Солтүстік қазақстан

Мазмұны

 

1. Кіріспе бөлім

Солтүстік Қазақстан облысының  құрылуы

 

2. Негізгі бөлім

1.Тарихына қысқаша шолу.

2. Географиялық, экологиялық,  демографиялық жағдайы.

3. Экономикалық ахуалы

     3. Қорытынды бөлім

           Қазіргі кезеңдегі деңгейі

4. Қолданылған әдебиеттер тізімі.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Солтүстік Қазақстан облысы 1936 жылы құрылған.

• Аумағы — 97,99 мың ш. км, республика аумағында үлес салмағы 3,6 пайызды құрайды.
• Халқы:

Тұрғындар саны 2011 жылғы 1 қаңтарға 588,9 мың адамды, немесе республика тұрғындарының жалпы санынан 3,6 пайыз құрайды.

Қала тұрғындарының саны 238,5 мың адамды немесе 40,5 пайызды құрайды, ауылдық — 350,4 мың адамды немесе 59,5 пайызды құрайды.

Ұлттық құрамы бойынша  ол келесі сипаттағы түрде* (2010 ж.01.01. жағдай бойынша облыс бойынша санға қатысты — 643,3 мың адам):

қазақтар	218,0 мың адам	33,9 пайыз
орыстар	310,4 мың адам	48,3 пайыз
украиндер	35,7 мың адам	5,5 пайыз
немістер	23,8 мың адам	3,7 пайыз
поляктар	15,3 мың адам	2,4 пайыз
татарлар	14,4 мың адам	2,2 пайыз
Басқа ұлттар	25,7 мың адам	4,0 пайыз

Облыс тұрғындарының орташа тұрғындары 1 ш. км 6,0 адамды құрайды (СҚО Статистика департаментінің жедел мәліметі бойынша).

• Облыс орталығы — Петропавл қ., 1752 жылы қаланған, 2011 жылғы 01.01. 203,3 мың адамды құрайды.
• Әкімшілік-аумақтық бөлу (2011 жылғы 01.01.):

Солтүстік Қазақстан облысы — республиканың солтүстік қақпасы.

Облыста 13 әкімшілік аудан  бар; 5 қала – Петропавл, Булаев, Мамлют, Тайынша, Сергеев; 4 қала типтес кенттер – Смирнов, Талшық, Еңбек, Кішкенекөл.

Облыс аумағы Қазақстанның Қостанай және Ақмола облыстарымен және Ресей Федерациясының Қорған, Түмен, Омбы облыстарымен шекараласады.

 

 

Әкімшілік бөлінісі

1. Айыртау ауданы
2. Ақжар ауданы
3. Аққайың ауданы
4. Мағжан Жұмабаев ауданы
5. Есiл ауданы
6. Жамбыл ауданы
7. Қызылжар ауданы
8. Мамлют ауданы
9. Ғабит Мүсiрепов ауданы
10. Тайынша ауданы
11. Тимирязев ауданы
12. Уәлиханов ауданы
13. Шал ақын ауданы
14. Петропавл қ.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қазақстан аумағында адам 1 млн. жылдан астам уақытта пайда болды, оны табылған көне палеолит дәуiрiнiң еңбек құралдары дәлелдейдi. Ада мустьер дәуiрiнде қазақстандық ұсақ шоқыларының солтүстiгiне дейiн және жоғары палеолитте (35–40 мың жыл бұрын) қазiргi Қазақстанның солтүстiк шекарасына дейiнгi жерлерде қоныстанған. 1940 жылы Петерфельд с. құдық қазған кезде 18 метр тереңдiкте ағаш көмiрi, тастан жасалған құралдар және өңдеудiң iздерi бар мамонт сүйегi табылды. Бұл олжалы заттың қай уақытқа жататынын айқындау қиын, алайда ол палеолит мұз кезеңiне жататыны даусыз.

Солтүстiк Қазақстан облысының  табиғи жағдайы, оның ландшафты, климаты, флорасы мен фаунасы плейстоцен және голоцен дәуiрлерi аралығында адамдардың белсендi қоныстауына қолайлы жағдай жасады. Оған тиiстi гирдо жүйенiң болуымен қатар, негiзi өзендер — Есiл, Тобыл және Ертiс ағындарының меридиандық бағыты ықпалын тигiздi. Атап айтқанда, Есiл меридиандық бағытында Солтүстiк Қазақстанның екi облысын кесiп өтiп, ерекше экологиялық гибрид құрып, дала және орманды даланың әртүрлi орфографиялық аудандарын бiрiктiредi. Көне халық Есiл алқабының қолайлы жағдайларын өмiр сүру үшiн кеңiнен пайдаланды. Оны Есiл маңының тас дәуiрiндегi ескерткiштердiң археологиялық картасы дәлелдейдi. Тас ғасырының тұрғылықты орындары мен шеберханалары көне адамдардың тұрмыс құруына, шаруашылық жүргiзуiне барынша қолайлы шағын аудандарды шоғырландырылады.

… 18 ғасыр басын қазақтың атақты оқымыстысы, Солтүстiк Қазақстанның тумасы Шоқан Уәлиханов қазақ  халқы өмiрiнiң ең сорақы кезi деп, ал 1723 жылды — Ұлы жұт жылы деп атады. Жоңғарлардың Қазақстанға басып кiруi адамдардың, малдардың өлiмiне, қыстаулардың қирауына, халықтың солтүстiк және батыс жақтарға жаппай көшуiне әкелiп соқты. Қиын сыртқы саясат жағдайында қалған қазақ хандығының билеушiлерi бұдан шығу жолы Ресей мемлекетiнiң протекциясын мойындап, қол астарына өту деп бiлдi.

Петропавл қаласы транзиттiк сауда-айырбас  операцияларының арқасында өсiп, дамыды. Әсiресе 19 ғасырдың бiрiншi жартысында оның қызметiнiң арқасында Монғолия, Қытай, Ташкент, Қоқан, Хиуамен арадағы  кедендiк керуен саудасы жақсара  түскен Петропавл кеден айналымы өстi. Шетелде 19 және 20 ғасырларда қалада және қала маңында уақытылы базарлар мен жәрмеңкелер өткiзiлiп тұрды: Петровский — 25 маусымнан және Андреевский — 20 қарашадан, Игнатьевский — 18 желтоқсаннан (ұзақтығы 30 күнге дейiн), Тайыншакөл. Тек қана мал шаруашылығы өнiмдерiн саудалау үшiн қонақтық және айырбастау аулалары жұмыс iстедi.

Өңiрде экономикалық инфрақұрылымның  дамуына 1894 жылы ашылған өңiрдiң тауар  айналымы мүмкiндiктерiн барынша  кеңейткен Петропавл Транссiбiр  темiр жол станциясы ықпалын  тигiздi. Қала жергiлiктi халық үшiн фабрика-зауыт тауарларының стационарлы саудасының орталық нүктесi болды. Мал шаруашылығы өнiмдерiнiң басым бөлiгi (соның құрамында өрiк майы, былғары терi, iшек-қарын, қой майы) Мәскеуге, Петербургке, Ревельге, Қазанға, Либаваға, сондай-ақ алыс шетелдерге: Вена, Париж, Бостон, Берлин, Гамбургқа жiберiлдi. Тауар өнiмдерiнiң бiр бөлiгi (IҚМ былғары терiсi) АҚШ- та, Түркияда сұранысқа ие болды. Әсiресе көтерме сауда мен мал саудасы гүлдендi. «Абылай жолы» трассасы арқылы Бурабай ауданынан Петропавл қасапханасына барлық даладан жыл сайын миллионға жуық iрi және ұсақ мүйiздi қара мал айдалып тұрды.

1894 жылы Петропавл қаласы арқылы  нәтижесiнде қаланы елдiң батысы  мен шығысын байланыстыратын  маңызды транспорттық торапқа  айналдырған Сiбiр темiржол жолағы  салына бастады. Темiржол транспортының дамуы әлеуметтiк үдерiстiң жеделдеуiне де өз қолтаңбасын қалдырды. Қалада революция кезеңiнде кiлттiк рөл атқарған бiрiншi марксистiк үйiрмелер құрыла бастады.

Ресейдегi 1917 жылғы Қазақ төңкерiсi жағдайлары Солтүстiк Қазақстандағы  жағдайға өз әсерiн тигiздi. 1917 жылдың 8 қарашасында Петропавл Кеңесi Петропавлдық Уақытша Үкiметiнiң коалиция комитетiн құра бастады. Уақытша революциялық Комитет құрылды. Оған қаладағы және уездегi бар билiк өтедi. 1918 жылдың көктемiнде өңiр азаматтық қақтығыстың отына оранды. 1918 жылдың күзiнде облыста партизандық қозғалыс дамиды. Солтүстiк Қазақстанды босату жолындағы Қызыл әскердiң тартыстық қимыл қозғалыстары азаматтық соғыс тарихына Петропавл операциясы деген атпен ендi. Ол 1919 жылдың 20 тамызынан 3 қарашасына дейiнгi уақытта М.Н.Тухачевскийдiң басқаруымен болған едi.

Елде орналасқан тоталитарлық жүйе Солтүстiк Қазақстанда да жаппай қуғын сүргiнге алып келдi. 1930 жылдан ұжымдастыру былай айтқанда «көпестiктi жою» басталды. Петропавл өңiрiндегi 5367 шаруашылықтың 1544-i (29%) орташалар мен кедейлердiкi болып шықты. өңiр ауылдарында жергiлiктi тұрғындарды елдi мекендерге көшiру саясаты белсендi жүргiзiлдi. Күшпен жасалған ұжымдастыру, жасанды аштық өңiр тұрғындарының көршi өңiрлерге және қалаларға жаппай көшулерiне алып келдi.

Елдегi индустрия облыстың экономикалық дамуына оң әсер еттi. Iскер алдындағы  бесжылдықтар үшiн өңiрдегi өнеркәсiп  рөлiнiң өсуi сипатты. Тiптi бiрiншi бесжылдықта  өңiрдегi жетекшi кәсiпорын консервi, былғары, қой терiсi және механикалық  зауыттарды реконструкциялауға мүмкiндiк  болды. 1930-32 жылдары Петропавлда  кiрпiш зауыты құрылды. Бiрiншi бесжылдық  жылдарында облыс кәсiпорындарындағы жұмысшылардың жалпы саны 18 есе  өстi. 1921 жылы Петропавл Көкшетау темiржолының құрылысы басталды, 1927 жылы бұл жолақ  Бурабай курорты стансасына дейiн ұзартылды, 1935 жылдың ақпанында Приишимьеде «АН» типтес жеңiл ұшақтың уақытылы пошталық жолаушылық рейстерi ашылды.

Советтiк мемлекеттермен өткiзiлген мәдени революция ұлттық интеллигенция  қатынасындағы қуғын сүргiндермен, оның мұрат-мақсатына және құндылықтарына сәйкес келетiн дәстүрлiк мәдениет маңыздылығының таралуы және большевиктердiң  пролетарлық мәдениетiнiң енгiзiлуiмен  есте қалды. Өңiрде советтiк мәдениеттiң шын мәнiндегi негiзiнiң бекуi басталды. 1929 жылдың 10 қазанына Петропавлдық радиобайланыстың жергiлiктi бағдарламаларының уақытылы транцляциясы басталды. 1920 жылы драма театры өз жұмысын қайта жандандырды. Кинотеатр жұмыс iстедi.

20-30 жылдары облыста атақты ақын, жазушылар М.Жұмабаев, И.П.Шухов,  С.Мұқанов, Ғ.Мүсрепов, С.Марков, В.Иванов, Г.Тверитин, М.Дәулетбаев, Ж.Сыздықов  және т.б. еңбек еттi. 1937 жылы Петропавлдық мұғалiмдер институты ашылды. 30 жылдары облыста техникумдар жұмыс ңстедi: ет- өнеркәсiптiк, темiржол, жерге құрылысы, жоспарлық- экономикалық, ветеринарлық, құрылыстық, кооперативтiк, ауылшаруашылық, ормандық және 4 педагогикалық.

30 жылдары облыс аумағында 30 аурухана құрылды. 1932 жылы Петропавлда физикалық әдiспен емдейтiн Қазақ өңiрлiк институт ашылды. Институт жетекшiлерiнiң бiрi невропатолог, облыстағы халық денсаулық сақтаудың ұйымдастырушысы П.А.Нефедов боды.

30-40 жылдары Сталиндiк қуғын-сүргiн Солтүстiк Қазақстанға да әсерiн тигiздi. Осы уақытта мыңдаған солтүстiк қазақстандықтар қуғынға ұшырады (соның iшiнде М.Жұмабаев, Ж.Тiлеулин, А.Рамазанов, М.Аммосов және басқа да көрнектi тұлғалар).

Ұлы Отан соғысы басында облысқа 20 өнеркәсiптiк кәсiпорын қондырғылары көшiрiлдi. Соғыстың алғашқы күндерi Петропавлда 314 атқыштар дивизиясы құрылды. Солтүстiк Қазақстандықтар соғысқа 120 мың адам шығарып салды, еңбек әскерiне 55 мың, оның 45 мыңнан астамы соғыста қаза тапты. Ұлы Отан соғысы жылдарында 53 солтүстiк қазақстандық Совет Одағының Батыры атағына ие болды, 11 Даңқ орденiнiң толық иегерлерi атанды. Петропавлда әскери өндiрiстiк кешен құрылды, ТЭЦ 1 салынды.

Бұрынғы Одақ билiгi 1954 жылғы тың  және тыңайған жерлердi игеру есебiнен  соғыстан кейiнгi ауыл шаруашылықтарын  қайта қалпына келтiру қиындықтарын жою туралы шешiм қабылдады. Тың игерушiлердiң I отряды Солтүстiк Қазақстан облысына 1954 жылдың 1 наурызында Алматы қаласынан келдi, екiншi эшелон Мәскеуден. Тың игеру жылдары 19 жаңа совхоз ұйымдастырылды.

50-60 жылдары өңiрде машина жасау  және халық тұтынатын тауар  өнiмдерiн өндiруде айтарлықтай  қозғалыстар болды. Әлемдiк өнiмдi шығару 10 есеге өстi: 1955 жылмен салыстырғанда кондитерлiк өнiмдер 90 пайызға, мал майы 64 пайызға, сабын 4 есе, былғары аяқ киiмдер 23 пайызға. 1959 жылы газ шаруашылығының трестi құрылды. Облыс орталығы және ауылдық жерлердегi пәтерлердi газдандыру басталды.

Тұрғын үй құрылысының бiршама  өсуiне қарамастан, Петропавлда әр азаматқа бары 3,2 шаршы метр жер алаңы келдi.

«Тың игеру» шығындарын қайтара бастады. 1957 жылға қарай жаңа совхздар оларды ұйымдастыруға шығындарды жауып, 26 млн.рубль табыс әкелдi. Облыс Қазақстандағы iрi астық өндiрушiлер қатарына қосылды.

70-80 жылдары өнеркәсiптiк өндiрiсте, транспортта, құрылыс салаларында өсу байқалды. Облыста 92 өнеркәсiптiк кәсiпорын есепке алынды, оның iшiнде 14 одақтың және 38 республиканың қарамағында. Машинажасау өнiмi басты болып есептелдi. Оның үлес салмағы облыстағы жалпы өнеркәсiптiк өндiрiс көлемiнiң 46 пайызын құрады. Екiншi орын тамақ өнеркәсiп саласына 34,8 тиесiлi. Басқалары жеңiл өнеркәсiп, энергетика және т.б.салаларға тиесiлi.

Облыс тұрғындары 100 шақты ұлт өкiлдерiнен құралды. Бiрiншi қоныстанушылар: орыс шаруалары, Солтүстiк Қазақстанда қазақтар 18 ғасыр 50 жылдарының екiншi жартысында Горький жолағының жандануынан кейiн пайда болды. Приишимьеге Тобыл губерниясы шаруаларының оңтүстiк өңiрлерiнде орналасқан ұрпақтары көшiрiлдi. Ең бiрiншi көшiп келген ауылдар қатарына Соколовка, Вагулино, Красный Яр жатады.

19 ғасырдың екiншi жартысында реформа  жүргiзiлгеннен кейiн Ресейдiң  орталық аудандарынан, Украинаның  солтүстiк губерниясынан шаруаларды  көшiру үдерiсi жаңа қарқынға  ие болды. әсiресе Қазақстанға  көшудiң кең ауқымы ХХ ғасыр  басындағы столыпин аграрлық  реформа жылдарында байқалды. Хандық билiк орыс, украин және белорусь шаруаларының көшуiн, оларға құрылысқа несие мен жеңiлдiктер беру арқылы қалпына келтiрiп, қолдап отырды. Солтүстiк Қазақстанға татарлардың қоныс аударуы ХIII-ХVI ғасырлардағы жалпы тарихи жағдайлармен байланысты. 17 ғасырда Қазақ даласына ислам дiнiн тарату үшiн ортаазия билеушiлерi татар моллаларын жiбердi. Петропавлдың құрылысы мен жергiлiктi сауданың дамуы Солтүстiк Қазақстанға татарлардың (қазандық, түмендiк, қасымдық) көпестерi мен шаруаларының көшiп келуiне әкелiп соқты. Татарлардың қоныстануы қазiргi Мамлют, Қызылжар, М.Жұмабаев аудандары шекарасында көрiнiс тапты. Көп таралған татар диаспорасы Петропавл қаласынан орын тептi.

Қазiргi немiс ата бабалары Солтүстiк  Қазақстанда 18 ғасырда ақ пайда болды. 1908 жылы Петропавлдан алыс емес жерде Петерфельд деген бiрiншi немiс елдi мекенi құрылды. 1941 жылы КСРО-на гитлерлiк Германияның шабуылынан кейiн Поволожье немiс автономия республикасында тұрған немiстер Қазақстанға, соның iшiнде Солтүстiк Қазақстанға күштеп көшiрiлдi.