Психология пәні, оның міндеттері мен әдістері

Осылайша, әрекеттердің іске асу механизмдерінің  схемасы жайында қорытынды жасауға  болады. Бернштейн оны рефлекторлы  сақина схемасы деп атады. Бұл  схема сенсорлық коррекция принципіне негізделген.

Қарапайым түрде бұл схеманың көрініс былайша болып келеді: Моторлық центрден (М) бұлшықетке (бұлшықеттің жұмыс нүктесі) эфекторлық бұйрықтар келіп түседі. Бұлшықеттің жұмыс нүктесінен сенсорлық орталыққа (S) афференттік кері байланыс дабылдары түседі. ЦНС-те келіп түскен ақпараттың өңделуі жүреді. Басқарудың сақиналы процесі құрылады.

М   S    М    S

                                                                                                  

 

 

Эф.дабыл.                    Аф.дабыл.

 

 

Бұл схемада келесі элементтер қатысады: Моторлық “шығыс” (эффектор), сенсорлық “кірістер” (рецептор), жұмыс нүктесі немесе объект, бағдарлама, регулятор.

Рефлекторлық сақинадан  басқа Бернштейн іс-әрекеттің құрылымдық деңгейі туралы идеяны ұсынды. Өз зерттеулерінің барысында ол мынаны аңғарыпты – кері байланыс дабылдарының ақпаратына байланысты – яғни бұлшықеттердің шиеленісуі туралы ақпарат бере ме, дене мүшелерінің қалыпы туралы, әрекеттің заттық нәтижесі, т.б. аференттік дабылдар әр түрлі деңгейдегі моторлық жолға өтеді. Әрбір деңгей өзінің ерекше моторлық көріністері болады - әрбір деңгейге өзінің әрекет классы сәйкес келеді.

А деңгейі – ең төменгі  және филогенетикалық ең көне деңгей. Адамда ол жеке мәнге ие бола алмайды, бірақ кез-келген әрекеттің маңызды  аспектісіне жауап береді – бұлшықеттердің тонусы. Бұл деңгейге бұлшық проприорецепторлерінен дабылдар келіп түседі. Жекеше бұл деңгей аз ғана әрекеттерді ретке келтіреді. Негізінен, ол тремор мен вибрацияға (дірілге) байланысты. Мысалы, тоңған кезде тістің қағысы.

В деңгейі – синергия деңгейі. Бұл деңгейде негізінен бұлшықет-буын рецепторларынан келіп түскен дабылдары өңделеді. Осылайша, бұл деңгей дене ауқымымен тұйықталады және жеке әрекеттерге мимикалар жатады.

С деңгейі – бұл  деңгейді Бернштейн кеңістік өрісі деп атады. Бұл деңгейге көру, есту, сипап-сезу органдарынан сигналдар түседі.Бұл деңгейде объекттің кеңістікке бейімделген қасиеттері – яғни олардың пішініне, қалпына, ұзындығына, салмағына, т.б.

D деңгейі – зат  әрекеттерінің деңгейі. Әрекеттердің  заттармен ұйымдастырылуына жауап беретін бас ми қабығының деңгейі. Бұл деңгейдегі қимылдар әрекет ретінде көрсетіледі. Мұнда қозғалғыш құрамы немесе қоғалыс құрамы бекітілмеген, тек қана нақты нәтиже берілген.

Е деңгейі – ең жоғарғы  деңгей – интеллектуалды қозғалыс актілер деңгейі. Бұл деңгейге сөйлеу қозғалыстары, хат қозғалыстары жатады. Бұл деңгейдегі қозғалыстар заттық сипатта емес, вербальдық сипатта болады.

Қозғалыс құрылымының  деңгейлерін қарастыра отырып, Бернштейн  бірнеше өте маңызды қорытындылар жасайды. Қозғалыс ұйымдастырылуына әдетте бірнеше деңгейлер қатысады. Мысалы, хат жазу – күрделі қозғалыс болғандықтан оған бес деңгей қатысады.

 

§ 5. Қозғалу дағдысының қалыптасу процесі және белсенділік принципі

Қозғалу дағдысының қалыптасуын Бернштейн өте жете қарастырған. Бұл процестерді қарастыра отырып ол үлкенірек кезеңдерге жіктелетін жеке фазаларды бөліп шығарады.

Бірінші кезеңде  қозғалыспен алғашқы танысу кезеңі болады. Бернштейннің ойы бойынша, барлығы қозғалыстың құрамынан басталады, яғни оны неден бастау керек, қалай орындау керек, қозғалыстың қандай элементтері, қандай ретпен орындалу керек деген сияқты сауалдар.

Бұл фазадан  кейін келесі фаза келеді, ол алғашқыға  қарағанда еңбекті талап етеді  – қозғалыстың ішкі картинасының анықталу фазасы.

Осы процестің кейін біз қозғалыстың автоматтануына тоқталайық.  Осы период кезінде жеке компонентердің толық немесе толық қозғалыстың берілуі жүреді. Нәтижесінде жетекші деңгей жартылай немесе түгелдей бұл әрекет туралы міндеттен арылады. Соңғы, үшінші кезеңде стандартизация мен тұрақтанудың арқасында дағдының тегістелуі жүреді.

Жоғарыда  сипатталған қозғалыс теориясы Бернштейннің белсенділік принципімен тығыз байланысты. Белсенділік принципі реактивтілік принципіне қарама-қайшы болып келеді.

Белсенділік принципінің бірнеше аспектілерін қарастырайық: нақты-физиологиялық, жалпыбиологиялық және философиялық. Нақты-физиологиялық тұрғыдан белсенділік принципі рефлекторлық сақиналы әрекетті басқару принципімен тығыз байланысты.рефлекторлық сақинаның қызмет етуінің басты шарты – орталық бағдарламаның болуы. Орталық бағдарлама мен басқарушы құрылғы болмаса, рефлекторлық сақина қызмет ете алмайды. Олай болса, адам қимылдарында реактивтілік пен белсенділікті қалайша үйлестіруге болады?

Бұл сұраққа  жауап беру үшін Бернштейн адамдар мен жануарлардың әрекеттерін ойша алынған осьтің бойына орналастыруды ұсынады. Сонда бір полюсте шартсыз рефлекстер, мысалы жыпылықтау немесе түшкіру, сонымен қатар өмір барысында қалыптасқан шартты рефлекстер, мысалы, иттің қоңырау шырылына сілекейінің бөлінуі. Бұл әрекеттер шынында стимул арқылы іске асады және оның мазмұнымен айқыдалады.

Осы ойша алынған  осьтің екінші бөлігінде іске асу  мен мазмұны , яғни бағдарлама организмнің  ішінен айқындалатын актілер мен  қимылдар орналасады. Оларды ерікті актілер деп атаймыз.

Осылайша, қойылған сұраққа жауап бере отырып, белсенді және реактивті қимылдар бар деп  нық айта аламыз. Бірақ қимылдардың  барлығын ойша алынған оське орналастыра  отырып ол не ось екенін айтпадық. Бұл  ось белсенділік ось ретінде  сипатталады. Бұл жағдайда шартсыз рефлекторлы реакциялар нөлдік белдсенділік акт ретінде қарастырылады., ал ерікті актілер – белсенді қимыл болып табылады.

Енді белсенділік  принципінің жалпыбиологиялық аспектісіне  тоқтала отырып мынандай сұраққа  жауап берелік: жалпыбиологиялық деңгейде белсенділік принципінің куәлігі бар ма? Бұл сұраққа Бернштейн оң жауап береді.

Сонымен қатар  белсенділік принципінің философиялық аспектісін айта кетейік. Философияның орталық сұрауларының бірі – ол өмір және тіршілік әрекеті дегеніміз не деген сауал. Әдетте бұл сауалға тіршілік әрекеті дегеніміз – қоршаған ортаға бейімделудің үздіксіз процесі деп жауап береді. Бернштейннің ойынша ол қоршаған ортаға бейімделудің үздіксіз процесі емес, ішкі бағдарламалардың іске асуы. Мұндай іске асу кезінде организм әр түрлі кедергілерді бастан кешіреді. Бейімделу процесі де жүреді, бірақ оның маңызы азырақ.

Қорытынды ретінде  Бернштейн теориясының психологиядағы маңызына көңіл аударайық. Осы теорияның  арқасында психологияда физиология тұрғысынан белсенділік принципінің әділдігі расталды. Яғни іс-әрекеттің психологиялық теориясы да мақұлданды. Бернштейн зерттеулерінің нәтижелеріне сүйене отырып психика – адам іс-әрекетінің белсенділігінің қайнар көзі деген қорытынды жасай аламыз, яғни белсенділік – тек физиологиялық емес, сонымен қатар әлеуметтік және психикалық деңгейде көрінетін әрбір адамға тән қасиет.

 

Семинар сабақтарында талқыланатын сұрақтар мен тақырыптар:

 

1 тақырып. Іс-әрекеттің  жалпы психологиялық сипаттамасы.

1.Іс-әрекет түсінігі.

2.Іс-әрекеттің қоздырушы себептері.

3. Іс-әрекеттің мақсаты.

2 тақырып. Іс-әрекет  психологиялық теориясының негізгі  түсініктері. 

1. Ресей ғалымдарының еңбектеріндегі іс-әрекет теориясының зерттелуі және дамуы.

2.Іс-әрекет құрылымы.

3.Іс-әрекеттің орталық  құраушысы ретіндегі әрекет.

4.Әрекеттің негізгі  сипаттамалары. 

Іс-әрекет психологиялық  теориясының негізгі принциптері.

Операция туралы түсінік.

3 тақырып. Әрекет  физиологиясы және белсенділік  физиологиясы. 1.Психомоторика туралы жалпы түсінік.

2.И.М.Сеченов әрекет физиологисы туралы.

3.Әрекеттің рефлекторлы  концепциясы. 

4.Әрекет ұйымдастыруының  механизмдері.

5.Н.А. Бернштейн және  оның физиологиялық әрекет теориясы.

 

Студенттердiң  өзiндiк жұмыстары.

1.Тұлға іс-әрекетінің  түрлері.

2. Іс-әрекет және тұлғаның дамуы.

3.Әрекеттің негізгі  сипаттамалары. 

4.Іс-әрекет психологиялық  теориясының негізгі принциптері. 

5.Іс-әрекеттің шарттары. Операция туралы түсінік.

 

 

 

Қолданылатын  әдебиеттер тiзiмi.

1.Абульханова-Славская  К.А. Деятелность и психология  личности.- М.:Наука.1980.

2.Гиппенрейтер Ю.Б.  Введение в общую психологию. М.,1988.

3.Рубинштейн С.Л. Основы  общей психологии. М.,1989.

4.Божович Л.И.Личность  и ее формирование в детском  возрасте:Психол. иследование.- М.: Просвещение,1968.

5.Бодалев А.А. Психология о личности. – М.: Мысль.1988.

6.Леонтьев А.Н. Деятельность. Сознание. Личность.- 2-е изд.-М.: Политздат,1977.

7. Немов Р.С. Психология:В 3 т.М.,1998.

8.Аймауытов Ж.. Психология. Алматы. Рауан, 1995.

9.Жарықбаев Қ.Б. Психология. Алматы. “Бiлiм” 1993.

10.Тәжiбаев Т. Жалпы психология. Алматы, “Қазак унив-тi” 1993.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

III  ТАРАУ.  ПСИХОЛОГИЯДАҒЫ ТҰЛҒА  МӘСЕЛЕСI

 

Тұлға туралы жалпы ұғым. “Тұлға”   ұғымының анықтамасы мен   мазмұны. Адам ұйымдасуының иерарахиялық деңгейі.  “Индивид”, “субъект”, “тұлға”, “жеке даралық” ұғымдарының арақатынасы. Тұлға құрылымы:  бағыттылық, қабілеттері,  темперамент, мінез-құлық. 

Тұлғаның  қалыптасуы мен  дамуы. Тұлға концепцияларының жіктелуі.  Э.Эриксонның  тұлға дамуы концепциясы. Әлеуметтену және жеке даралық- тұлға дамуының формалары ретінде. Біріншілік және екіншілік әлеуметтену.  Инкультурация. Тұлғаның өзін- өзі дамытуы және   өзін-өзі өзектендіру (самореализация). Тұлға қасиеттерінің  тұрақтылығы.

 

§ 1. Тұлға туралы жалпы ұғым

     Психологиялық  ғылымда  “тұлға” категориясы   іргелі ұғымдардың қатарына жатады.  Бірақ  “тұлға” ұғымы   тек  психологияға тән емес,  ол  барлық қоғамдық ғылымдармен   зерттеледі, оның  ішінде философиямен, әлеуметтанумен,  педагогикамен,  т.б. Сонда психологиялық ғылым шеңберінде  тұлғаны зерттеу спецификасы неде және  психологиялық тұрғыдан   тұлға дегеніміз не?

      Алдымен  сұрақтың екінші бөлігіне жауап  беруге тырысайық.  Бұны жасау  оңай емес,  себебі тұлға деген  не деген  сұраққа  барлық  психологтар түрліше  жауап береді. Олардың  жауаптары мен ойларының  әрқилы болуы  тұлға  феноменінің   күрделі екендігін  білдіреді.  Осы орайда И.С.Кон былай деп жазады: “ Бір жағынан, ол  нақты индивидті әрекет субъектісі ретінде,  оның барлық жеке бас қасиеттерімен,  әлеуметтік рольдерімен  бірге  белгілейді. Екінші жағынан,  тұлға индивидтің әлеуметтік  қасиеттері ретінде, осы адамның   басқа  адамдармен тура немесе жанама  өзара әрекеттесуі нәтижесінде түзілген  бойындағы әлеуметтік маңызы бар қасиеттердің жиынтығы    ретінде  түсіндіріледі. Тұлғамен қарым-қатынасқа түсетін адамдар оны  еңбек,  таным және  қарым-қатынас субъектісінде  көреді.”

      Ғылыми  әдебиеттегі  тұлға анықтамаларының  әрқайсысы  тәжірибелік зерттеулермен  және  теориялық негіздеулермен  бекітілген, сондықтан “тұлға” ұғымын қарастырғанда оларды  ескеру керек.   Тұлға деп  жиі әлеуметтік даму барысында бойына әлеуметтік және өмір үшін маңызды қасиеттерді жинаған адамды түсінеді.  Яғни, тұлға сипаттамалары қатарына  адамның генотиптік және физиологиялық  ұйымдасуымен байланысты ерекшеліктер  жатқызылмайды.  Адамның  танымдық психикалық процестерінің  немесе  әрекеттерінің жеек дара стилі даму ерекшеліктерін сипаттайтын қасиеттер тұлға  қасиеттері  қатарына  жатқызылмайды, ал  адамдар мен қоғамға қатысты  көрініс беретін қасиеттер тұлғаның  қасиеттері болып   саналады.    “Тұлға” ұғымының мазмұнына  көбінесе басқа адамдарға қатысты  маңызды  іс-әрекеттерді анықтайтын  қасиеттерді де қосады.

     Сонымен,  тұлға дегеніміз ол тұрақты психологиялық сипатамалар жүйесінде алынған   нақты адам.  Ондай сипаттамалар қоғамдық байланыс пен қатынастарда  көрініс беріп,  адамның өзі мен  оны қоршағандар  үшін маңызды орын алады, оның адамгершілік  қылықтарын айқындайды және оның өзіне ,ортасы үшін маңызды мәнге ие.

     Ғылыми  әдебиетте “тұлға” ұғымының  мазмұнына  кейде  адам ұйымдасуының  генетикалық және  физиологиялық  деңгейлері   қосылатынын  айта  кету керек. 

     Адамды  жүйелі зерттеу сұрақтарын қарастырғанда   психологияның  өзіндік түсініктері  қалыптасады.  Б.Г.Ананьев бойынша адам ұйымдасуының  төрт деңгейі ғылыми зерттеулер үшін  қызығушылық тудырады. Олардың қатарына  индивид, іс-әрекет субъектісі,  тұлға, жеке даралық жатқызылған.

     Биологиялық  түр болғандықтан  әр адамның   туа біткен ерекшеліктері бар, мысалы, дене құрылысы тік жүруге  мүмкіндік береді, ми құрылымы  интеллекттің дамуын қамтамасыз етеді,  қол құрылысы  еңбек құралдарын пайдалануға мүмкіндік береді, т.с.с. Осы белгілер  адам баласын   хайуан баласынан ажыратады. “Индивид”  ұғымы  адамды  белгілі биологиялық қасиеттерді иеленуші  ретінде сипаттайды.