларының мүшелері мемлекеттік органдардың өкілі болып табылаСайлауды және мемлекеттің қорғауында болады.

Өркениетті, демократиялық  қоғамда саяси процеске қатысудың  негізгі түріне айлау жуйесі жатады. Сайлау арқылы азаматтар мемлекеттің  өкілетті, заң, сот, атқару органдарын қалыптастыруға қатысады. Ол азаматтардың саяси құқығының жүзеге асырылуын  білдіреді. Сайлау барысында халықтың қалауы бойынша басқарушы элита  алмасады, билік бір қолдан екіншілерге  бейбіт жолмен беріледі. Сонымен қатар  ол халықтың басқарушы элита өз жұмысын  қалай атқарып отырғандығына  бақылау жасау мүмкіндігін де береді. Сайлау жүйесі деп өкілетті және басқа мемлекеттің сайланбалы билік органдарын құру жолдарын, түрлерін, әдіс – тәсілдерін анықтайтын, тәртіпке келтірілген нормалар, ережелер жиынтығын  айтады. Жалпы алғанда сайлау жүйесіне мемлекеттік қызмет орнына үміткерлерді ұсынудың тәртібі, процесі және негізгі  принциптері, оны ұйымдастыру, материалдық  жағынан қамтамасыз ету, майлаушылармен жұмыс жүргізу және тагы басқа  шаралар кіреді.

Сайлау жүйесінің негізгі  қағидалары әдетте конституцияда анықталады және арнайы заңда нақтыланады. Сайлау құқықтық нормалардың жиынтығын сайлау құқығы дейді. Оның 2 түрі бар: 1. Блсенді түрі, 2. Бәсең түрі.

Белсенді түрі азаматтардың сайлау құқығыын білдіреді. Бәсең түрі олардың сайлану құқығын қамтиды. Сайлау құқығында солар рттеледі. Берілген дауысты есептеу тәсілімен  соның нәтижесінде орындарды  бөлу принципіне қарай сайлау жүйелері аралас түрі болып бөлінеді.

Басең сайлау құқығы – Република  азаматтарының Конституцияда белгіленген  шектеулермен Президент, Парламент  және маслихаттың депутаты немесе жергілікті өзін – өзі басқару оргдарының мүшесі болып сайлану құқығы. Мәселен, 1999 жылдың 10 қаңтарында мажоритарлық жүйенің  абсолютті     түрі бойынша  Н.Ә. Назарбаев мезгіленген  бұрын  жеті жылдық мерзімге Қазақстан Республикасының  Президенті болып сайланды.

Демократиялық сайлау –  негізгі саяси – құқықтық институт. Деморатия саяси сайлау процесінен, яғни азаматтар үшін заңмен белгіленген  мерзім ішінде олардың мүдделерін білдіруге  ғана емес, сайлаушы азаматтармен бекітілген деңгейде дербес даму саясатын жүргізуге  ниетті әр түрлі тұлғалар, партиялар  арасынан таңдауды мүмкін деп қарастыратын және заңды негізде таңдау мүмкіндігін  қамтамасыз ететін процестен тыс  іске асырыла алмайды.

Заң шығарушы мемлекеттік  органдарды сайлау кезінде негізгі  екі сайлау жүйесі қолд анылатыны  белгілі. Оллар – барабар және мажоритарлық жүйелер. Олардың белгілі  бір үйлесімі негізінде дауыс  берудің аралас жүйесі қалыптасады.

Мінсіз сайлау жүйесі жок. Кез келген жүйенің өз артықшылықтары және өз кемшіліктері бар. Сайлаудың  халықаралық стандарттары да мемлекттерге сайлау жүйесін таңдау бойынша қандай да болмасын талаптар қоймайды.

Қазақстанда сайлауларды  және референдумдары өткізудің ережелері, рәсімдері мен негізгі ұстанымдары  ең алдымен  Қазақстан Республикасының Конституциясыен белгіленеді. Жалпыға бірдей сайлау құқығы – Қазақстан азаматтарының он сегіз жасқа толғаннан кейін тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, діни көзқарасына қарамастан, немесе кез келген өзге жағдайлардан тыс, сайлауда дауыс беруге қатысу құқығы

 

 

 

3.1 сайлау органдары

Қазақстан Республикасындандары сайлауды әзірлеу мен өткізуді ұйымдастыратын мемлекеттік сайлау органдары сайлау комиссиялары болып табылады.

Сайлау комиссияларының  біртұтас жүйесін мыналар құрайды:

1. Республиканың Орталық сайлау комиссиясы;
2. Аумақтық сайлау комиссиялары;
3. Округтік сайлау комиссиялары;
4. Учаскелік сайлау комиссиялары.

Негізінен сайлау комиссияларының  өкілеттік мерзімі – бес жыл.

Аумақтық, округтік және учаскелік  сайлау комиссияларын саяси партиялардың ұсыныстары негізінде тиісті мәслихаттар  сайлайды. Сайлау комиссияларын құратын  органдар сайлау комиссияларының өкілеттік  мерзімі ішінде олардың құрамына өзгерістер енгізуге құқылы. Сайлау комиссияларын  құру туралы шешім, олардың құрамы мен  орналасқан жері туралы бұқаралық ақпарат  құралдарында хабарланады.

Сайлау комиссияларының  өз құзіретінің шегінде қабылдаған шешімдері тиісті аумақтағы барлық мемлекеттік органдардың, ұйымдардың, жергілікті өзін – өзі басқару  органдарының, сондай – ақ олардың  лауаззымды адамдарының орындауы үшін міндетті.

Сайлау комиссиялары өз өкілеттіктерін жүзеге асыруы кезінде олардың қызметіне  араласуға жол берілмейді.

Сайлау комиссиясының  қызметі сайлау комиссиясын құратын  органның шешімі бойынша немесе жоғары тұрған сайлау комиссиясы өтінішінің негізінде сот шешімімен тоқтатылуы мүмкін.

Сайлау комиссиясының  мүшесін, осы Конституциялық заңның 19 – бабының 6 және 7 – тармақтарында  көрсетілген жағдайларды қоспағанда, өкілеттіктерінен айыруға болмайды.

Республиканың орталық сайлау комиссиясы  негізінен Республика сайлау комиссияларының біртұтас жүйесіне басшылық етеді және тұрақты жұмыс істейтін орган болып табылады.

Орталық сайлау комиссиясының  төрағасы мен хатшысының   Республика Президентінің ұсынуы бойынша жоғарғы  білімі болуы қажет. Орталық сайлау комиссиясының өз аппараты болады. Орталық сайлау комиссиясы мен оның аппаратын ұстауға жұмсалатын шығыстар республикалық бюджеттен қаржыландырылады.

Республикалық орталық сайлау комиссиясы – республика сайлау комиссияларының  біртұтас жүйесіне басшылық етеді және тұрақты жұмыс істейтін орган  болып табылады. Орталық сайлау комиссиясы комиссияның Төрағасынан және алты мүшесінен тұрады. Орталық сайлау комиссиясы Төрағасының орынбасары мен хатшысы комиссияның алғашқы  отырысында сайланады. Тагы бір бұл  комиссияның міндеті Президентті  сайлау жөніндегі басшылықты жүзеге асырады, олардың шешімдерінің күшін  жояды және тоқтата тұрады, республикалық  бюджеттің сайлау науқанын өткізуге арнап бөлінген қаражатын олардың  арасында бөледі, сайлау комиссияларының  қызметіне қажетті материалдық  – техникалық жағдайлар жасалуын бақылайды, аумақтық және округтік сайлау комиссияларының шешімдері мен  іс – әрекеттеріне түскен арыздар  мен шағымдарды қарайды, сайлау туралы заңнаманы түсіндіруді ұйымдастырадысаяси партиялардың өкілдері мен және сайлау процесіне басқа да қатысушылармен сайлауды ұйымдастыру жөнінде семинарлар өткізеді.

Президентті сайлау жөнінде  дауыс беруге арналған бюллетеньдердің  нысаны мен мәтінін, оларды жасау  тәртібін, сондай – ақ қорғалу дәрежесін  сайлаушылар тізімдерінің, президенттікке кандидаттарды қолдайтын сайлаушылардың қолдарын жинауға арналған парақтардың  дұрыстығын белгілейді.Электрондық  жүйеде дауыс беру тәртібін үйретуді ұйымдастырады.

Қазақстан Республикасының  заңдарына сәйкес басқа да өкілеттіктерді жүзеге асырады.

Аумақтық сайлау комиссиялары

1.Облыстық (республикалық  маңызы бар қалалар және Республика  астанасы), аудандық, қалалық, қаладағы  аудандық сайлау комиссиялары  аумақтық сайлау комиссиялары  болып табылады.

2.Аумақтық сайлау комиссиялары  Президентті сайлауды ұйымдастыруды  және өткізуді қамтамасыз етеді.  Бұл комиссия жеті адамнан  тұрады.

Аумақтық сайлау комиссиясының  өкілеттіктерінің атқаратын жұмысы өте қатаң қадағаланады және де тиісті аумақтық сайлау комиссиясымен жүргізіледі.

1.Әкімшілік – аумақтық  бөліністер аумағында салау туралы  заңдардың атқарылуына бақылауды  жүзеге асырады.

2.Президентті сайлауды  әзірлеу мен өткізуді қамтамасыз  етеді.

3.Төменгі тұрған аумақтық, округтік және учаскелік сайлау  комиссияларының қызметіне басшылық  етеді, олардың шешімдерінің күшін  жояды және тоқтата тұрады. Округтік  және учаскелік сайлау комиссияларының  шешімдері мен іс – әрекеттеріне  түскен арыздар мен шағымдарды  қарайды.  Тиісті әкімшілік –  аумақтық шегінде құрылған барлық  сайлау комиссияларының Орталық сайлау орталық сайлау комиссиясының шешімдерін атқаруын ұйымдастырады. Осы конституциялық заңның бұзылуына жол берген сайлау комиссияларының қызметін тоқтату туралы сайлау комиссиясын құратын органға немесе сотқа жүгінеді.

4.Сайлауды әзірлеу мен  өткізуге байланысты мәселелер  бойынша сайлау комиссияларының,  мемлекеттік органдар мен ұйымдардың  есебін, сондай – ақ сайлау  туралы заңдардың сақталуы мәселелері  бойынша қоғамдық бірлестіктер  органдарының хабарламасын тыңдауға  хақылы.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

3.2 Республика Президенттігіне  кандидаттарды тіркеу

59 – бап.1. Президенттікке  кандидаттарды тіркеуді Орталық  сайлау комиссиясы жүзеге асырады.

2.Президенттікке кандидат  тіркелгенге дейін және оның  Конституция мен осы осы Конституциялық  заң талаптарына сәйкес келуі  тексеруден өткеннен кейін, сондай  – ақ оны қолдап жиналған  қолдарды тексергеннен кейін  орталық сайлау комиссиясының  есеп – шотына заңмен белгіленген  ең төменгі жалақының елу мәрте  мөлшерінде сайлау жарнасын енгізеді. Кандидат сайлау қорытындылары  бойынша Республика президенті  болып сайланған немесе кандидат  дауыс беру қорытындылары бойынша  дауыс беруге қатысқан сайлаушылар  даусының кемінде бес пайызын  алған жағдайда, сондай – ақ  кандидат қайтыс болған жағдайда  енгізілген жарна кандидатқа  қайтарылады. Қалған жағдайлардың  бәрінде енгізілген жарна қайтарылмауға  тиіс және республикалық бюджет  кірісіне алынады.

Кандидат пен оның жұбайының  табысы мен мүлкі жайлы мәліметтердің  дұрыстығын салық қызметі органдары  кандидат тіркелген күннен бастап он бес күн ішінде тексеріледі.

3.Президенттікке кандидаттар  нешеу болса да тіркеуге ұсынылады,

4.Президенттікке кандидаттарды  тіркеу, егер сайлауды тағайындау  кезінде өзгеше көзделмесе, сайлауға  дейін екі ай бұрын басталады  және сайлауға қырық күн қалғанда  аяқталады,

5.Қоғамдық ұйымнан Президенттікке  кандидаттарды тіркеу көптеген  құжаттарды талап етеді: 

1. Қоғамдық бірлестіктің жоғарғы органының Президенттікке кандидат ұсыну жөніндегі мәжілісінің осы қоғамдық бірлестікті республиканың Әділет министрлігінде тіркеу туралы құжаттың көшірмесі қоса тіркелген хаттаманың үзіндісі,
2. Президенттікке кандидат болып даысқа түсуге келісім беру жөніндегі өтініш,
3. Азаматтардың кандидатты қолдап жиналған қолдарын тексерудің нәтижесі туралы аумақтық сайлау комиссиясының хаттамалары,
4. Кандидаттың әмірбаяндық деректері,
5. Кандидаттың сайлау жарнасын енгізгенін куәландыратын құжат,
6. Президенттікке кандидат өзін – өзі ұсынған жағдайда оны тіркеу мына құжаттары болған жағдайда жүзеге асырылады: