Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі

ЖОСПАР

1. КІРІСПЕ...................................................................................................3

 

2. НЕГІЗГІ БӨЛІМ
1. Каспий теңізіндегі кеме қатынасының даму тарихы................5
2. Каспийдің проблемалары мен мүдделестіктері..........................7
3. Каспий теңізінің халықаралық құқықтық мәртебесі.............13

 

 

3. ҚОРЫТЫНДЫ.....................................................................................24
4. ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ................................26

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Кіріспе

Қазақстан Республикасы президенті Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың 1997 жылғы Қазақстанның алдағы ұзақ мерзімдік даму жоспарын айқындаған «Қазақстан 2030» саяси-стратегиялық бағдарламасының бесінші басымдығы  тұтасымен еліміздің энергетикалық  ресурстарына арналған. Онда елбасымыз: «Қазақстан табиғи ресурстардың, әсіресе  энергетика ресурстарының орасан зор  қорына ие. Біздің еліміздің аумағында, бағам бойынша мұнайлы алғашқы  он елдің қатарына қосарлық мұнай  мен газ кен орындары бар...Біз  өзіміздің стратегиялық ресурстарымызға  қатаң бақылау қоюға, үнемшіл  болуға әрі қаражатты ұқыпты жұмсап, олардың бір бөлігін өзіміздің  болашақ ұрпақтарымыз үшін жинақтауға тиіспіз» - деп энергетикалық саясаттың  Қазақстан эканомикасының дамуына  тікелей серпін беретін маңызды  қадам екенін атап көрсетті.

Аспанмен астасқан таулардан да, ұшқан құстың қанаты талар жазиралы даладан да, қойнауы толы қазынадан да таршылық көрмеген қазақ даласының табиғи су көздеріне деген жұтаңдығы барған сайын өткір сезіле  бастағандай. Осы орайда қазақтың маңдайына біткен жалғыз теңіз – кәрі Каспийдің маңыздылығын айтып жатудың өзі артық. Аралдан айрылдық. Енді Каспий теңізінің табиғи тепе-теңдігін, қазіргі қалпын сақтап қалудың тәуелсіз Қазақстан үшін тарихи да, өмірлік те көкейкесті мәселе екендігі даусыз. Оның үстіне кәрі теңіздің қойнауы тұнған қара алтынның құт қоры егемен еліміздің экономикасы мен барыс бейнелі болашағы үшін баламасыз қозғаушы күш екендігі де ақиқат. Мұнай – байлық, мұнай – саясат. Ендеше, Азия мен Еуропа құрлығының арасында орналасқан Каспий теңізінің егемен еліміз үшін ерекше геосаяси және геостратегиялық артықшылықтарын да жоққа шығара алмаймыз. Қазақстан шекарасы Каспий теңізі жағалауының 2320 шақырымын алып жатыр. Сондықтан Каспий теңізінің тағдыры Қазақстан Республикасының бүгіні мен болашағының ажырағысыз құрамдас бөлігі.

Негізінен Каспий теңізі төрт құбыласы түгелдей құрлықпен шектесетін Жер  бетіндегі ең үлкен көл болып табылады. Еуропа мен Азия құрлықтарының қилысында қоныс тепкен бұл су қоймасы өте үлкен көлеміне қарай теңіз деп аталады. Ғалымдардың пікірінше, осыдан 10 миллион жылдай бұрын Сармат теңізінің әлемдік мұхиттармен байланысы үзіліп, екі бөлікке – Каспий теңізі және Қара теңіз болып бөлінген. Қазіргі таңда Каспий теңізінің жалпы көлемі шамамен 371 000 шаршы шақырымды алып жатыр. Бұл Жапония сияқты мемлекеттің жалпы аумағымен пара-пар. Ол оңтүстіктен солтүстікке 2200 шақырымға дейін, батыстан шығысқа 370 шақырымға дейін созылады. Теңіздің ең үлкен тереңдігі 1025 метрге жетеді. Каспий шартты түрде үш бөлікке – Солтүстік Каспий, Орта Каспий және Оңтүстік Каспий болып бөлінеді.

Каспий теңізінің жағалауы бүгінде  тәуелсіз 5 мемлекеттің шекараларымен  шектесіп жатыр. Жоғарыда айтып өткеніміздей, теңіздің солтүстік, солтүстік-шығыс және шығыс жағалауларында Қазақстан шекарасы 2320 шақырымды, оңтүстік-шығыс жағалауында Түркіменстан шекарасы 1200 шақырымды, оңтүстік-батыс жағалауында Әзірбайжан шекарасы 955 шақырымды, оңтүстік жағалауында Иран шекарасы 724 шақырымды, батыс және солтүстік-батыс жағалауында Ресей шекарасы 695 шақырымды алып жатыр. Міне, осы деректерден анық көрініп тұрғанындай, Каспий теңізі жағалауының үштен бір бөлігінен артық аумағы Қазақстан иелігінде. Осының өзі-ақ қарт теңіздің қазынасы мен тағдырының егемен еліміздің бүгіні мен ертеңі үшін қаншалықты көкейкесті екендігін көрсетсе керек.

Мамандар мен ғалымдардың болжамы  бойынша, Каспий теңізі бассейні қойнауында Парсы шығанағы мен Сібір өңірінен кейінгі әлемде үшінші орын алатын мол мұнай қоры шоғырланған. Әлі де толық зерттеліп болмаған деректердің өзі-ақ мұндағы мұнай қоры Солтүстік теңіздегі мұнай қорынан көп екендігін көрсетеді. Қазір Каспийдегі мұнай қоры 25 млрд. баррель деп есептеледі. Ал Лондондағы зерттеу орталығы Каспий теңізінің түбінде 68 млрд. баррель мұнай бар деп есептейді. Соңғы жылдары елімізде жүргізілген бұрғылау жұмыстары тек Шығыс Қашаған кен орнының өзінде ғана 7 млрд. тоннаға жуық қара алтын қоры бар екендігін анықтады. Ал әлемдегі зерттелген барлық мұнай қорының 150 млрд. тонна екендігін ескерсек, қарт Каспийдің қойнауына бүккен қазынаның қаншалықты қымбат екендігін түсіну қиын емес. Сондықтан да Каспий теңізінің оны қоршаған мемлекеттер үшін экономикалық және стратегиялық маңызы аса зор. Күні бүгінге дейін 5 мемлекеттің теңізді бөліскендегі үлесі толық анықталып болмағандығын ескеретін болсақ, бұл мәселенің саясаттағы алар орнының да күрделі екендігін түсінеміз.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Негізгі бөлім

 

1. Каспий теңізіндегі кеме қатынасының даму тарихы

Каспий маңындағы жерлерді игеру мен жаулап алу Ресейде  христиандық пен Каспийдің оңтүстігінде ислам дінінің пайда болғанға дейін көптеген уақыт бұрын басталған. Біздерге жеткен деректер көзіне қарағанда  оңтүстік Каспийді 760-761 жылдары Аббасидтер жаулап алғаны белгілі болды. 1722 жылға  дейін аймақ Персияның қоластында болды. Сефевидтер династиясы (1501-1722) оған үлкен мән берді. Сефевидтер Каспийдің  оңтүстік бөлігіндегі халықтардың  арасында шиизмді кеңінен таратты. Сауда мақсатында теңіз қатынасы белсенді дами бастады, бұл жерге  генуэз, кейінірек британ көпестері  келе бастады. Бірақ бұл аймақпен тек қана Персия қызығып қойған жоқ. Каспий теңізінің бассейні орыстарға  ертеден белгілі болды. Мысалы, ІХ ғасырда өмір сүрген Шығыстың белгілі  тарихшы Имам Абуль-Хасан Али-Масудидің айтуы бойынша Каспий жерінде орыстар 880 жылдары пайда болған, сол кезде олар батыл әрекетпен Абескун аралын басып алған. Иран тарихшысы Ибн-Исфендиярдың айтуы бойынша осындай жағдай 909 жылы да қайталанған. 913 жылы ұлы Игорь князы бас болып 50 мың жасақшыларымен 500 кемелерде келіп Каспий теңізінде жүрген. Каспий теңізінің аймағында моңғол-татар шапқыншылығынан сәл бұрын 72 кемемен Каспий теңізіне орыстардың саяхатқа келгендігі айтылған.

ХІХ ғасырдың басында Каспийде өтірігі мен шыны аралас Ресей, Ұлыбритания, Франция мен Германия Каспийде өз билігін нығайтқысы келді. Иран олардың  арасында бұлтаруға тура келді. 1801 жылы ол Ұлыбританиямен шарт жасасты, соған  сәйкес Ұлыбриатния оған әскери қақтығыс кездерінде әскери көмек көрсетуге  сөз бері (ІV бап). Осы құжат Иранның  басқарушы тобын Ресеймен қарым-қатынасының  ушығуына және соғысқа итермеледі.           

 Бірақ, соғыста бірнеше  рет жеңілісінен кейін Иранның  шахы 1805 жылы шартпен келісілген  көмекті сұрауға мәжбүр болды,  Англия барлық теңіз айлақтарын  жалға бергендігі, Буширде қамал  құрылысын салатындығы және Харк  аралын иемденетіндігі туралы  айтты. Ұлыбритания Иранның солтүстік  аудандарында мықтап бекінуге  тырысты. 1809, 1812 және 1814 жылдардағы ағылшын-иран  шарттарын осы жағдайлармен түсіндіруге  болады. 

 

 

            Жоғарыда келтірілген мәліметтер каспий маңы жерлері мен Каспийді иемдену үшін Ресей мен Персия, сонымен бірге Ресей мен Ұлыбритания арасындағы қақтығыстардың себебі болған сол кезеңде Каспий теңізінің халықаралық-құқықтық статусы қалыптаса бастағанын айтуға мүмкіндік береді. ХҮІІІ ғасырдың басында аймақта Ресей мен Иран орныға бастады, Каспийдің статусының іргетасын Санкт-Петербург (1723) және Решт (1732) трактаттары қалағандығын мойындау қажет.

2. Каспийдің экологиялық проблемалары мен мүдделестіктері

Қазіргі таңда Каспий теңізінің  экологиясы өте күрделі жағдайды бастан өткеруде. Кәрі теңізді қауіпті  кесел буып тұр. Қойнауына тұнған қара алтын қарт Каспийдің қасіретін  күннен-күнге қалыңдатып барады. Мамандардың  айтуынша, теңіздің мұнай шельфтері  бар тұстарында өлі аймақтар қалыптаса  бастаған. Бұл аймақтағы теңіз  суын ластаушы заттар нормадан 10-20 есе  асып кеткен. Бүгінгі күні ең басты  экологиялық апат теңіз суының жоғарғы  қарқынмен ластануы болып отыр. Теңіздің ластануы қазір бірнеше бағыттан қауіп төндіруде. Біріншіден, теңізге  құятын өзен суларымен келетін зиянды заттар, екіншіден, теңіз шельфтерінде орнатылған бұрғылау қондырғылары мен мұнай тасымалдау кезінде теңізге құйылатын мұнай қалдықтары, үшіншіден, теңіз деңгейі көтерілген кезде су астында қалған бұрғылау орындарынан шығып жатқан зиянды заттар. Мәселен, соңғы кезде өзендер арқылы Каспий теңізіне жылына 75 млн. тонна мұнай қалдықтары құйылады екен, оның 95 пайызы Волга өзенінің үлесіне тиетін көрінеді.

Үстіміздегі жылдың тамыз айында қазақстандық ғалымдар мен экологтардың бастамасымен, ресейлік және ирандық әріптестердің қатысуымен Каспий теңізінің экологиялық ахуалы туралы Ақтау қаласында өткен басқосуда Маңғыстау және Атырау облыстарының аумағындағы су астында қалған 66 апатты бұрғылау скважиналары әлі күнге дейін толық залалсыздандырылмай отырғандығы айтылды. Сонымен бірге түрлі себептермен суға батқан 56 кеменің де теңізге тигізген зияны анықталмай отырған көрінеді.

Мұнайдың қарт теңіздің сорына айналу қаупі барған сайын өршіп барады. Теңіз аймағының тағы бір қасіреті – мұнай бұрғылау кезінде жерасты  қысымымен шығатын ілеспе газ. Айлап-жылдап жанып жататын газдан бөлінетін көмір қышқылы атмосфераны ластап, ауаның бүлінуіне әкеліп соғуда. Жалындаған газ алауларынан атмосфераға таралатын қызу жағалаудағы өнеркәсіптік қалдықтарды қыздырып, химиялық үдерістерден шығатын улы шаң-тозаңдардың күрт көбеюіне әсер етеді. Қаптаған мұнай-газ компанияларының, теңіз жағалауларын тегіс жаулап алған химиялық және энергетикалық кешендердің қызметінің салдарынан теңіз аумағына таралатын химиялық зиянды заттар Каспийдің теңдесі жоқ фаунасы мен флорасына жазылмайтын жара салуда.

Каспий теңізіне тән тағы бір  экологиялық қауіп – теңіз деңгейінің дүркін-дүркін ауытқып тұруы. Мәселен, 1978 жылдан 1995 жылдар аралығында теңіз деңгейі 2,5 метр биіктікке дейін көтерілген. Соның салдарынан бұрын өнеркәсіптік аймақ болған жағалаулар су астында қалды. Осы кезеңде Әзірбайжан мемлекеті үлкен экологиялық зардаптарға тап болды. Бұл өңірде теңіз жағалауынан мыңдаған адамдар көшіріліп, “экологиялық босқындар” пайда болды. Жағалаудағы орасан зор мұнай-газ инфрақұрылымы су астында қалып, Әзірбайжан 2 млрд. АҚШ долларынан астам зардап шекті. Су астында қалған мұнай-химия инфрақұрылымының зиянды өнеркәсіптік қалдықтары шайылып, теңіз суына қосылып, экологиялық апат зардаптарын күшейте түсті. Теңіз деңгейінің мұндай құбылмалылығы су астын мекендейтін тіршілік атаулыға да орасан зор кесірін тигізеді. Мұндай жағдайда өзен суларына уылдырық шашатын теңіз балықтары зардап шегеді.

Каспийдің мақтанышына айналған мұнайы қарт теңіздің екінші бір бренді болып  саналатын бекіре балықтарының болашағына балта шабатын қасіретке айналып  келеді. Мәселен, қазірдің өзінде теңіздің солтүстік-шығыс бөлігіндегі бекіре балығының қоры 10 есе азайып кеткен. Қазақстан Республикасы Бас прокуратурасының мәліметі бойынша, соңғы 35 жыл ішінде елімізде бекіре балығын аулау көлемі 162 есе қысқарған. Дүние жүзінде  баламасы сирек бекіре балықтарының тұқымын тұқыртуға Каспий теңізінің  құқықтық мәртебесінің айқындалмауы да ықпалын тигізуде. Теңіздің ен байлығына көз алартатын алыс-жақын шетелдерден келетін браконьерлер бекіре балығына қырғидай тиюде. Бекіре балығының уылдырығын мол байлықтың көзіне айналдырған браконьерлер жалғыз-жарым мемлекеттің тосқауылына пысқырып та қарамайды. Каспий тағдырына жауапты жағалаудағы мемлекеттер бұл қылмыстық синдикатпен күш қосып, бірге күресейін десе, ортақ конвенция негізіндегі құқықтық келісім де, барлық мемлекеттерге ортақ заң да жоқ. Міне, сондықтан Каспий теңізінің болашағы үшін теңіздің құқықтық мәртебесін айқындайтын халықаралық конвенция ауадай қажет.

 

3.  Каспий теңізінің халықаралық құқықтық мәртебесі

Қазақстан Республикасы Үкіметі  Қазақстан Республикасының Премьер-Министрі атынан 2001 жылғы 13 қыркүйек  N 1198        Каспий жағалауы мемлекеттерінің Каспий теңізінің құқықтық мәртебесін анықтау мәселесі жөніндегі келіссөздерін жалғастыру мақсатында қаулы еткен:  
      1. 2001 жылғы 18-20 қыркүйекте Астана қаласында Каспий теңізінің құқықтық мәртебесі туралы конвенцияны әзірлеу жөніндегі арнайы жұмыс тобының Каспий жағалауы мемлекеттері сыртқы істер министрлерінің орынбасарлары деңгейіндегі бесінші мәжілісі (бұдан әрі - АЖТ) өткізілуін.  
      2. Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министрлігі:  
      АЖТ-ның бесінші мәжілісін дайындау мен өткізу жөніндегі ұйымдастыру іс-шараларын;  
      Әзірбайжан Республикасы, Иран Ислам Республикасы, Ресей Федерациясы және Түркіменстан делегациялары мүшелерінің тұруын (1+2 нысаны) 604360 (алты жүз төрт мың үш жүз алпыс) теңге сомасында және АЖТ-ның бесінші мәжілісін өткізуге байланысты көліктік шығыстарын 2001 жылға арналған республикалық бюджетте "Өкілдік шығыстар" бағдарламасы бойынша көзделген қаражат есебінен қаржыландыруды қамтамасыз етсін.

     3. Осы қаулы  қол қойылған күнінен бастап  күшіне енеді.

    

    

Каспий  теңізінің теңіз ортасын қорғау жөніндегі негіздемелік конвенцияны  ратификациялау туралы Қазақстан Республикасының 2005 жылғы 13 желтоқсандағы N 97 Заңы, Тегеранда 2003 жылғы 4 қарашада жасалған Каспий теңізінің теңіз ортасын қорғау жөніндегі негіздемелік конвенция ратификациялансын.