Аутэкология. Тіршілік орталары. Экологиялық факторлар. Шелфорд және Либих заңы

 Аутэкология. Тіршілік орталары. Экологиялық факторлар. Шелфорд және Либих заңы.

АУТЭКОЛОГИЯ – (ГРЕКШЕ “AUTOS”-ӨЗІМ) ҚОРШАҒАН ОРТА ФАКТОРЛАРЫНЫҢ ЖЕКЕ ОРГАНИЗМДЕРГЕ, ПОПУЛЯЦИЯНЫҢ ҚОРШАҒАН ОРТАМЕН ҚАРЫМ-ҚАТЫНАСЫ.

Аутэкология ең алғаш рет экологияның жеке саласы ретінде 1910 жылы ІІІ Халықаралық  ботаникалық конгрессте қабылданды.

Аутэкология бір түрдің өкілінің қоршаған ортамен өзара қарым-қатынасын  зерттейтін экологияның бір бөлімі. Осы организмге қоршаған орта факторларының  әсерін және оларға осы өкілдің табиғи реакцияларын зерттейді.

Тіршілік ортасы – ағзаға тікелей және жанама әсер ететін және онымен үнемі байланыста болатын табиғи бейнелер мен құбылыстар. Белгілі бір организм дамуының барлық кезеңдерінде қажетті табиғи орта факторлар жиынтығы.

Тіршілік  ортасы

 

Құрлық-ауа  тіршілік ортасы - аэробионттар

 

Топырақ тіршілік ортасы - педобионттар

 

Су тіршілік ортасы - гидробионттар

 

Организм  тіршілік ортасы - эндобионттар

Экологиялық фактор  

 

Тірі  ағзаға тікелей және жанама әсер ететін және ағза бейімдеушілік реакциялар арқылы жауап қайтаратын ортаның  кез келген жағдайы.

 

 

1. Абиотикалық фактор;
2. Биотикалық фактор;
3. Антропогенді фактор

Абиотикалық фактор (өлі табиғат факторлары) бейорганикалық ортаның тірі организмдерге жасайтын тікелей немесе жанама әсерлерінің жиынтығы; сыртқы ортаның бейорганикалық, физикалық және химиялық жағдайлары:

 

А) климаттық фактор – жарық, ылғалдылық, температура және т.б.;

 

Б) эдафикалық фактор – топырақтың құрамы, су сыйымдылығы, тығыздығы;

 

В) орографиялық фактор – рельеф, жер  бедері;

 

Г) химиялық фактор – тіршілік орталарының  химиялық ерекшеліктері.

Биотикалық  фактор(тірі табиғат факторлары) организмдердің тіршілік әрекетіне байланысты бір-біріне тигізетін сан алуан әсерлері:

 

А) фитогенді – өсімдіктер;

 

Б) зоогенді – жануарлар;

 

В) микробиогендік – вирустар, бактериялар.

 

Антропогенді  фактор (адам қызметіне байланысты фактор): адамның барлық тірі организмдердің мекен ортасы ретіндегі табиғатты өзгертуіне әкеп соғатын немесе олардың тіршілігіне тікелей әсер ететін сан алуан әрекеттері.

 

 

Шелфорд заңы

Толеранттылық заңы

 

қандай да бір организм популяциясының тіршілік етуі немесе таралуы өзін қоршаған ортаның кешенді экологиялық факторларына тәуелді болады да, әрбір организмнің өзіне тән шыдамдылық ауқымы айқындалады. Шыдамдылық ауқымы, организмдер тіршілік ете алатын, әрбір фактордың ең төмен және ең жоғары деңгейімен шектеледі. Мұны түрдің экологиялық стандарты деп атайды. Популяцияның немесе түрдің тіршілігіне қолайлылық деңгейі әсер ететін фактордың қарқындылығына байланысты ең жоғары қолайлылық деңгейі негізінен күмбез пішінді сызық түрінде көрініс береді. Шелфорд ережесін 1913 жылы америка экологы В.Э. Шелфорд (1877 — 1968) өзінің жәндіктерге әр түрлі қарқындылығы бар физикалық әсерлер арқылы жүргізген тікелей тәжірибесінің негізінде ұсынды.

Либихтың  «Минимум» заңы 
 
Шектен тыс аз немесе шектен тыс көп фактор организмнің күйіне ықпал етеді. Сонымен бірге, басқа факторлардың әсерін шектейді. Организмдердің ең қажетті шектеуші факторларын біле отырып, мол өнім алуға немесе табиғат ресурстарын тиімді пайдалануға жол ашады.