Адам түйсігі, оның түрлері

Адам түйсігі, оның түрлері

Автор: Мақсұтбек СҮЛЕЙМЕН

Адамның жан-жағында толып  жатқан заттар бар, үнемі түрлі құбылыстар болып тұрады. Олардың жеке қасиеттерін  бейнелендіретін қарапайым психикалық процесті мамандар түйсік, кейде түйсіну  деп атайды.

Иә, біз өзіміздің түй сігіміз  арқылы айнала-мыздағы заттардың  қа сиеттерін, қатты, жұм-сақтығын, олардың  бе тінің тегіс немесе ке-дір-бұдыр  екенін, сал-мағын, температурасын, иісін, дәмін, түсін, дыбыс шығаратынын, шығармайтынын, қоз ғалатын, қозғалмайты-нын біле аламыз. Мұ ның сыртында түйсік арқылы өз денеміздегі 
өзгерістерді, оның мү шелерінің қозғалысын, қалпын, ішкі мүшелері-міздің жұмысын, оның бұзылуын, тағы да бас қа жағдайларды біліп, қабылдаймыз. Сол се бепті психолог-маман дар «Түйсік - әлем жа-йындағы біздің барлық біліміміздің бұлағы, қа-былдау, елестеу, еске  
түсіру, ойлау секілді  
күрделі тану процесте рі үшін материал осы 
түйсік арқылы беріле-ді...», - дейді.  
Сезгіштік арқылы түйсіну 
Адамның түйсіне алу қабілеті – сезгіштік бол са, ол абсолюттік және айыру сезгіштік деп екіге бөлінеді. Абсолют тік сезгіштік деп жүйке саласының өте әлсіз тітіркендіргіштерді түй-сіне алуын атайды. Ал тітіркендіргіштердің түй-сік туғызатын ең аз шамасы – оның абсолюттік табалдырығы. Жалпы, 
адам баласының сезім мүшелерінің абсолют тік сезгіштігі өте үлкен. Алайда абсолют сезгіштік те, айыру сезгіш-тігі де тұрақты емес, түрлі жағдайларға бай ланысты олар өзгеріп отырады. Осы өзгеру лер үш себептен: 1. Се зім мүшелерінің әсер  
еткен тітіркендіргішке  
бейімделуіне қарай.  
2. Бір мезгілде пайда болатын түйсіктердің бір-біріне ықпалына қарай. 3. Адамның тұрмыс жағдайына, әсіресе, іс-әрекетінің, кәсібінің талабына қарай.  
Бұл сезгіштіктің өз-геруінің бірінші себептен пайда болатын жағ дайы – адаптация, екінші себептен пайда болатын жағдайы – сексибилизация.  
Түйсіктің түрлері 
Психолог – мамандар 
көбінесе түйсікті үш  
топқа бөліп қарасты-рады. Біз енді соған тоқталсақ:  
1. Өзімізден тыс-қары заттардың, құ былыстардың қаси еттерін сәулеленді-ретін түйсінулер. Бұл түйсінудің мүшелері де ненің бетінде, оған жа-қын жерде.  
2. Денеміздің, ішкі 
мүшелеріміздің кү йін (жағдайын) сәу лелендіретін түйсі нулер. Бұл түйсіну-лердің мүшелері ұлпа лардың ішінде (бұлшық еттерінде), яғни, ішкі мүшелердің бетінде (қа рынның, тыныс жолда рының қабырғаларын-да) орналасқан.  
3. Дене мүшелері-нің қозғалысы мен  
бір қалыпты жағ-дайын білдіретін түй сінулер. 
Бірінші топтағы түйсінулер: 
Оған көру, есту, иіс, дәм, тері түйсінулері жатады. Біз енді оған жеке-жеке талдау жасалық. 
Көру түйсінулері. Біздің көз алдымыздағы нәрсенің қай-қайсының де белгілі түсі бар. Түс сіз зат – мөлдір, көзге көрінбейді. Біздің түс-терді түйсінуіміз – көру түйсінуі болып табыла ды. Негізінен, көру мү-шесін жарық тітіркендіреді, өмірде ұзындығы 390-800 миллимикронға дейінгі (миллимикрон ми-лиметрдің миллиондық үлесі, М.С.) электромагнит толқындары болады, бұл ғылым дәлелдеген ақиқат. 
Барлық түстер екі үл кен топқа бөлінеді: ах-роматикалық түстер, хро матикалық түстер. Ах роматикалық түстер: ақ, 
қара, сұр түстер. Ай наламыздағы түстердің қалғандарының бәрі де – хроматикалық түстер. Олар: қызыл, сары, жасыл және көк түстердің барлық реңктері. 
Есту түйсінулері. Ды быс шығатын орыннан 
жан-жаққа ауа бөлшек-терінің бойлық тербелістері тарайды да, дыбыс толқындары адамның ес ту мүшесін тітіркендіре-ді. Осы құбылыс – есту түйсінулері болып са налады.  
Мамандардың пайым дауынша, дыбыс толқын-дарын айыру тербелудің жиілігіне, оның амплитудасына, яғни, тербелудің түріне қарай жүзеге асы рылады. Сол себепті, ес ту түйсінуінің мынандай 
үш жағы бар: дыбыстың жоғарылауы, бұл тербелу 
жиілігінің сәулеленуі; ды быстың қаттылығы, бұл тербелу амплитудасының сәулеленуі; дыбыс тембірі, бұл тербеліс түрінің сәулеленуі. Біздегі деректер бойынша, адам баласының құлағы бір секунд ішінде 16 тербе-лістен 20000 тербеліс шегіндегі тербелістерді сезеді. Тек адам құла-ғы жиілігі бір секундта 20000-нан асатын тербе лістерді шала алмайды. 
Мұндай тербеліс маман-дардың тілінде «ультра дыбыс» деп аталады. 
Әрбір дыбыс әр қилы түйсіну туғызады. Соған 
сәйкес оларды музыка-лық дыбыстар (ән-музы ка аспаптарының үні), айқай – шулар, сан алуан сықырлар, тықыр, дүр-сіл, тарсыл, гүрілдеу деп  
жіктейді. 
Тері түйсінулері. Мамандар тері және ауыз бен мұрының кілегей қа бығының төрт түрлі түй сінулерді білдіруі мүмкін екендігін айтады. Олар: 1. Тигенді түйсіну – тактиль түйсінулері; 2. Сал қынды білдіретін түйсіну-лер; 3. Жылыны білдіре тін түйсінулер; 4. Ауыр ғанды білдіретін түйсіну-лер. Терінің нүктелері мы нандай:  
Тию нүктелері –  
тек тактиль түйсінулерді, салқын нүктелері –  
салқынды, жылу нүкте лері – тек жылыны, ауыру нүктелері – тек ауырғанды білдіретін нүк телер.  
Терінің түрлі алаптары ның түйсінудің осы ай тылған төрт түрін түр-ліше сезетінін біз жақсы білеміз. Бір нәрсе тигенде оны тілдің ұшы, саусақтардың ұшы, яғни 
ең қозғалғыш мүшелер жақсы айырады. Ал адам-ның арқа тұстары аз сезеді. Тек ауырғанды арқа мен бет терілері тез сезеді де, оны (ауырғанды) бәсең сезетін адам мү шелері – саусақ ұштары, алақан терілері. Бір қы-зығы, адамның өн бо йын сыйпауға қатысатын мүшелері онша ауыра бермейді, олар ауруға бә рінен де жақсы «шынық-қан». Ыстық, суықты де ненің киім жауып тұра-тын жерлері тез сезіп, түйсінеді. Олар: белдің, құрсақтың, көкіректің те рілері.  
Екінші топтағы түйсінулер:  
Оған қозғалыс, дене-ні тең басу, органикалық түйсінулер жатады. Қал-ғаны үшінші топтағылар. 
Қозғалыс түйсіну-лері. «Бұлардың рецепторлары етте, сіңірлерде және буындардың беттерінде болады, - дей ді, Б.М.Теплов. Қозғалыс түйсінулері – еттердің  
жиырылып тартылуын, мүшелердің орналасып, жайласып тұрған күйін, мәселен, қол иықтан, шынтақтан немесе біле-зіктен қаншалықты бү-гіліп тұрғанын білдіретін түйсінуі. 
Тері түйсінулері мен қозғалыс түйсінулері ұш тасып келсе, қол бір нәр-сеге тигенін немесе бір нәрсенің батқанын сезеді, мұны сыйпау сезі мі дейді».  
Сипай сезу түйсігі. Ол жөнінде таным процесіне байланысты ең алғаш ой айтқан орыс физиологі И.М.Сеченов. Оның тұжырымдамасы бо йынша, Қазақ Кеңес энциклопедиясында мынандай 
ортақ пікір айтылады:  
«Сипай сезу түйсігі пас сив (бүткіл денедегі те рілер), актив (саусақ, ала қан), тікелей және аспап-тық (құрал-аспаптар ар қылы сезу) болып бірне ше түрге бөлінеді. Осы 
түйсіктер арқылы адам 
көзбен көрмей-ақ айна-ласындағы заттың фор масын (қалпын), үлкен кішілігін, кедір-бұдырлы-ғын, қатты-жұмсақтығын, ыссы-суықтығын ажыра та алады. Мұндай түйсік терді әрекеттің ықпалы-мен таң қаларлықтай дә-режеде дамытуға болады. Мәселен, тәжірибелі диірменші ұнды алақа-нына уқалап көріп, оның 
сортын, сапасын, саласын 
айырады, тіпті оның қай 
жердің бидайынан тар тылғанына дейін айна-қатесіз айтып бере алады. 
Сипай сезу түйсіктерінің күрделі еңбек процесте рін «ұсақ-түйек» деталда рын меңгеруде, музыка аспаптарында ойнауда, шәкірттердің спортпен  
қол еңбегіне қажетті дағ дыларға машықтануын да, сондай-ақ, соқыр, мыл қау, керең адамдардың тіршілігінде алатын орны ерекше». 
Иіс түйсіктерінде. Қазақ психологы Қ.Жа-рықбаевтың айтуынша, «Мұрын кеңсірігіндегі кілегей қабықтың тал шықтарына түрлі химия-лық заттардың әсер етуі 
нәтижесінде иіс түйсікте рі пайда болады. Осы кі легей қабықтың таяқша 
тәрізді сезгіш талшықта-ры бар. Ауамен бірге мұ-рынға кіретін иісті заттар 
иіс мүшесінің сезгіш тал-шықтарын тітіркендіріп отырады».  
Дәм түйсіктері. Тілі-міздегі дәм бүршіктері дәмді айыратын мүше бо лып табылады. Оны ті тіркендіретін белгілі дәмі бар, суға еритін әр түрлі химиялық заттар екені белгілі. Дәмді – ащы, тәт-ті, тұщы (тұзды), қышқыл деп, төртке бөліп жатады. Дәм түйсіктері адам психологиясына түрліше әсер естетін қасиеттер. 
Бұл жөнінде қазақ пси-хологы Қ.Жарықбаев бы лай дейді: «Дәм түйсік-тері де адам психологиясына түрліше әсер етіп отырады. Мәселен, дәм ді тағамдар – адамның тәбетін арттырады. Тә бет – дәм нервтерін 
қоздыратын психикалық 
акт. Асты көңіл қойып, 
сүйсіне ішу, ыдыс-аяқ  
пен стол жапқыштардың эстетикалық, гигиена-лық талаптарға сай ке луі – адамның жан дү-ниесіне жағымды әсер етеді. Түйсіктердің бас-қа түрлері сияқты (көру, есту т.б.) дәм түйсігін де адам тіршілік қажетіне қарай жақсы дамыта алады. Мәселен, тамақ өнеркәсібінде істейтін  
адамдардың (дегуста тор) дәм түйсігі айтар-лықтай жетілген. Олар алақанындағы ұнды уқа лап көріп, оның қай жер дің бидайынан тартыл-ғанын, шараптың дәмін  
татып, қай елдің жүзі-мінен жасалғанын бірден анықтай алады». 
Ә.Алдамұратов:  
Қабылдау  
туралы  
жалпы түсінік 
«Егер түйсік айнала дағы заттар мен құбы лыстардың жеке қасиет тері мен сапаларының мидағы бейнесі болып табылса, ал қабылдау сол заттар мен құбы-лыстардың мидағы тұ тастай бейнелеуі болып 
табылатын тікелей та нымдық процесс. Қа-былдау түйсіктегідей бір  
ғана талдағыштың (ана томиялық-физиология лық жүйке аппараты. – 
Қ.Ж.) қызметі емес, ол 
бірнеше талдағыштар-дың (көру, есту, дәм, иіс т.б.) өзара байланысып, жұмыс атқаруымен пай да болады. 
Құбылыстар мен зат тарды қабылдау проце сінде бұрынғы тәжірибе нің мәні ерекше. Тәжіри бе қабылдауға ғана әсер 
етіп қоймай, ол адамның 
ойы мен іс-әрекетін де билейді». 
Қ.Жарықбаев: 
Елестету  
мен түйсік 
«Елестеуді түйсік пен қабылдаудан ойлауға өтердегі көпір деуге бо лар еді. Ол арқылы адам 
заттар мен құбылыстар-ды аз да болса жалпы лай бейнелей алуға мүм кіндік алады. Орыс физиологі И.М.Сеченов оны 
«Заттық ойлау» деп дұ-рыс анықтаған. 
Елестету заттардың бейнелерін есте сақтау-ға, сол заттардың басты белгілерін көрсететін ой-тәсілдеріне (талдау, 
жинақтау, топтастыру,  
жүйелеу, сaлыстыру т.б.) 
көшуде, оның мәнін та нып-білуге көмектеседі. 
Демек, белгілі бір зат жө нінде елесіміз болса ға на, біз оның ерекшелігін,  
не үшін қажеттігін те зірек ұғынамыз да, еске жақсы сақтай алатын боламыз