Жалқы есімдерді ағылшын тілінен қазақ тіліне аудару ерекшеліктері

   Қазақта  төрт  түлікті   жеке – жеке  түйе,   жылқы,  қой,  ешкі,  сиыр  малы  деп   атады.  Әрі  бұлардың  сақтаушы  иесі  бар  деп  ұғып,  оларды,  Oйсылқара,   Қамбар  ата,  Жылқышы  ата,  Шопан  ата,  Шешек  ата,  Зеңгі  баба  деген.   Қазақ  халқы  әсіресе  жылқыны  ерекше  құрметтеген.  Бұл,  әрине  түсінікті  де,   өйткені  жылқы  малы  олардың  мінсе  көлігі,   сүті  сусын,   еті  дәмді  тағамы  болды.  Жаугершілік  заманда  ер – жүрек  батырлар  сәйгүлік  мініп  елін,  жерін  басқыншы  жаулардан  қорғады.   «Ат  адамның  қанаты»,  «алып  анадан  туады,  ат  биеден  туады»,  - деп  дәріптеді.  Есенберлиннің “Көшпенділер” трилогиясы қазақ халқының өмірін тариғи оқиғалар  мен өзгерістер тұрғысынан сипаттауды мақсат еткенін ескерсек мал, үй жануарларының атауларынан жылқы малына “ер қанаты –ой” атауына аса көңіл бөлгенді жөн көрдік. Трилогияда кездесетін жылқы  малына  қойылатын  атаулардың  басым  көпшілігі  түсіне  байланысты  екені  байқалады.  Мұндай  атаулар  бір  сөзден  де  (Сары,  Боз,  Ала  т.б.),   екі  немесе  үш  сөзден  де  (Ақжамбас,  Ақауыз  т.б.)  жасалып  отырған. 

Аталмыш романда  зоонимдердің атауының  біразы  ақ  түске  байланысты.  Ақ  түске  байланысты  болуының – ақ  өзіндік  маңыздылығы  бар.  Өйткені,  «ақ  сақалды  аталарымыз,  ақ  жаулықты  апаларымыз,  ақ  тілек,  ақ  бата,  ақ  ниет,  ақ  айран»  тіркестерінде  бұл  түсті  қолданады,  бұл  тіркестердің  мағынасы  «кіршіксіз,   таза»,  сөздерімен  мазмұндас келеді.  Оны келесі  мысалдардан көре  аламыз.

«Маңдайына  басқан  жалғыз  аты  Ақбақайын   бәйгеге  қоспақ  болатын». [1.71] .

“He  wanted  his  stallion  Akbakai,  or  “White – Legged”,   to  take  part  in  the  coming  horse – race  and won  a  prize”. [4.44] .

«Батырдың  денелігі  соншалық,  биіктігі  кіші – гірім  түйедей,  атақты  Ақлағына   мінгенде,  есекке  мінген  өзбектей,  тізесі  атының  қолтық  тұсына  соғып  тұрады».  [3.65].

“His  kin’s  sing  was  the  half – moon  and  when  he  galloped  his  charger  Akylak  (White  Lamb)  with  his  war  cry  “Zholdybai!”.   [6.423].

Бұл  сөйлемдерден  көріп  отырғанымыздай  аудармашы  сәйгүліктер  атауларын  транскрипциялай  берілген  тәсілін  қоса,   калька  арқылы  қолданылған.   Бұл  тәсілдермен   аудару  шетел оқырманы  үшін  өте қолайлы,  өйткені ол  жылқы атауы оның  түсіне  байланысты  қойылғанын  бірден  түсінеді.   Ал,   келесі  мысалдарға  көңіл аударсақ,   мұнда тәржімашы тек   транскрипцияны  қолданған:

«құдайдың  жазғаны  осы  болса  оны  да  көрейін»  деп  шідерімен  оттап  жүрген    Ақжанбасын  алдырған». [1.99] .

“Let’s  see  what  God  has  in  store  for  me!’  He  muttered  and  ordered   the  horseman  to  bring  his  nobbled   horse  Akzhanbas   to  him”.  [4.64].

«Наурызбай  Николай  Губин  әкелген  Ақауыз  жүйрігіне  мініп  үлгерді».[3.300] .

“The  naked  warrior  ran  out  of  the  yurt  and  got  onto  his  horse,  Akauz,   brought  to  the  yourt  by  Nikolai  Gubin”.[6.550] .

Біздіңше,  аудармашы  бұл  атауларды  да  калька  немесе  сипаттама  арқылы  адарса  жақсы  болар  еді.  Ол  жағдайда  «Ақауыз – White  mouth»,   «Ақжамбас – White  hintquarters»  қалпында  қолданушы  еді.  

Келесі  келтіретін  мысалда  сәйгүлік  атауы  көк  түске  байланысты  қойылған,   бірақ  аударма  мәтініне  тек  транслитерация  арқылы  берілген. 

« - Тарланкөк  тым  асау  екен,  бие   сауымдай  мезгіл  шаптым».[1.38] .

“As  it  turns  out  Tarlankok  is  not  a  very  obedient  horse,  - he  said  obviously  proud  with  his wards”. [4.25] .

Көптеген  атаулар  жылқының  мінез – құлқына,  жүріс – тұрысына  байланысты  қойылады.   Келесі  сөйлемді  аудармашы  калька  және   транскрипцияны  бірге  қолданып,   бұл  атау  неге  байланысты  қойылғанын  ағылшын  тілінде  сөйлейтін  оқырманға  жақсы  жеткізген. 

«Дәл  осы  кезде  алаңдағы  жалғыз  ашада  байлаулы  тұрған  Қабанбайдың  аты  шулы  «Көкдауыл»  атанған  атын  жетелеп,  қаратаудың  сусар  бөркін  киген   сұңғақ  бойлы,  бота  көз  аққұба  бойжеткен  алдынан  көлденең  тарта  берді». [5.314] .

“It’s  a  tradition,  our  warrior,  she  said  and  without  reply,  took  the  reign  of  the  famous  battle  horse  which  had  the  nickname  “Kok – Daul” – “Blue  Storm””.   [5.200].

Кейбір  атаулар  дене  мүшелеріне  де  байланысты  қойылған.  Мысалы: 

«Бұның  астында  аты  шулы,  «Киік – аяқ»   атанған  ақбоз  жүйрік.  [1.20]. “Being  the  dauther  of  a  warrior  from  the  nomadic  Kerei  clan  she  looked  regal  astride  a  milky – white  mount  nick – named  Kihikayak   which  means  “Deer’s   Legs”.  [4.17] .

Аударма  сөйлемде  аударманы  транскрипцияны  қолданып,  кейін  сол  атауға  сипаттама  берген. 

Жоғарыда  айтылғандай   арғымақтың  атауы  оның    мінез – құлқына  да  байланысты  болады.   Келесі  сөйлемдерге  көңіл  аударайық:

«Әсіресе,   ортада  келе  жатқан,  бүкіл  Дәшті  қыпшақ  жеріне  әйгілі,   «Ортеке»    деп  ат  қойылған  сәйгүлік    мінген  жас  әйел   таңғажайып  салтанатымен  анадайдан  – ақ  көздің  жауын  алады».  [1.19].

“One  of  them  who  was  dressed  better  than  the  rest  and  sitting  astride  a golden  akhaltekin  horse  whose  name  Ortek   meaning  “The  Dancing  Ibex”,  was  known  all  over  the  steppe  was  attracting  the  attention  of  everyone”.  [4.16]. Өздеріңіз  көріп  отырғандай  аудармашы  «Ортеке»  сөзіне  ағылшын  тілінде  қысқаша  түсіндірме  беріп  кеткен.   Қазақ  тілінің  түсіндірме  сөдігі  бойынша  «Ортеке»   сөзі – «арнайы  тетіктен,  күй  ырғағымен  бірге  тербелетін,  ағаштан  жасалған  тау  теке  бейнесі»,  яғни  ағылшын  тілінде  “The  Dancing  Ibex”  (билеп  тұрған  теке)  деген  мағынасын  берген.

Жылқы  малына  қойылатын  есімдер  көптеген  қазақ  шығармаларында  кездеседі,  бұл  шығармаларды  аударған  тәржімашылар  лақап   аттардың   шетел  халқы  бітіміне  сәйкес,  басқа  ел  ұғымында  қолданылатын  баламаларын  қолданады. Жоғарыда келтірілген мысалдардан  көріп  отырған-дарыңыздай аудармашы  зоонимдерді  аудару  барысында  транслитерация  тәсілімен  қоса  калька  әдісін  де  ұтымды  пайдалануға  тырысқан.   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

  

Қорытынды

 

Түпнұсқаның ұлттық-мәдени   сипатын   Көрсететін   тілдік   құралдардың   бірі – жалқы   есімдер:   жер   су  атаулары,   кісі   есімдері,   лақапттар.   Олар   қоғам өмірімен тікелей байланыста болғандықтан, Ұлттық ерекшеліктеріміздің   негізгі   көрсеткіші   болып   табылады. 

Еңбегіміздің  басты мақсаты жалқы есімдердің ағылшын тіліндегі   аудармасында берулі жолдарына талдау жүргізу. Қазақ халқының   тарихымен,   мәдениетімен, салт-дәстүрімен   байланысты  болғандықтан,   оны   ауылымыз   алшақ   орналасқан   оқырманға түпнұсқаға  неғұрлым жақын  таныстыру  оңай  жұмыс  емес,  Есіміздегі атаулар  ешқашан да  кездейсоқ  қойыла  салмаған. 

Аударма  біздің  ана  тіліміздің  өткірлігін,  икемділігін,  үйлесімділігін,  бейнелеу  қабылетін  арттырады.   Аударма  біздің  ана  тіліміздің  сөздік  қорын  байытты.  Аударма  біздің  өзіміздің  жалпы  дүние  тану  өрісімізді  ұлғайтты.

Аудару  үстінде  жеке  сөздерге  балама  іздеу  арқылы  әрдайым  ана  тілінің  бүкіл  қазынасы  аударылып – төңкеріліп  отырады.  Соның  арқасында  тіл  қазынасының  қалтарыстарындағы  не  бір  байырғы  сөздер,   кейде,  тіпті,  ұмытылып  бара  жатқан  атулар  да  жазу,  сөйлеу  қызметіне  жегіледі  де  әдеби  тілдің  тұлғасы  болып  шыға  келеді.

Аудару  үстінде  жеке  сөздерге  балама  іздеу  арқылы  тілдік  қорымыздағы  бар  сөздер  мағына  жағынан  сараланып,  ұғымдық  шектері  айырыла  түседі.  

Аудару  үстінде  түпнұсқада  берілген  ойды  дәл  жеткізу  үшін  тілдік  құралдардың  түр – түрін  іздеуге,  таңдап,  табуға  тура  келеді.  Бұл – аударманың  шығармашылық  сипаты  бар  еңбек  екенін  көрсетеді.  Шығармашылдық  сипат  көркем  аудармаға  ғана  тән  емес,  сол  сияқты  аударма  қоғамдық – саяси,  публицистикалық,  ғылыми  шығармаларда  да,  тіпті,  қарапайым  құжаттың  өзіне  де,  ауызекі  сөйлеуде  де  шеберлікті  қажет  етеді.

Ұсынылып отырған  еңбегімізде  біз  ағылшын тіліндегі  жалқы  есімдерді  аудару  жолдарын  талдаймыз.  Көркем  шығарма нақты  тарихи  оқиғалармен  байланыста  болғандықтан  оның  бойында  міндетті  түрде  нақты  жалқы  атаулар,  әсіресе  халық  тарихында  елеулі  рөл  атқарған  тұлғалар  есімдері,  жер – су  атаулары  беріледі.  Жалқы  есімдерсіз  адамзат  қарым – қатынасы  болуы  мүмкін  емес.

Жалқы есімдер – ұлттық  мәдениеттің  көрінісі  болып  табылады,  яғни  оларды  ауылдары  алыс  орналасқан  басқа  ұлт  оқырмандарына  жеткізу  аса  үлкен  біліктілікті  қажет  етеді. 

Аудармашы  арқылы  қарым – қатынас  жасау  лингвоэтникалық  кетергі  арқылы  қарым – қатынас  жасаудың  бірден – бір  жалқы  әдісі,   жолы  емес  (Лингвоэтникалық  кетергі  ұғымы  тілдік  кетергі  ұғымымен  бірдей  емес.  Лингвоэтникалық  кедергінің  құрамына  тілден  басқа  ұлттық,  этностық,  мәдени,  салт – дәстүрлік,  тарихи,  психологиялық  тағы  да  сол  сияқты  факторлар  кіреді).

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Пайдаланған  әдебиеттер  тізімі:

 

1    Бірінші  кітап  «Алмас  Қылыш»  романы Алматы  «Жазушы»     

      І.Есенберлин  «Көшпенділер»  тарихи  трилогия.  1986ж.

2. Екінші  кітап  «Жанталас»  романы  Алматы  «Жазушы»  1986ж.
3. Үшінші  кітап  «Қаһар»  романы  Алматы  «Жазушы»  1986ж.
4. I.Yesenberlin  “The  Nomads” translated  by  Oleg  Chorakaev.
5. Book  one  “The Charmed  Sword” The Ysenberlin  Foundation  Almaty  2000
6. Book  two  “Dispair” The  Ysenberlin  Foundation  Almaty  2000
7. Book  three  “Khan  Keneh” The  Ysenberlin  Foundation  Almaty  2000   
8. Рецкер Я.И.  «Теория  перевода  и  переводческая  практика» М,1974, 21б.
9. Алдашева А. «Аударматану: лингвистикалық және лингво-мәдени    мәселелері.  Алматы  1999, 112б.
10. Керімбаев Е.А. «Казахская ономастика  в этнокультурном, номинативном  и  функциональном  аспектах.  Алматы, 1995, 25б.
11. Белецкий А.А. «Исследование  ономастикона//Лексикология  и теория  языкознания.  Киев, 1972, 78б.
12. Костомаров В.Г.,  Верещагин Е.М. «Язык и культура: лингвострановедение в преподовании русского  языка как иностранного. М: Русский язык,  1990. 56б.
13. Толстой Н.И., Толстая С.М. «Имя в контексте культуры// язык о языке» (под общим руководством и редакцией  Н.Д.Арутюновой). М. 2000, 597б.
14. Телия Н.В.,  «Из области теоритической топономастики» Вопросы языкознания, 1962, №6 -3-12бб
15. Белецкий А.А. «Лексикология и теория  языкознания»Киев,  1972, 210б
16. Реформатский А.А. «Введение в языковедение». 1998, 36,66бб.
17. Арутюнова Н.Д.  «Наивные размышления о наивной картине языка» Язык о языке М. 2000, 16б
18. Сыздықова Р. «Қазақ әдеби тілінің  тарихы». Алматы 1991, 53б.
19. Меликян А. Перевод как система доязыковых различий // Комментарии. – М. ; СПб. : 1997. – № 11. – С. 69 – 87.