Қазақстан Республикасының мұрағат жүйесі

     4.ҚР Бас Прокуратурасы Құқықтық статистика және арнайы есептер бойынша Комитетінің мұрағаты. Аталған мүрағатта және оның көптеген облыстық филиалдарында Қазақстан территориясында орналасқан КСРО еңбекпен түзеу лагерлері туралы мәліметтер жинақталған. Филиалдардыңең ірісі Қарағанды қаласында жинақтаған. Өкінішке орай, КСРО да үшінші орыналған қазақстандық лагерлер жүйесінің көлемді деректік базасы ведомстволық мұрағат еншісінде қалып отыр. Оның үстіне жаппай саяси репрессияларға қатысты мұрағатты құжаттарға ғылыми техникалық өңдеу жүргізілмегендіктен, зерттеушілерге берілмеуде. Бұл материалдарға қызығушылық тек қана қазақстандық тарихшылар тарапынан ғана емес, сонымен қатар, шетелдік, қала берсе ресейлік зерттеушілер де өз азаматтары Қарлаг тұтқындары болғандықтан, олардың тағдыры туралы білгісі келеді. Бүгінгі танда 1929 жылдан 1942 жылға дейінгі кезеңдегі КСРО НКВД ІІМ Қарағанды лагері қамау орындарында болған сотталғандардың 22 768 жеке ісі өңделген және құпиясыздандырылған. Ал лагердің басқарушы, ұйымдастырушы құжаттары туралы мәліметтер тәртіпке келтірілмеген. Осы себептердің барлығы бүгінгі танда қазақстандық еңбекпен түзеу лагерлерінің тарихының  зерттелуіне кедергі келтіріп отырғанын айтып өтуіміз керек.

      Енді құпиясыздандырылған тұтқындардың жеке істерін талдауға тоқталайық. Жеке істерде мынадай құжаттар бар: 1) жеке іс бойынша анықтама; 2) есеп парағы; 3) хаттамадан үзінді көшірме; 4) жауап алу құжаты; 5) қамалушының анкетасы; 6) қолының таңбасы; 7) жеке құжаттары; 8) қамауға алу туралы қаулы; 9) медициналық куәландыру хаттамасы; 10) жеке іске формуляр (14). Жалпы алғанда, жеке адамдар істері ақпараттық анықтамалық дәрежесінде. Оны іздестіру, анықтау дәрежесінде пайдалануға болады Бірақ, аталған мұрағат құжаттары туралы құжаттар жинақтары болмағанменен, кейбір деректері жарық кергенін айта кетуіміз керек. Бұл бізге мұрағатта қандай құжаттар сақталғаны туралы қысқаша ақпарат бере алады. Бірақ, құжаттар ғылыми айналымда мүлдем жоқ деп айта алмаймыз, кейбір құжаттар зерттеушілерге берілген. Көптеген еңбектерде деректер талданған, ал кейбіреулерінде көшірме құжаттар қосымша тұрінде берілген. Оларды «Я с вами во все дни до окончания века. Книга 1. Тяжелые времена гонений и репрессий 1931-1946 гг.» еңбегінде, зерттеушілер А.Кукушкина, Л.Михееваның диссертациялық еңбектерінде аталған мұрағаттың құжаттарын кездестіруге болады [15 сс. 25, 184]. Алдыңғы еңбекте Карағанды лагерінің картасы, лагерлер жүйесі мен оларға келіп түскен тұтқындар саны әр жылдарда салыстырылған кестөлер, схемалар, тұтқындардың саны туралы әртүлі мәліметтер, оларды айыптау корытындысынан бастап ату жазасы туралы үкімдер, жеке іске қатысты деректер бар. А.Кукушкинаның кітабында Ақмоладағы «отанын сатқандар» әйепдерінің лагері туралы аталган мұрағат кұжаттары кездеседі. Онда Мәскеумен арада жіберілген әртүрлі кұжаттар, Ақмола арнайы бөлімінің НКВД Қарлагы балансына қабылдануы, тұтқындарды қабылдау, ұстау режимі, апталық тамақ мәзірі, есеп карточкалары бар. Л.Михееваның жұмысында Қарағанды облысы, Шахта жанындағы аудандағы неміс және жапон әскери тұтқындары молаларының жоспарын, Қарағанды облысы, Ленин ауданы, Спаск поселкісінің жоспарын берген.

      Бұл мәліметтер арқылы аталған мұрағатта қандай құжаттар бар екенін шамамен білуге болады. Мұрағаттағы құжаттар лагердің құрылуы мен әртүрлі жылдардағы жағдайы, ондағы тұтқындардың саны мен құрамы, материалдық және әлеуметтік жайы материалдар болып табылады. Сонымен қатар, жергілікті мұрағат болғандықтан, сотталушылар туралы кеңірек ақпараттар алуға мүмкіндік бар. Ұйымдастырушы және баяндаушы құжаттар ғылыми айналымға енсе, Қарағанды еңбекпен түзеу лагерінің тарихы толық ашылары сөзсіз.

  5. Қазақстанның облыстық мемлекеттік мұрағаттары. Облыстық мұрағаттардың құжаттарының ерекшелігі, олар жоғарыдан берілген, жіберілген нусқаулар мен бұйрықтардың орындалғаны туралы жергілікті жерлерде орындалганы туралы нақты деректер сақталуында.

  Ең көп дерек Кеңес екіметінің орнауы кезеңінде және кеңес саясатына қарсылық туралы материалдар барлық дерлік облыстық мұрағаттарда кездеседі. Бұл негізінен, 1920-1930 жылдарын қамтиды.

  Коммунистер террорды кеңес милициясының міндетіне ауыстыруға тырысты. Азамат соғысы барысында большевиктер әскерилендірілген жүйе құрған болатын: BOXR Ерек-ше тағайындау белімдері (ЧОН), ішкі әскерлер, продотрядтар мен продармиялар. Азамат соғысының аяқталуына қарай жазалаушы органдар мен олардың жеке құрамы кебейе бастады. Бірақ ең басты жазалаушы орган барлық уақытта Бүкілодақтық төтенше комитет (ВЧК) болып қала берді [16, сс 16-17]. Аталған мекемелердің негізгі құжаттары жергілікті мұрағаттарда қорларында жатыр. Барлық облыстық мұрағаттарда дерлік аталған кезеңге байланысты құжаттар бар.

      Қазақстан территориясында орналасқан КСРО Лагерлер Бас Басқармасының еңбекпен түзеу лагерлері тарихы деректер облыстық мұрағаттарда да бар. Басты дерек көздері Қарағанды, Ақмола, Павлодар облыстарының. Жезқазған қаласының   мұрағаттары.....Облыстық мұрағаттардың алдыңғылардан айырмашылығы, олардың территориясында орналасқан лагерлер туралы бастапқы мәліметтерді топтастыруында. Қазақстан жерінде орналасқан еңбекпен түзеу лагерлерінің бөлімшелері бар облыстарда мәліметтер сақталған. Алдыңғы орталық мұрағаттар деректері жергілікті мекемелер қүжаттарымен салыстырылып берілсе ғана, толық деректік базаны құрай алады.

   Жергілікті мұрағаттарда аз болса да, құжаттар жинақтары шығарылуда.

     Мәселен, Шығыс Қазақстан облыстық қазіргі заман тарихы құжаттамалар орталығында 1920-1930 жылдардағы өлке тарихына байланысты еңбектер жариялануда [17]. Жинақтардан еліміздің шығысында жүргізілген кеңестік саясат туралы мәліметтер ала аламыз. Сонымен қатар, Қарағанды облыстық мұрағаты да арнайы қоныс аударушыларға байланысты құжаттар жинақтарын шығарды [18]. Дегенменен, бұл материалдар облыстық мұрағаттардағы кеңестік саяси репрессияларға байланысты құжаттар кешенін толық аша алмайды. Сондықтан да, жергілікті бұл мәселені шешуге ұмтылу керек деп ойлаймыз.

       Аталған тақырыпқа байланысты мұрағаттарда материалдар өте көп. Кептеген құжаттар әлі толық анықталған жоқ, оған ең үлкен себеп құжаттардың кұпиясыздандырылмауы болып отыр. Бұл туралы халықаралық «Мемориал» Басқармасының төрағасы А.Рогинский былай деген болатын: «Сталинизмнің зерттелуі мен талдануы жолындағы үлкен кедергі саяси террор туралы мұрағаттық құжаттарға жіберілудің шектеушілігі болып отыр. Бұл шектеулердің себебі, біріншіден, жіберілу туралы кеп ережелердің ойға сыймаушылығы, екіншіден, көп құжаттардың құпиясыздандырылмауы. Жеке құпия сылтауымен зерттеушілер террорды зерттеу бойынша басты дерек мұрағаттық-іздестіру істерімен жұмыс істеу мүмкіншілігінен мүлдем айрылған» [7]. Бұл мәселелер қазақстандық мұрағаттарға да қатысты деп айтуға болады.

    Осындай қиындықтарға қарамастан, кеңестік саяси репрессиялар тарихына байланысты деректер кеп жариялануда. Ресейде бүгінгі күні XX- ғасыр тарихына байланысты көптеген құжаттар жинақтарының шығарылуы [19]. аталған тақырыптың деректерін алуға үлкен көмек болып отыр. Осы жерде кейбір қазақстандық мұрағаттарда құпиясыздандырылмаған құжаттарды ресейлік құжаттар жинақтарынан табуға болатынын айта кету керек. Бүны Кеңес екіметі тұсында қазақстандық мекемелер құжаттар бір данасын Орталыққа жіберіп отырғанынан деп ойлаймыз.

       Жалпы алғанда, кеңестік саяси репресссиялар тарихы әлі толық зерттеліп біткен жоқ. Бұған алдымен, мұрағат деректерінің қол жетерлігі мен жариялануы эсер етері сезсіз. Сонда ғана отан тарихының өзекті мәселелерінің бірі кеңес қоғамының тарихы ашылмақ. 
 
 
 
 

1.1. Мұрағат деректері және ұлттық идея

    Мұрағат деректері қоғамдық-гуманитарлық ғылымдардың қай саласында болмасын ерекше маңызды. Олардың ақпараттық әлеуетінсіз бір сүйем де ілгерілемейтін ғылым саласы болса, ол тарих ғылымы дер едік. Тіпті адамзат баласының ең көне дәуірін зерделейтін археологиялық зерттеулердің өзі кейінгі ғасырларда жинақталған мұрағат құжаттары арқылы толыға түсетіні бар.

    Қазақстан тарихына қатысты мұрағат деректері мен құжаттары дүниенің терт бұрышына шашырап кеткен. Соңғы жылдары ғана Қытай мұрағаттарынан орта және жаңа ғасырлардағы Қазақстан тарихынан мындаған деректердің табылуы осыған айғақ дәлел. Отан тарихына қатысты еліміздегі және таяу алыс шет елдердегі мұрағат деректері ұлттық идея эволюциясын дәйектеуге баға жетпес септігін тигізуде. Бұл заңды да. Өйткені әрбір халық бүгінгіні ғана қанағат тұтпай, болашағы үшін, ұрпағының ұзақ ғұмыры үшін қолдан келгеннің бәрін жасайды. Ұлттық идеяның мәні де мәңгілікке ұмтылуда.

    Бұл бір көптен көтеріліп жүрген тақырып. Мазмұнына көз жүгіртсек, екі бөліктен тұратынын көреміз. Бірі - ұлт, екіншісі - идея мәселесі. Ұлттану қазақ даласына ежелден қоныстанған үрдіс екені ақиқат. Осыдан үш мың жыл бүрын өмір сүрген Геродоттан тартып, кешегі  Колбинге дейін әрқилы мақсатқа сай Қазақстанға сырттан келгенде ұлттануға ден қойғаны арғы тегіміз сақтарды, салт-дәстүрімізді, рухани-мәдени ұстанымдарымызды, тарихымызды, яғни қазақтардың қайдан, қашан, қалай шыққанын, болмысын танып-білуге ұмтылғаны күмән туғызбаса керек. Қазақтар да әлемнің саяси, тарихи, этникалық дамуынан бейхабар қалған жоқ. Дала даналарының орыс, қытай, қалмақ, өзбек, араб, парсы жұрттары жөнінде айтқандары бүгінгі күнге жетіп отыр.

       Ал қазақтардың өзін өзі танып білуге талпынысы байырғы түркілерден бері жалғасып келе жатқан үрдіс. Арғы бабаларымыз шыққан тегін, тағдыры мен тарихын, қуанышы мен қасіретін «мәңгі тасқа» қашап жазса, беріде шежіре тарқата сөйлеу дәстүрі орнықты. Орта ғасырлардан жеткен «Қорқыт ата кітабы», «Оғыз-наме» дастаны, Ж.Баласағүнидің «Құтты білік», М.Қашқаридің «Түркі тілдерінің сөздігі», М.Х.Дулатидің «Тарихи Раши-ди», Қ.Жалайыридің «Жами ат-тауарих», З.Бабырдың «Бабыр-наме» кітаптары қазақтану жолындағы асқаралы белестер екені сөзсіз.

     Жаңа дәуір мен XX ғасыр этностарды мидай араластырып жіберді. Отарлаудың зорлық-зомбылығынан жоғалып кеткен ұлттар аз емес. Бір ғана КСРО-ның өзінде 1926-1939 жыл-дар ішінде 194 ұлттан 100-ге жетпейтін үлт қалған екен. Осылайша ұлттану өзекті мәселеге айналды. Талай-талай ой-додалары өтті, том-том кітаптар жарық көрді. Ғалымдардың, саясаткерлердің, саяхатшылардың үздіксіз ізденісі зая кетпеді. Қоғамдық санаға адамдардың ұлтқа жіктелетіні аса зор құндылық ретінде орнықты. Бүгінде ұлтқа берілген анықтама ондап, жүздеп саналады. Біздің ойымызша, ұлт дегеніміз - өзінің қазақ (орыс, неміс, жапон...) екенін тарих тереңінен бастау алған төл санасымен ұғатын және басқалардан тілдік, рухани, геоса-яси, т.б. өзгешелігін айыра алатын адамдардың үлкен қауымдастығы.

      Идея - грек сөзі, образ, ұғым, түсінік мағыналарында қолданылады. Атқаратын міндетіне қарай идея алуан-алуан қырымен көзге түседі. Мәселен, бірде ол сырт дүниені бейнелейтін қоғамдық сананың пішіні болса, енді бірде адамның басты сенімі орнына жүреді.

Шығарманың түпкі түйіні мағынасында да қолданылатыны бар. Біз қарастырғалы отырған ұлттық идея мәселесінің мәні ұлттың тілегі, ниеті, ойы дегенге саяды. Сондықтан да үлттық идеяны ұлт мұраты деп қабылдасақ, мәселенің тоқ етерін тапқанымыз.

Қандай ғана болмасын үрдісті зерттегенде тарих ғылымы үш сұраққа жауап іздейді:

1. Қашан пайда болды?
2. Қандай даму белестерінен өтті?
3. Бүгінгі жай-күйі нешік?

  Ұпттық идея тарихы да бүл сүрақтардан тыс тұра алмайды. Хронологиялық түрғыдан келер болсақ, Қазақстандағы ұлттық идеяның жасы - қазақ этносымен түйдей қүрдас. Ол қазақтармен бірге дүниеге келді әрі тарих сахнасына да қазақтармен қол ұстаса көтерілді. Мұратсыз ұлттың ұлт болып қалыптасуы да, сақталып қалуы да мүмкін емес. Ендеше үлттық идеямыздың бес ғасырдан астам тарихы бар екен. Оның өзі бірнеше дәуірден түрады. Қазақ хандығы түсында ұлттық идеяның өзегін мемлекеттікті нығайту, этникалық территорияны қалыптастыру, бірде тілін, бірде тісін көрсеткен Ресей, Қытай, Жоңғар, Орта Азиялық мемлекеттермен оңтайлы қарым-катынас орнату, бәсекеге төтеп беру құрады. Асан қайғының:

                                          Еділ менен Ж айықтың

Бірін жазға жайласаң,

Бірін қыста қыстасаң,

Ал қолынды маларсың

Алтын менен күміске!

  - деген жыр жолдарында ұлттық мұраттың сол дәуірдегі аңсағаны - территориялық тұтастық, саяси еркіндік, әлеуметтік кемелдік, табиғат пен адам арасындағы үйлесім бейнлеген. Елдің бірлігін, ішкі тыныштығын, ханның ынсапты болуын, халықтың берекелі байлығын жырлаумен үлттық идеяны мемлекеттік саясат биігіне көтергендер қатарында Қазтуған, Доспамбет, Шалкиіз, Жиембет жыраулар тұр. «Ақтабан шүбырынды, алқакөл сүлама» жылдарында Отан қорғау үлт мүратына айналды. Ақтамбердінің:

Жауға шаптым ту байлал,

Шепті бүздым айғайлап,

Дұшпаннан көрген қорлықтан

Жалынды жүрек қан қайнап,

Ел-жұртты корғайлап, ,

Өлімге жүрміз бас байлап, - дейтіні осыдан.

  Жақсы менен жайсаңның басын өлімге байлаған XVIII ғасыр Абылай хан дүние салуы-мен қазақтың маңдайындағы бағын ұшырды. Ресейдің бодандығына кірген қазақ қоғамы әлеуметтік-саяси және территориялық түтастығынан айрылды. «Бөліп ал да билей бер» са-ясатынан туындаған әрбір саяси күш, әлеуметтік қауым өз биігіне, көздегеніне лайықұлттық идеяны дүниеге әкелді. XVIII ғасырда Абылай мен Әбілхайырдың, XIX ғасырда Махамбет пен Баймағамбет сұлтанның, Кенесары мен Қоңырқұлжаның, XX ғасыр басында Сәкен мен Мағжанның, Әліби мен Әлиханның үстанган үлттық мүраты барша қазаққа ортақ еді деп, сірә, ешкім айта алмас. Иә, бұлар әрісі - туған халқына, берісі - соңынан ергендерге қызмет еткісі келді. Бірақ, уақыт өзі көрсеткендей, біреулері ат төбеліндей азшылықтың мұратын жа-лаулатса, екіншілері - барша қазақтың болмаса да қалың көпшіліктің мұрағатын дөп басып таба алғаны ақиқат. Орталықтанған мемлекеттің болмауымен қоса біртүтас ақпараттық кеңістіктің жоқтығы да жалпы ұлттық идеяның өрісін тарылтты, жолын кесті. Сырым, Махамбет, Кенесарылар ұлттық идеяны қарулы күрестен тапса, Шокан, Абай, Ыбырайлар ағартушылықтан, Әлихан, Ахмет, Міржақыптар Алаш автономиясынан, ІІІоқай тұтас Түркістанды құрудан, Әліби, Сәкендер таптық жіктелуден олжалады. Ең пәрмендісі әрі халыққа тиімдісі Алаш автономиясы лттық идеясы екенін енді ғана ұғындық қой.