Асабливасци анамастычнай лексики у творах мастацкай литаратуры

ЗМЕСТ

УВОДЗІНЫ

Мастацкі свет коласаўскіх паэм не ўяўляецца без анамастычных адзінак, якія з’яўляюцца важнейшымі тэкстаўтваральнымі кампанентамі мастацкага твора. Яны выконваюць вызначальную ролю ў раскрыцці аўтарскай канцэпцыі. Вывучэннем функцыянавання і моўных асаблівасцей уласных імёнаў займаецца асобая галіна мовазнаўства – анамастыка (з грэч. onomastika – ’майстэрства даваць імёны‘). Пад уласнымі імёнамі следам за В. Фаняковай мы разумеем “універсальную функцыянальна-семантычную катэгорыю назоўнікаў, асобны тып славесных знакаў, прызначаных для выдзялення і ідэнтыфікацыі адзінкавых аб’ектаў, якія выражаюць адзінкавыя паняцці і агульныя ўяўленні аб гэтых аб’ектах у мове, маўленні і культуры народа” [96, с. 3]. Пісьменнік праз анамастыкон і іншыя мастацкія сродкі раскрывае ўнутраны свет літаратурных персанажаў. Семантычнай напоўненасцю насычаны гэтыя адзінкі ўжо пачынаючы з онімаў-загалоўкаў. Паэтонімы ў паэмах (рэальныя і створаныя аўтарскай фантазіяй) удзельнічаюць у стварэнні коласаўскіх пейзажаў, разважанняў аб незвычайнасці прыроды, неадольнай сіле жыцця, магутнасці чалавечага розуму. Онімы, уведзеныя ў кантэкст паэм у спалучэнні з іншымі лексічнымі сродкамі, маляўніча і пераканальна адлюстроўваюць прыгажосць Радзімы, багацце беларускай мовы. Такім чынам, анамастычная лексіка з’яўляецца сродкам рэпрэзентацыі мастацка-філасофскага мыслення Я. Коласа.

У наш час, калі анамастыка вылучылася ў самастойную навуку, узрасла неабходнасць трывалага вывучэння асобных яе галін. Так, у апошнія дзесяцігоддзі актыўна праводзяцца даследаванні ў вобласці літаратурнай анамастыкі. Памацняецца цікавасць да спецыфікі анамастыкі розных родаў літаратуры: эпічнага, драматычнага, лірычнага. Гэта звязана з тым, што ўласныя імёны ў мастацкім тэксце маюць сваю спецыфіку. Падобна іншым сродкам мовы, яны ў кантэксце мастацкага твора пачынаюць жыць і ўспрымацца ў “складанай, глыбокай і вобразнай перспектыве мастацкага цэлага” [17, с. 18-20]. “Літаратурную анамастыку можна вызначыць як суб’ектыўнае адлюстраванне аб’ектыўнага, як ажыццяўляемую пісьменнікам “гульню” агульнамоўнымі анамастычнымі нормамі” [33, с. 34-40]. Асабліва актуальным сёння ўяўляецца аналіз спецыфікі выкарыстання ўласных імёнаў у паэтычных тэкстах, так як паэтыка ўласных імёнаў недастаткова даследавана, што было адзначана на міжнароднай навуковай канферэнцыі “Надзённыя праблемы лексікалогіі і анамастыкі славянскіх моў”, якая праходзіла 22 – 23 красавіка 2010 г. у г. Мазыры. Наша работа прысвечана даследаванню анамастычнай лексікі ў паэмах Якуба Коласа, “аднаго з пачынальнікаў беларускай класічнай літаратуры”. Сёння цяжка ўявіць, наколькі збяднела б наша літаратура, гэтая скарбніца духоўнай творчасці беларусаў, без паэзіі і мастацкай прозы пісьменніка [40, с. 3].

Час не абмяжоўвае вялікіх твораў літаратуры і мастацтва. Яны жывуць вечным жыццём, валодаюць цудоўнай здольнасцю амалоджвацца, у кожную новую эпоху раскрываюць усё  новыя грані свайго зместу і ніколі не бываюць “прачытанымі да канца” [29, с. 5]. Так адбываецца і з творамі класіка беларускай літаратуры Якуба Коласа, якому належыць вялікая заслуга ў станаўленні, развіцці і нармалізацыі літаратурнай мовы. Народны паэт Беларусі (1926) Якуб Колас (сапраўднае імя Міцкевіч Канстанцін Міхайлавіч) нарадзіўся 3 лістапада 1882 года ў засценку Акінчыцы (цяпер у межах г. Стоўбцы). У 1902 г. скончыў Нясвіжскую настаўніцкую семінарыю. Працаваў настаўнікам (1902 – 1906) у в. Люсіна Ганцавіцкага і в. Пінкавічы Пінскага раёнаў, у Верхменскім народным вучылішчы Смалявіцкага раёна, у Вільні ў газеце “Наша ніва” (1907 – 1908), у Пінскім прыходскім вучылішчы (1912 – 1914). У 1915 – 1918 гг. служыў у арміі. У 1918 – 1921 гг. працаваў настаўнікам, школьным інспектарам на Куршчыне. Пасля пераезду ў Мінск выкладаў у Беларускім педагагічным тэхнікуме і БДУ. Працаваў у навукова-тэрміналагічнай камісіі Наркамасветы БССР. Удзельнічаў у стварэнні і працы Інбелкульта (з 1922 г.), пазней – АН БССР. Акадэмік АН БССР (1928). У 1929 – 1956 гг. віцэ-прэзідэнт АН БССР. Памёр 13 жніўня 1956 года [37, с. 264]. Літаратурная праца Я. Коласа працягвалася доўгі час – ад пачатку і да сярэдзіны ХХ стагоддзя. Натуральна, што яго творы зафіксавалі і тое, што ўвайшло ў залаты фонд роднай мовы (гэта абсалютна пераважае), і тое, што не замацавалася ў літаратурным ужытку (асобныя дыялектызмы, русізмы) або перайшло ў пасіўны запас (устарэлыя словы) [37, с. 268].

Даследчыкі мовы пісьменніка адзначаюць, што Якуб Колас развіў традыцыі беларускай паэзіі, узбагаціў яе новымі формамі. Жывое слова беларускага народа, благаславёнае ў вялікае літаратурнае жыццё В. Дуніным-Марцінкевічам і Ф. Багушэвічам, у творах Я. Коласа загучала на ўсю мастацкую моц. Яго творчая дзейнасць зрабіла дабратворны ўплыў на беларускую літаратуру і спрыяла нармалізацыі літаратурнай мовы. Узняты, узгадаваны народнай моўнай стыхіяй, Якуб Колас жывую гутарковую мову дапоўніў многімі сродкамі пісьмовага ўжытку, дасягнуўшы таго моўна-стылістычнага адзінства, што сёння з’яўляецца ўзорам [40, с. 5]. Народны пісьменнік павышаў мастацка-эстэтычную годнасць роднага слова і яго грамадскі прэстыж. Колас даў узоры ўжывання мовы нашага народа для розных камунікатыўных мэт: для штодзённых зносін, асабістай перапіскі, для публічнага выступлення і г. д. [37, с. 265]. Пісьменнік, як адзначае Я. Камароўскі, “уводзіў у літаратурны ўжытак самыя разнастайныя пласты агульнабеларускай лексікі і фразеалогіі, значна пашырыў змест шматлікіх лексем, шырока выкарыстоўваў найбольш тыповыя для беларускай мовы віды і формы сказаў і іншых сінтаксічных канструкцый” [32, с. 60]. Паводле падлікаў навукоўцаў, мова Я. Коласа ўключае каля 30 тыс. слоў і 3 тыс. фразеалагізмаў.

Цікавасць да шматграннай і рознабаковай моватворчай дзейнасці Я. Коласа не змяншаецца, што падкрэсліваюць шматлікія даследаванні і публікацыі ў гэтым накірунку. Так, грунтоўнае даследаванне мовы і стылю Я. Коласа правёў А. Каўрус [34, 35, 36], які на шырокім фактычным матэрыяле паказаў, як расло майстэрства пісьменніка, як паступова жывое слова народа падымалася да літаратурнага. Некаторыя характарыстыкі фразеалагічных адзінак даследаваў С. Берднік, які адзначыў, што абсалютную большасць у творах Я. Коласа складаюць агульнанародныя фразеалагізмы. Паводле паходжання яны аб’ядноўваюцца ў дзве группы: 1) спрадвечна беларускія фразеалагізмы (ад галавы да пят, як пшаніцу прадаўшы, са скуры лезці), 2) фразеалагічныя запазычанні, калькі з розных моў (рускай, польскай, стараславянскай, нямецкай, французскай, англійскай). Вялікую ролю ў творчасці Я. Коласа адыгрывае аўтарскае абнаўленне фразеалагізмаў. Традыцыйны прыём пісьменніка – гэта ўскладненне фразеалагізма словам свабоднага ўжывання: страціць старую галаву і інш. Выкарыстанне такіх адзінак робіць мову вобразнай і натуральнай [37, с. 265]. Сувязь Коласавай мовы з жывой народнай прасочваецца ў шырокім ужыванні слоў з памяншальна-ласкальнымі суфіксамі: месячык, лецейка, нештачка, спаткі (“Сымон-музыка”). Значнае месца ў Коласавых творах займаюць тропы: параўнанні, эпітэты, перыфразы і г. д. У моўнай тканіне твораў пісьменніка пэўную долю складаюць наватворы. Трапныя, выразныя, адметныя словы, ужытыя Коласам, падхопліваюцца іншымі аўтарамі і робяцца агульнаўжывальнымі. Напрыклад, словы выразлівы, грамозны, мнагалучны, рухлівы, цемрадзь ўжо даюцца ў “Тлумачальным слоўніку беларускай мовы” [ТСБМ, Т 1 – 5]. Сінтаксіс Я. Коласа ўвабраў шмат словазлучэнняў і сказаў жывой народнай мовы: Антось наш дбалы, акуратны, а пры рабоце які здатны (“Новая зямля”); З ім і дзеці не дружылі, не прымалі да гульні (“Сымон-музыка”). У мове твораў Якуба Коласа даследчыкамі адзначаецца варыянтнасць на розных моўных узроўнях – лексічным, марфалагічным, словаўтваральным, сінтаксічным, – што з’яўляецца праяўленнем “натуральнага стану мовы як канкрэтна-гістарычнай з’явы, адным з унутраных праяўленняў літаратурнай мовы, што ў сваю чаргу, дазваляе выкарыстаць варыянтныя формы ў якасці аднаго са сродкаў стылістычнага ўзбагачэння мастацкага маўлення” [20, с. 9].

Мову спадчыны пісьменніка актыўна  вывучалі А. Камароўскі [32], Л. Паплаўная [64], В. Люкевіч [47], А. Астапчук [3], Н. Даўбешка [22] і інш. Мастацкія і эстэтычныя адметнасці яго паэм разглядаюцца ў артыкулах Ж. Шаладонавай [100], Л. Паповай [69], І. Жук [24], З. Сіцька [76] і інш.

Творчая спадчына Якуба Коласа з’яўляецца прыкладам высакароднасці не для  аднаго пакалення беларусаў. З асаблівай паўнатой і яскравасцю самабытны талент паэта, філасофія яго творчасці выявіліся ў паэмах “Новая зямля”, “Сымон-музыка”, “Міхасёвы прыгоды”. Асоба аўтара як суб’ект мастацкай дзейнасці, які валодае канкрэтным культурным патэнцыялам, светабачаннем, жыццёвым вопытам, раскрывае, малюе багаты цікавы свет у сваіх творах. Пісьменнік праз прызму свайго бачання стварыў своеасаблівую карціну свету, асаблівасцю якой з’яўляюцца выбраныя ім разнастайныя моўныя сродкі, у тым ліку і ўласныя імёны. Яны пашыраюць і паглыбляюць агульнае ўяўленне пра твор за кошт уласцівай онімам функцыі быць ахоўнікамі мнагамернай культуралагічнай інфармацыі. У пісьменніка шмат сродкаў для раскрыцця характару персанажа, матывацыі яго развіцця: учынкі, выказванні персанажа, партрэт, меркаванне аб ім іншых герояў і інш. Выразным стылістычным прыёмам, які ўплывае на інтэрпрэтацыю чытачом вобраза-персанажа, з’яўляецца яго найменне.

Таму, на наш погляд, вывучэнне  анамастыкону твораў Якуба Коласа мае важнае значэнне і садзейнічае развіццю і пашырэнню неабходных сёння анамастычных ведаў. Акрамя гэтага, вывучэнне анамастычных назваў дае магчымасць паглыблена даследаваць іншыя асаблівасці мовы і стылю пісьменніка, зразумець эвалюцыю зараджэння і напісання літаратурных твораў, у якіх “найпаўней увасобіліся скарбы духоўнай культуры беларускага народа” [48, с. 75].

Вывучэнне анамастыкону паэм Якуба Коласа дае магчымасць глыбей зразумець ідэйны змест гэтых твораў, прасачыць заканамернасці наймення персанажаў, устанавіць семантыка-стылістычныя асаблівасці онімаў, вызначыць іх кантэкстуальныя функцыі і інш.

Тэарэтычную аснову дадзенага даследвання  склалі палажэнні розных лінгвістычных  і літаратуразнаўчых дысцыплін: лексікалогіі, стылістыкі, літаратуразнаўства.

АГУЛЬНАЯ ХАРАКТАРЫСТЫКА РАБОТЫ

Сувязь працы з буйнымі  навуковымі праграмамі, тэмамі. Даследаванне выканана ў межах комплекснай навукова-даследчай праграмы “Актуальныя праблемы лексікалогіі і анамастыкі беларускай мовы (на матэрыяле народна-дыялектнай мовы, мовы фальклору і мовы мастацкіх твораў)” (2006 – 2010), зацверджанай саветам універсітэта (пратакол № 1 ад 23.12.2005), над ажыццяўленнем якой працуе калектыў вучоных УА “Мазырскі дзяржаўны педагагічны універсітэт імя І.П. Шамякіна”.

Мэта і задачы даследавання. Асноўнай мэтай дысертацыі з’яўляецца апісанне асаблівасцей функцыянавання анамастычных адзінак у паэмах Я. Коласа “Новая зямля”, “Сымон-музыка”, “Міхасёвы прыгоды”. Для дасягнення мэты былі пастаўлены наступныя задачы:

• правесці аналіз навуковых прац, прысвечаных праблеме, з мэтай вызначэння зыходных тэарэтычных палажэнняў і асноўных накірункаў даследавання;
• выявіць анамастычны матэрыял з паэм Я. Коласа “Новая зямля”, “Сымон-музыка”, “Міхасёвы прыгоды”;
• даць агульную характарыстыку анамастычнай лексіцы ў паэмах Я. Коласа;
• апісаць асаблівасці функцыянавання анамастычных адзінак у названых паэмах пісьменніка;
• вызначыць кантэкстуальную ролю паэтонімаў у паэмах Я. Коласа.

Аб’ект і прадмет  даследавання. Аб’ектам даследавання з’яўляецца мова паэм Я. Коласа “Новая зямля”, “Сымон-музыка”, “Міхасёвы прыгоды”; іх анамастыкон. Прадметам даследавання – асабовыя ўласныя імёны, прозвішчы, тапанімічныя назвы як тэкстаўтваральныя і мастацка-эстэтычныя элементы названых паэм Якуба Коласа.

Метады навуковага даследавання. Метадалагічнай асновай даследавання з’яўляюцца апісальны, параўнальна-супастаўляльны, статыстычны метады.

Асноўныя палажэнні  дысертацыі, якія выносяцца на абарону.

1. Паэтонімы ў паэмах Я. Коласа “Новая зямля”, “Сымон-музыка”, “Міхасёвы прыгоды”, акрамя ідэнтыфікуючай функцыі, валодаюць канатацыйнымі адценнямі, перадаюць нацыянальны каларыт, з’яўляюцца носьбітамі разнастайнай дадатковай інфармацыі, выконваюць рыфма- і рытмаўтваральную функцыі.

2. Онімы ў паэмах Я. Коласа прадстаўлены ўсімі вядомымі анамастычнымі разрадамі. Гэтыя адзінкі з’яўляюцца тыповымі тэкстаўтваральнымі кампанентамі, валодаючы пэўным семантыка-стылістычным патэнцыялам.

3. У выяўленні канатацыйных адценняў онімаў важную ролю выконваюць сродкі кантэксту.

Асабісты ўклад суіскальніка. Даследаванне з’яўляецца самастойнай працай аўтара: яму належыць збор фактычнага матэрыялу, структурна-семантычны аналіз выяўленых лексічных адзінак, даследаванне іх функцыянальна-стылістычных адметнасцей, стварэнне асноўных палажэнняў і вынікаў.

Апрабацыя вынікаў дысертацыі. Дысертацыйнае даследаванне абмяркоўвалася на пасяджэнні кафедры беларускага мовазнаўства Мазырскага дзяржаўнага педагагічнага універсітэта імя І.П. Шамякіна (пратакол №      ад 00.00.2010 г.). Некаторыя палажэнні і вынікі даследавання былі заслуханы і абмеркаваны на чатырох наступных канферэнцыях: ХIV Рэспубліканскай студэнцкай навукова-практычнай канферэнцыі “От идеи – к инновации” (г. Мазыр, 2007 г.); ХVІ Рэспубліканскай студэнцкай навукова-практычнай канферэнцыі “От идеи – к инновации” (г. Мазыр, 2009 г.); ІІ Міжнароднай навуковай канферэнцыі “Надзённыя праблемы лексікалогіі і анамастыкі славянскіх моў” (Мазыр, 2010 г.); ХVII Рэспубліканскай навукова-практычнай канферэнцыі “От идеи – к инновации” (Мазыр, 2010 г.).

Апублікаванасць вынікаў. Вынікі даследавання адлюстраваны ў 4 тэзісах навукова-практычных канферэнцый агульным аб’ёмам 4 старонкі і ў адным артыкуле. Агульны аб’ём апублікаванага – 12 старонак.

Структура і аб’ём  дысертацыі. Даследаванне складаецца з уводзін, агульнай характарыстыкі працы, трох глаў, заключэння, спісу выкарыстанай літаратуры (128 назваў) і слоўніка анамастычных адзінак. Агульны аб’ём даследавання 131 старонка, з якіх тэкст дысертацыі непасрэдна займае 74 старонкі, літаратура змешчана на 12 старонках.

ГЛАВА І. АСАБЛІВАСЦІ АНАМАСТЫЧНАЙ ЛЕКСІКІ Ў ТВОРАХ МАСТАЦКАЙ ЛІТАРАТУРЫ

У мастацкім тэксце ўласныя імёны  фарміруюць разгалінаваную сістэму, якая мае свае правілы функцыянавання і тыповыя прыёмы выкарыстання. Пачатак XXI стагоддзя характарызуецца ў беларускай лінгвістыцы прыкметным ажыўленнем цікавасці да праблем літаратурнай анамастыкі – параўнальна новага напрамаку беларускага мовазнаўства, аб’ектам якой з’яўляюцца самыя розныя асаблівасці выкарыстання онімаў у літаратурных творах і фальклоры.