Экология және тұрақты даму

Жануарлар үшін 15-16 микроэлементтер қажет. Олар –  темір, марганец, хлор, қорғасын, ванадий, молибден, кобальт, мыс, кремний, селен, хром, никель, фтор, иод, мүмкін мышьяк болуы да.

Аталған элементтердің  көп болуы немесе жетіспеуі организмдердің өмір сүруіне өздерлерінің әсерлерін  тигізіп, өнімнің аз болуына, болмаса  аурусырқау көбеюіне әкеліп соғады.

Мысалы фосфор айналымын алайық. Ол организмде құралатын тірі зат – протоплазмаға (клетка ішіндегі тіршілік материалы) өте қажет. Фосфор органикалық қосындылардан өтіп фосфатқа айналып, қайтадан өсімдіктер пайдаланатын түрге түседі.

Фосфордың сақталатын орны өткен геологиялық дәуірлерде пайда болған таулар мен тау шөгінділері. Жылдар өткен сайын олар күн сәулесінің, жауын-шашынның, желдің әсерімен бұзылып, ұнтақталып аз бөлігі құрлықтағы экологиялық  жүйелерге тараса, көпшілігі теңіз  бен мұхит суларында жиналдаы.

 Тыңайтқыш  ретінде қолданатын фосфор рудасын  қазір таулардан алады.

Екінші  дәрежедегі элементтер айналымы.

Көптеген  екінші дәпежедегі элементтер организмдерге  ешқандай әсер етпейтін сияқты. Мүмкін олар үйренген де, көндіккен де болар.

Соңғы жылдары  тау – кен, химия өнеркәсіптері, ауыл шаруашылығы тез өсуіне байланысты бұрынғы екінші дәрежедегі элементтердің  мөлшері артып, жаңадан пайда  болған, құрамында ауыр металдар, улы  органикалық қосындылар мен басқа  да зиянды заттар бар элементтер жиі  кездесетін болды. Осындай сирек  кездесетін, мөлшері аз элемент жоғары уытты металл қосындысынан немесе химиялық радиоактивті изотоптан (атомдағы протон саны бірдей, нейтрон саны бірдей емес химиялық элемент) құралған болса қоршаған ортаға өте зиянды болады.

Фосфор айналымын  төмендегі кестеден көруге болады.

 

                                    ПРОТОПЛАЗМА

 

 

 

 

 

 

 

Мысалы стронций (Sr) көпшіліктің назарын аударуда. Себебі радиоактивті стронций адамдар мен омыртқалы жануарлар үшін өте қауіпті. Химиялық қасиеттерімен ол кальцийге ұқсас, организмге сіңген соң сүйектерде жиналған қан жасап шығаушы организм клеткаларымен орналасады. Көбіне атом қаруларын сынағанда, атом электр станциялары жұмыс жасағанда Уран (U) ажырап оның қалдықтары ішінде стронций – 90 пайда болады. Ол ұзақ уақыт өзінің радиоактивті қасиетін жоғалтпайды.

Радиоактивті  цезий – (Сs) – 137 де атом ядролары бөлінуінен (ажыратуынан) пайда болып, химиялық қасиеттермен калийге ұқсайды. Өсімдіктерден жануарларға олардан адамдарға тез өтеді. Қазір атом электр станциялары, атом қуатын пайдаланатын сүңгіру қайықтарда цезийі бар қалдықтар көп жиналған. Олардан қалай құтылу жолдарын әлі таба алмай келеді.

Жұртшылықтың  атом электр станцияларын қорқатын, оларды жек көретін себептері де осында.

Сынап (Hg) табиғатта өте аз. Бірақ қазбалы кен орындары көбейіп, өндірісте пайдалану өсуіне байланысты қоршаған ортаға сынап, басқа да ауыр металдар (қорғасын, мыс т.б.) көп жинала бастады.

Топырақта өзен суларында сынаптың болуы адамдар  мен басқа организмдер үшін өте  қауіпті.

Өсімдіктер  өсіп, өнім бергенде ауадан, судан, топырақтан химиялық элементтерді алып пайдаланады. Олардың орнын толтыру үшін адамдар  минералды тыңайтқыштар, қи, шым  тезек қолданады. Кейде шөптерді жерге көміп кеміген заттардың  орнын толтыру да бар.

Мысалы жоңышқа  топырақтан кальций алады, ал егер оны  жерге көмсе кальций қайтадан топыраққа оралады. Бұл биологиялық жер өңдеу әдісі деп аталады.

Егін шаруашылығында көп өнім алу үшін минералды тыңайтқыштарды қолданғанда бір ескеретін жәй  – топырақта осы тыңайтқыштарды өсімдіктер қорегіне жарайтын заттарға айналдыратын өте ұсақ организмдер  мен бактериялар болмаса қанша  тыңайтқыш төккенмен өнім молаймайды.

         

Өндірістік  және тұрмыстық қалдықтарды жинау, өңдеп іске жарату кезек күтпейтін  мәселе болып табылады. Бұл бойынша  қоршаған ортаның ластануын тоқтату  мүмкін емес.

Өзендерге, теңіз бен мұхит суларына күн  сайын мыңдаған тонна өндірістік қалдықтар мен лай сулар құйылып, қалалардың үстін оңаша бұлт пен  түтін емес, қара бұлдыр тұман жауып  тұрса, ормандар жойылып, жер беті айқыш - ұйқыш қазылап жатса, радиоактивті қалдықтар өсімдіктер мен жануарларға жиналып, олардан адамдарға өтіп, өлім-жітім, ауыру-сырқау көбейсе - мұны экологиялық дағдарыс, адамзатқа төнген үлкен қауіп деп түсіну керек.

Көп жылдар бойы экологиялық дағдарысты капиталистік қоғамнан көріп, олардың өндіріс  күштері мен жеке меншік иелерін  кінәладық.

Айтылғандарды растау үшін жер мен оның байланыстары жеке меншікте, оның иелері пайда табу үшін өзара қырылысады, бірінің капиталы мен байлықтары екіншісіне қарсы  тұрады деген дәлелдер келтірілді. Мысалы, химия концерні ауаны және суды ластап жатса, оның иесінің басы ауырмайды деп жазғырдық. Осыны  дәлелдеу үшін әлемге әйгілі мысалдарды келтіріп, басқаларға кінә таптық. Сондағы  капиталистерге тағылған кінә мыналар  еді:

-  бодан  және жартылай бодан елдердің  табиғат байлықтарын сүліктей  сору;

- қоршаған ортаны ластайтын кәсіпорындарды бодан елдерде салып, өздеріне таза, ортаға зияны жоқ өнімдерді әкелу;

- 1945 - 1970 жылдары АҚШ Атлант мұхитының шығыс жағалауына 3 мың метр тереңдікке радиоактивті қалдықтар салынған 85 мың контейнер тастады. Қазір бұл контейнерлер шіріп, радиоактивті қалдықтар мұхит суына жайылуда. Атлант мұхитына осындай контейнерлерді Ұлыбритания, Франция, Бельгия, ГФР-де тастады.

- Ханфордтағы  (АҚШ) атом электр станциясы  радиоактивті қалдық суларды  Колумбия өзені арқылы Тынық  мұхитқа, ағылшындар - Ирланд теңізіне, Француздар Рона арқылы Жерорта  туңізіне жіберіп жатыр;

- Үндіқытай  түбегіндегі соғыс кезінде АҚШ  аспандағы бұлттарды нөсер жауынға  айналдырып, жер бетіне топан  су жайып Вьетнамның қатынас  жолдарын, су қоймаларын, бөгеттерін  қыйратты;

- АҚШ әскері  Вьетнам жеріндегі ағаштарды,  басқа өсімдіктерді у шашып  жойып жіберді. Соғыс біткелі  30 жылдан астам уақыт өтседе  әлі күнге дейін онда ештеңе  өспейді.

     Бұл фактілердің бәрі де дұрыс  және шындық. Азамат пен табиғат  алдында капиталистік қоғамның  кінәсі аз емес, қылықтары айыптауға  тұрарлық.

   Бірақ,  кешегі өздерін социалистік қоғам  санаған елдердің де кінәсі  мен теріс әрекеттері көп болмаса,  аз емес.

Демократия  мен ашықтықты жақтаған капиталистік елдерде орнын алған қолайсыз жағдайлар уақытында жария болып, оларды болдырмауға, табиғатты қорғауға, әскерлердің ғалымдардың қоршаған орта үшін қауіпті әрекеттеріне қарсы  тұруға сол элементтеріне қарсы  тұруға сол мемлекеттер азаматтары белсенді түрме қатынасады. Ортаның  тигізетін зиянын күн ілгері білгендіктен онан сақтануға мүмкіншіліктері  болады.

Басқаларды  бодан және жартылай бодан халықтың табиғат байлығын сүліктей сорды  деп кінәлаған кеңестер империясы, Ресей патшасынан бастап 300 жыл бойы қазақ халқының табиғат байлықтарын  сұрақсыз, ақысыз, керегінше пайдаланды, басқа елдерге сатып, пайдасын көрді. Алтын, күміс, мыс, қорғасын, мырыш, темір, болат, марганец, хром, никель, мұнай, газ, көмір т.б. түсті және сирек кездесетін металдар жыл сайын көбейген мөлшерде әкетіп жатты.

Сөйтіп бір  айналған дөңгелекті тоқтата алмай  әуре болуда. Келімсектерге, Қазақстанда  қалғылары келсе, біздің мемлекеттерімізге  пайдалы басқа жұмыс беруге болмайма?!

Басқаларды  радиоактивті қалдықтарды мұхит  түбіне тастады, -деп кінәлаған кеңестер империясы Қазақстан жерінде 40 жыл  бойы, ауада, жерастында атом және сутек  бомбаларын жарып келді. Чернобыльде  болған үлкен бір апатқа дүрліккен  адамдар Қазақстанда жыл сайын  бірнеше Чернобыльге тұратын  апат болып жатқанын елемеді. Ауыру-сырқау мен жарымжандардың көбеюіне атом бомбаларын сынаудан көрген жергілікті халықты  адамға, табиғатқа оның зияны жоқ  деп өтірік айтып, алдап келді. Медицина ғалымдары мен дәрігерлерден  құрылған арнаулы комиссия атом жарылыстарынан Қазақстанның өсімдіктері мен жануарлар  дүниесіне, адамдардың денсаулығына үлкен  зиян келгенін жарияланған кейінде  Ресейдің атом өнеркәсібі министрі В.Михайлов бұрынғы әдетпен өтірік айтуын қоймай, комиссия қорытындыларын бекерге шығарғысы келді. Бірақтың «өтіріктің құйрығы бір ақ тұтам» деген рас, Қазақстан тәуелсіз ел болғаннан соң, 1993 жылдың қазан айында Семей полигонындағы жарылыстан зардап шеккен Алтай Республикасының тұрғындарына жәрдем көрсету туралы Ресей үкіметі қаулы алды. Сонда қалай болғаны палигоннан қашықтағы Алтай тұрғындары зардап шегеді де, полигонның түбінде отырған Семей облысының тұрғындарына зиянсыз болғаны ма?!

Қазір белгілі  болғандай, атом жарылыстары жалғыз Семей палигонында емес, Қазақстанның басқа облыстарында да болыпты.

Ресейге бағынатын  сынау полигондары осы күнге  дейін Батыс Қазақстан, Атырау, Қызылорда, Жезқазған, Алматы, Талдықорған, Семей  т.б. облыстарда жұмыстарын тоқтатқан  жоқ. Олардың атқан ракеталары адасып Қызылқоға, Махамбет аудандарының қой  отарларына жақын жарылып жатады. 1993 жылы қыркүйек айында Атырау қаласының  маңына келіп түсті. Ресей әскерлері  пайдаланатын Қазақстандағы толып  жатқан Уран қазатын, өңдейтін кәсіпорындарда жұмыс істеу тәртібі сақталмай, қоршаған ортаға, адамдарға көп зиян тиюде. Қазақстан Ресейдің радиоактивті қалдықтарын көметін өңірге айналды. Сұраусыз, ұлықсатсыз Ресей кәсіпорындары  радиоактивті қалдықтарын алып келіп, «Уақытша» деген сылтаумен жер  бетіне бос үйіп, жер қазып, көмбе  жасауды «ұмытып» кетіп жатыр. Бұл  жөнінде нақтылы мәлімет осы  кітаптың «топырақты қорғау» деп  аталатын тарауында елтірілген.

Ұзақ жылдарға созылған қасарысқан үнсіздіктен кейін  бірнеше мың радиоактивті қалдықтар  салынған контейнерлерді Ресейдің теңіздерге жасырғаны белгілі болды. Одан бері көп уақыт өтіп, контейнерлер шіріп, теңіз суы ластану қаупі төнгендіктен Финляндия, Швеция, Норвегия, Польша, Жапония, Корей Республикасы алаңдаушылық білдіріп, Ресейден тиісті шара алуын, тастаған жерлерін көрсетуді талап етуде.

1993 жылы қазан  айында сұйық радиоактивті қалдықтарды  жасырын, түн қараңғысын жамылып  Жапон теңізіне тастауы Ресей  империясының басқалармен есептеспейтінін,  олардың мүддесімен санаспайтынын  әлемге тағы әйгілі етті. Ормандарды  жою, өзендер мен көлдерді, су  қоймаларын, топырақты, ауаны ластау, өсімдіктер мен жануарлар дүниесіне  қырғидай тию, тағы басқа масқара  қылықтар кешегі социалистік  елдерде де кең өлшемде жүргізілгені, табиғаттың орны толмас зиян  шеккені енді жария бола бастады.  Оның өзіндік себебі де бар.  Капиталистік қоғамда жеке меншік  иесі өзінің және ұрпақтарының  қамын ойлап, жиған-тергенін, қолындағы  жерді, суды, қазбалы кенді, кәсіпорындарды  сақтап ертеңге қалдыруға тырысады. Социалистік елдерде келешекті  ойлауға мұрша жоқ, қоғамдық  үлкен және тәтті «пирогтан»  бүгін, басқалардан бұрын, көбірек  алып қалу мақсат. Өзінен кейін  топан су басса да онда шаруасы  жоқ. 

Қоршаған  ортаның ластануын тоқтату жөнінде  мәселе көптен айтылып, талқылап келе жатса да әлі шешімі табылмай, керісінше  жыл сайын ластану мөлшері  өсіп барады.

- құрылыстар  салып, кен қазғанда, жер жыртқанда  жыл сайын 4 мың км құнарлы  топырақ қопарылып, басқа жерге  тасталады немесе тау - таспен  араласып бүлініп жатады.

- жыл сайын  егістік пен шабындықтарға 500 миллион тонна минералды тыңайтқыштар, 4 миллион тонна улы химиялық  заттар қолданылады. Олардың үштен  бір бөлігі жан – жаққа шашырап,  желмен, жаңбыр, сулары мен өзендерге  көлдерге келіп, қалғаны топырақта,  ауада, жерасты суларда жиналады.

- жыл сайын  700 миллион тоннадан астам шаң-тозаң,  газ, бу қосындылары, олардың  ішінде 200 миллион тонна көміртек  тотығы, 50 миллион тоннадан астам  көмірсутектер, 146 миллион тоннаға  жуық күкірт қостотығы, 53 миллион  тонна азот тотығы атмосфералық  ауаға келіп қосылады.

- жер бетінде  жылудың көбеюіне байланысты  ауаның температурасы біртіндеп  өсіп келеді. Оның себебі өндірістік  және тұрмыстық қажеттер үшін  көп отын – көмір, ағаш, шымтезек, мұнай, газ жағылып, алынған  жылудың көбі ауаға қосылып  жатады.

- жыл сайын  60 км су лайланады. Олардың құрамында асқана қалдықтары, сабын көбіктері, қышқыл қоспалар, жанар және жағар май қалдықтары, сынап, кадмий, қорғасын т.б. ондаған заттардың қалдықтары бар. Су қоймаларына жиналған қалдықтағы бұл заттар балдыр, планктон, балық арқылы адамдарға қайтіп оралады. Таза су қорлары азайып, адамдар ластанған суды пайдалануға мәжбүр болып отыр. Қазір АҚШ-та тұрмыстық қажетке жұмсалатын судың 70 процент бұрын пайдаланып, тазалаудан өткен сулар. 1994 жылдың ақпан айында Ресейдің экология министрлігі халықтың ішетін суының тек жартысы ластанған сулар деп хабарлады.

Ластанған суды табиғи жағдайда тазарту үшін 5-12 есе  көп таза су қажет. ХХ ғасырдың аяғында  ластанған су көлемі 6 мың км²  болады деп күтілуде. Оны тазалау  үшін 60 мың км² жүзі өзендері суынан екі есе көп деген сөз.

Пестицидтер өсімдіктері, ағаштарды, ауыл шаруашылығы өнімдерін, мақтадан, жүннен, теріден жасалған заттарды сақтау үшін, ауыру таситын, шыбын-шіркей, құрт-құмырысқамен, басқаларды пайдаланып өмір сүретіндермен (паразиттер) күресу үшін қолданылады.

Олар күрделі  химиялық қосындылар болып есептеледі. Өсімдіктердің биіктігін, өсуін  реттейтін – ауксин, гибереллин, ретардант, жапырақты түсіретін  – дефелиант, өсімдікті тамырымен  жойып жіберетін – дисикант, гүлімен  ұрығын түсіретін – дефлорант, хайуандар  мен шыбын-шіркейді үркітетін –  репеллент, оларды қызықтырып ұстап  алатын – аттрактант, тұқымды өлтіретін  – хемостирилизатор, т.б. химиялық заттар пестицид қатарына жатады. Бұлардың атаулары өздері ықпал ететін өсімдіктер мен  жануарлар тобының Латынша атауынан басталып, соңына «цид» деген жалғау қосылудан құралған. Мысалы акарцид, альгицид, интектицид, ихтиоцид т.б.