Ономастика и особенности перевода

Транскрипция терминіндегі этимон сөз лат. «transcribo» о баста римдіктер тілінде біреудің қарызын, кінәсін біреуге көшіру деген мағынада қолданылған екен. Ал транслитерация ХІХ ғасырда лат. trans + littera «әріп» сөздерінің қосындысынан жасанды құрастырылған термин екен. Мұның бастапқы мағынасы өзге әліпбидегі сөзді немесе мәтінді латын графикасына көшіру үдерісі және сол үдерістің қорытындысы – ғылыми кітапханалардың катологтарына қосу үшін транслитерацияланған есімдер, ата-тектер, кітаптар мен мақалалар аттары болған.

Аудармадағы транскрипция дегеніміз  – бастапқы лексикалық бірліктердің аударма тіліндегі фонемалар  арқылы фонемалық ресми қайта  жаңғыруы, негізгі сөздің фонетикалық  имитациясы. Аударманың келесі тәсілі транслитерация – бастапқы лексикалық бірліктерді аударма тілінің  әліпбиі арқылы әріптік ресми  қайта жаңғыруы, негізгі сөздің әріптік имитациясы. Бұл жерде бастапқы сөз аударма мәтінінде аударма тіліндегі айтылу сипатына сай түрде беріледі. Мәселен, Shakespeare – Шекспир есімінің қазақ тіліне аударылуы ағылшын тілі дыбыстарының оқылу заңдылықтарына ішінара сәйкестенсе, қазақ тілінде фонетикалық сәйкессіздік болған жағдайда ішінара ұқсас түрлеріне түрлендіріледі. Мұндай транскрипция амалы ағылшын есімдерін қазақ тіліне аударуда қолданылады.

Біршама қиындық қазақ  есімдерін ағылшын тіліне аударуда орын алады. Мысалы, қазақ тіліндегі  ж, х, ю, я, і, ә, ң, ғ, ү, ұ, қ, ө сынды  әріптер мен дыбыстарды ағылшын  тіліне аудару қиындық туғызады. Сонымен  бірге патша есімдері мен титулдарын аудару кезінде аудармашынының аударма  транскрипциясын қолдануында да біршама қиындықтар орын алады. Осы  салада XIX ғасыр соңына дейін қолданысқа енген есім түрлеріне қатысты  жалпы тіларалық транскрипция ережелері  бар. Мәселен, ағылшын королі James I Stewart есімі әдебиеттерде Иаков 1 Стюарт деп аталса, соңғы жылдары баспасөз беттерінде Яков 1 есімі кездеседі. Дегенмен, бұл ішінара дәстүрлі түрден ауытқу шын есім транскрипциясына  әлі өткен жоқ, яғни Джеймс 1 негізгі есімі әзірге қолданыс аясында кездеспейді.

Аударма тәжірибесінде жалқы  есімдердің аудармасы үшін қолданылатын транскрипция және транслитерация тәсілдері  жеткіліксіз болып келеді. Егерде жалқы есімдер негізіне символдық  қызметтер жатса, яғни ерекше объект есімі болса немесе есім орнына емес, қосымша есім орнына қолданылса, онда олар жалпы есімге айналады. Өйткені, есім тұлғаның тұлғалық қасиеттерін  және белгілерін білдіреді. Мұндай жағдайларда  транскрипциядан басқа немесе оның орнына калькалаумен бірге семантикалық аударма үйлесімділігі қолданылады. Мысалы, ағылшын мәтіндерінде кездесетін Chief White Halfoat  есімін қазақ тіліне әртүрлі тәсілдер арқылы жеткізуге болады: Чиф Уайт Хафоут (транскрипция), Қолбасшы Ақ Сұлы (семантикалық аударма), Қолбасшы Уайт Хафоут (аралас аударма: семантикалық аударма мен транскрипция үйлесімділігі). Джозеф Хеллердің Catch – 22 романында бұл есім аралас мағынада қолданылған: мұнда Chief  кейіпкердің үндіс екендігін білдіретін қосымша есіммен бірге, тарихи қалыптасқан, ағылшын тіліне аударылмайтын ресми негізгі үндістердің жанұялық атауы болған White Halfoat тегі үйлескен. Осы жерде қолдануға қажетті тәсіл – аралас аударма болғанымен, «метис» мағынасын білдіретін half-bread, half-blood сияқты әдіспен жасалып Хеллердің сатиралық «атына заты сай» Halfoat есімі өз мағынасын жоғалтады және есім мен кейіпкерді суреттейтін контексттік тәуелділікті ұстанады:

Chief White Halfoat was a handsome, swarthy Indian from Oklahoma with a heavy, hard-boned face and tousled black hair, a half-blooded Creek from Enid…

Аударма транскрипциясы арқылы аударылатын жалқы есімдерден басқа  бірліктер тобына мамандардың көпшілігі  халықтар мен тайпалар атауын, жағрапиялық  атауларды, іскерлік мекемелер, компаниялар, фирмалар, мерзімді басылымдар атауын, хоккей және басқа спорттық команда  атауларын,  рок – музыканттардың тұрақты топтары мен мәдени объектілер атауларын және т.б. жатқызады. Салыстырмалы түрде, мұндай атаулардың көпшілігі  транскрипция және транслитерация тәсілдері  арқылы оңай аударылады:

Bank of London -        Бэнк оф Лондон 

Minnesota          -       Миннесота

Wall Street Journal –  Уолл Стрит Джорнал

Detroit Red Wings –   Детройт Ред Уингз

Beatles –                    Битлз

The Capitol –             Капитолий

Metropolitan –          Метрополитен, және т.б.

Шындығында транслитерация тәсілін қолдану салыстырмалы түрде  аз кездеседі және ескірген атау түрлерімен байланысты болып келеді:

 Illinois –     Иллинойс (Илиной емес)

 Michigan – Мичиган (Мишиган емес)

Объектілердің біршама тізіміне байланысты аударманың дәстүрлі түрлері  қалыптасты. Олардың бірі негізгі  атаумен ішінара сәйкес болса,

Мәскеу –      Moscow

The Hague – Гаага

Санкт-Петербург  – St. Petersburg,

бірі негізгі тілдегі  атауымен мүлде сәйкес келмеуі мүмкін:

England –                       Англия

The English Channel – Ла-Манш және т.б.

Жағрапиялық атауларды транскрипциялау  барысында екпіннің аударма тілінің  фонетикалық заңдылықтарына сәйкес орнын ауыстыруы мүмкін:

Florida      (екпін бірінші буында)

Флорида    (екпін екінші буында)

Washington(екпін біріншібуында)

 Вашингтон  (екпін соңғы буында).

Егер атаудың құрамына мағыналы сөз енсе, онда аралас аударма, яғни транскрипция және семантикалық аударманың үйлесімділігі қолданылады  деген ереже бар:

    Gulf of Mexico - Мексика шығанағы   

    River Thames - Темза өзені

    The Pacific Ocean - Тынық мұхит

    Hilton hotel - Хилтон қонақ үйі

    Mayflower Restaurant - Мейфлауэр  рестораны. 

Дегенмен, осындай шарттардың өзінде қиындықтар туындауы мүмкін. Мысалы, Бостон қаласындағы No Name Restaurant атауын қалай аударуға болады? Ноу Нейм рестораны ма, әлде «Есімсіз» ресторан ба? Ымыраға келуге болады:   No Name рестораны.

Транскрипция фирма, компания, баспа, автомобиль маркалары, мерзімді басылымдар атауларын аударуда қолданылады:

    Subaru – Субару

    Ford Mustang – Форд Мустанг

    Facts Оn File – Фэктс Он Файл 

    Жас  Алаш – Zhas Alash

    «Атамұра»  - Atamura.

Бірақ, оқу орындарының  атаулары ішінара немесе толық семантикалық аударма арқылы аударылады:

  Western Michigan University

  Батыс Мичиган  Университеті

Cherry Hill High School

Черри Хилл орта мектебі

Ақтөбе Мемлекеттік  Университеті

Aktobe State University.

Әртүрлі елдердегі түрлі  білім беру дәстүрлеріне сәйкес оқу  орындарының атауларын аудару біршама  қиындық тудырады. Мәселен, американдық  білім беру жүйесінде school сөзі деңгейі және түрі жағынан әртүрлі оқу орындарының бірқатарын атауда қолданылады: high school шындығында «орта мектеп» дегенді білдіреді, school of law – «құқық институты», graduate school – «аспирантура» не «магистратура». Осыны есепке ала отырып Princeton School of Law – Пристон Университеті жанындағы Құқық институты деп аудару, Пристон құқық мектебі дегеннен гөрі үйлесімді болады. Мұндай атауларды қазақ тілінен ағылшын тіліне аудару – күрделі мәселе. Мысалы, «институт» сөзі Қазақстан, Ресейде жоғары оқу орнының, ғылыми-зерттеу, әкімшілік-басқару мекемелерінің атауы болса, ағылшын тілді елдерде institute сөзі екінші мағынаны білдіре отырып, әдетте негізгі мағынаны тарылтады. Мұндай жағдайларда аудармашы әдетте жағдаятқа сай шешім шығарады. Әзірге оқу орындарының түрлерін атау халықаралық деңгейде мемлекетаралық келісімге келіп, жүйеленген жоқ. Сондықтан семантикалық аударма тәсілін қолдану орынды болады. Дегенмен, транскрипция арқылы аударма жүргізу де қолайлы. Мәселен, қолданысқа тез арада енген gymnasia сөзі гимназия атауын білдіруде қолданылады. Әртүрлі халықаралық үлгідегі анкеталарды толтыруда оқу орнының атауын екі нұсқада толтыру ұсынылады. Мысалы:

Қазақ Педагогикалық  Институты

Kazakh Teachers’ Training College

және 

Kazakh Pedagogical Institute.

Аударма транскрипциясын  аударманың дәстүрлі аясында қолданудағы  кездесетін қиындықтың бірі – саны аз халықтар атауларын немесе өзге ұлттық-мәдени феномендерді аудару. Мәселен, Американың негізгі халқының атауын аударуда әртүрлі көзқарастар мен  нұсқаулар бар: Cheyenne – чейендер, шейендер, шайендер, шейенн, чейенн деп жағдайға сай аударылса, Cherokee – черок, чероктар, черокездер деп аударылады. Атаулардың қазіргі таңға сай аудармалары – шайендер және чероктар болады, өйткені осы атаулар ғана ағылшын тіліндегі дыбысталуына ұқсас. Дегенмен, ағылшын тіліндегі атаулардың өздері бастапқы үндіс сөздерінің транскрипциясы болып табылады. «Черокездер» нұсқасы,  шындығында  екі Cherokee және Iroquois сөздерінен жасалынған және тек халық атауын ғана емес, сонымен бірге черокез тілінің жанұясына тілдік туыстығын білдіреді. Әртүрлі етіп оқу мынадай тайпа атауларын аударуда, яғни семантикалық және транскрипция әдістерінің үйлесімділігінде қолданылады: Flathead – флетхедтер не тегіс бастылар, (тықырбастылар) Blackfoot – блэкфуттар не қара аяқтылар(жалаңаяқтар).

Жалқы есімдерді аударудағы транскрипция мәдениетаралық үйлесімділіктер  аясымен байланысты болады: өзге мәдени атауларды ағылшын тіліне транскрипциялау  қазақ тілінен өзгеше болуы мүмкін. Осындай атаулардың қазақ және ағылшын  тілінің мәдениетіне сай дәстүрлі түрлері әртүрлі болып келеді. Мысалы, қазақ тіліндегі Шыңғыс хан  нұсқасын ағылшын тілінде Genghis Khan (Jenghiz) деп аударуда екпін бірінші буынға түседі, Қытай астанасы Пекин атауын ағылшын тіліне аударғанда мүлдем өзгеше Beijing деп аударылса, Валтасар патша  есімі ағылшын тілінде тануға қиын кейіпте Bel-shaz-zar (екпін екінші буында) деп, Amenophis IV (Ikhnaton) қазақ тілінде  Аменхотеп не Эхнатон болып өзгереді. Мұндай сәйкессіздіктер тізімі біршама  үлкен болғандықтан, аудармашыдан тілдік және жалпы мәдени көрегендіктің  болуын талап етуі орынды.

Аудармашы қиын мәселелердің бірі деп басты назар аударатын  нәрсе – бастапқы мәтіндегі мәдениетке сай, бірақ аударма тілінің мәдениетінде мүлде кездеспейтін ұлттық-мәдени объектілер атауы – реалийлер. Кең көлемді  мәдениетаралық коммуникация жағдайында бұл атаулар үлкен топ құрайтындықтан, оларды аударуда транскрипция не транслитерация әдістерін қолданған қолайлы. [3, 245]

Әдетте мұндай реалийлер, яғни бастапқы тілдің басты тілдік бірлігі аударма мәтінінде өзінің толықтай шет тіліндегі түрінде  болады, максималды «шетелдіктен» бастап бірнеше сатылы жолдан өтеді. Мәселен, бастапқы балама транскрипциядан толық  ассимиляцияға дейінгі бірліктер  тілдің сөздік қорына енеді. Аудармашылардың  үлкен тобы мен түпнұсқа авторлары  аударманың екі түріне жүгінеді: шетелдік бірлікті семантикалық аудармамен бірге  не түсіндірмемен сақтау немесе транскрипцияны түсіндірмемен бірге қолдану. Әсіресе, осындай реалийлер туралы түсінік  түрлері қазіргі таңдағы рок  музыка туралы мәтіндерге сай келеді:

  «Кейін «Ридинг – фестиваль» келіп, Хиптар онда бағдарламаны басқарып, «Innocent Victom» альбомынан жаңаларын ойнатып, әлемге «Free Me» - коммерциялық рок үлгілі шығарма синглын танытты». 

Осы кішкене үзіндіде асты сызылған сөздер белгілі бір халықаралық рок музыка әлемінің реалийлерін білдіреді. Олардың толық аудармасыз шетелдік түрінде не аударма транскрипциясы не аралас аударма түрінде берілгені кездейсоқ емес.

Өнертану мәтіндерін аударудың  да өзіндік ерекшеліктері бар. Олардың  ішінде ұлттық өнер үлгілері атауларын, мешіт, шіркеу атауларын,т.б. аударуда қиындықтар туындайды. Бұл мәселелерді  шешу жолы – транскрипция, семантикалық аударма не аралас аударма.     

Тағы бір транскрипция тәсілі арқылы аударылатын мәдени-реалийлер  түрі – фольклорлық және әдеби  шығармаларда кездесетін фантастикалық  тіршілік иелері атаулары мен есімдері.

       Алдар Көсе – Aldar Kose  

       Hobbit – Хоббит 

       Goblin – гоблин және т.б. 

Дегенмен, осындай есімдердің біраз бөлігі, әсіресе объектінің белгілі бір шынайы қасиетін білдіретін мағыналық құрамдары барлары  аралас аударма не калькалау арқылы аударылады.

Соңғы транскрипция тәсілі арқылы аударылатын тілдік бірліктерге  терминдер жатады. Мұнда транскрипцияға негізгі термин қандай негізде екендігіне сай анықталатын грек, латын немесе ағылшын бірліктері алынады: cable –  кабель, restitution – реституция, reconstruction – реконструкция, т.б.

Х. Зикмундтың  пікірінше, транслитерация тек латын әліпбиін ұстанбайтын тілдердің сөздерін латын әріптердің, дәйекші белгілердің  және мейлінше аз мөлшерде қолданылған  әріптіркестердің көмегімен латын  жазуына көшіру дейді.  Транслитерация – ұлттық емес, халықаралық емес, жасанды. Оның басты міндеті  –кітапхана, әртүрлі графиканы бірегей әліпбиге келтіруді жеңілдету мақсатында жалпы латын графикасына өткізу.Транслитерацияланған сөзді дұрыс оқу сол тілдің орфоэпиясын білуді қажет етед, ал транслитерацияның өзі айту үшін емес, жазу үшін жасалады. Оны тек  тілді білетін адам ғана оқи алады.

       Дегенмен, транслитерация ­ латыннан басқаны  латынға көшіру деген пікірмен  көп ғалымдар келіспейді. В.Г. Ветвицкий, В.Ф. Иванова, А.И. Моисеевтерше:  «транскрипция – это передача звучание слов заимственного слова средствами (буквами) русского письма; транслитерация – это переложение письменного облика заимственного слова средствами (буквами) русского письма (для других языков это буквы своего письма)». Транскрипция транслитерацияға қарағанда әлдеқайда оңай, себебі мұнда белгілі бір инструкцияға сүйенудің қажеті жоқ. [4,147]

       Практикалық транскрипция беруші және қабылдаушы екі тіл арасындағы байланыс бола отыра, қабылдаушы тілдің әліпбиімен шектеледі, себебі ол бойынша жазылған сөз қабылдаушы тілде оқылуы керек.  Ал транслитерация екі тіл арасындағы байланыс бола отыра, қабылдаушы тілдің әліпби жүйесімен шектелмейді. Сол себепті, транслитерация – шартты код, оны қолданудың белгілі бір ережелері – инструкциясы болуы қажет. Ал қабылдаушы тілде арнайы түсіндірме (Notes on Transliteration) берілмеген жағдайда беруші тілді білмейтін кісіге оны оқу қиын. Себебі, транслитерацияның мақсаты – оқуды емес, дұрыс жазуды қамтамасыз ету.

Калькалау. Аударма тілінде сәйкес үйлесімділігі болмайтын тілдік бірліктерді аудару үшін қажет транслитерация тәсілімен бірге калькалау тәсілі де қолданылады. Калькалау дегеніміз – сөздің құрам бөліктері (морфемалар) немесе фразалар (лексемалар) аударма тілінің элементтеріне сәйкес аударылатын біріккен сөз құрамы немесе сөз тіркестерінің айтылуы.  Калькалау аударма тәсілі ретінде транслитерация белгілі бір себептермен эстетикалық, мағыналық не басқа да ұстанымдарға байланысты қолданылмаған кезде мәдениетаралық коммуникация жағдайында үлкен көлемдегі әртүрлі кірме сөздердің енуіне негіз болды.