Африканың ішкі сулары

Ф. 5-34

Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігі

Павлодар мемлекеттік педагогикалық институты

География және Экология кафедрасы

курстық жұмыс

КЖ.050116.1301.21.08.КЖ

Пән бойынша ________________________________________________________

Тақырып______________________________________________________

                __________________________________________________________

Баға  ___________                                                                     

                                                                                                                Жетекші:

                                                                              ____________________

лауазымы, ғылыми дәрежесі

                                                                                                                _____________________

       (аты, жөні, тегі)

_____________________

Қолы                                       күні

Студент  _____________

_____________________

топ

_____________________

                                                                                                                Қолы                               күні

                                                                       2008.

Жоспар:

І .Кіріспе.

ІІ. Африканың ішкі суларына сипаттама беру.

ІІ.1.Африканың жағалауын шайып жатқан мұхиттар мен теңіздері.

ІІ.2.Африканың өзендері.

ІІ.3. Африканың көлдері.

ІІ.4.Африканың жер асты суларына сипаттау.

ІІІ.Қорытынды.

VI.Пайдаланған әдебиеттер тізімі.

І .Кіріспе  .

Африка –оңтүстік жарты шардағы материк.Африканың экватор дәл ортасынан кесіп өтеді.Екі тропик шеңберінң аралығында орналасқындықтан, материкке күн сәулесі  мол түседі, сондықтан Африка жер шарындағы ең ыстық  материк болып табылады. Солтүстік және оңтүстік шеті  ғана суьтропиктік белдеуге енеді.бастапқы метидиан  Африканың батыс жағынан өтеді. Материктің пішіні  оңтүстікке қарай  сүйірене  түседі. Африканың географиялық  орнынн аталған ерекшеліктері оның табиғатың оңтүстік жараты шар  мтериктеріне ұқсамайтын өзіндік сипатын қалаыптастырады. Африканың еуропадан онша терең емес әрі енсіз Гибралтара бұғазы мен Жерорта теңізі  бөліп тұр. Солтүстік-шығысында  оны енсіз  Суэц мойнағы  Еуразия материгімен  жалғастырады.

Африка құрлық ішкі суларының  жылдық ағыны   мөлшері( 5400 км 3) бойынша  Еуразия мен Оңтүстік  Америкадағы  кейінгі  орында тұр.  Өзен-көл  жүйесі біпркелкі таралмаған.  Өзендер экватор  төңірегі мен  құрлықтың оңтүстік-шығысында жағалауында  жиі . Шөлді аудандарда  әсіресе Сахарадағы климаттың  ертеде ылғалды болғандықтан  аңғартатын  құрғақ өзен арналары  ( вади)  көптеп кездеседі. Ірі өзендері  Нілд (6671 км) дүниежүзінлік  су ұзындығы  Конго,  Замбези,  Нигер, Оранж өзендері.  Өзен арналарында  шоңғалдар  мен сарқырамалар көптеп кездеседі. Замбези өзенінің бойындағы   атақты Виктория  сарқарамасы  көптеп кездеседі . Құрлық тағы өзендердің  гидроэнергия   мүмкіндігі өте жоғары. Құрлықтың шөлді және шөлейтті аудандарда  жер асты суларының  мол қоры табылған. Ірі артезиан алаптары  Сахара мен Калахари  жерінде жатыр.  Африкада көлдер негізінен  тектоникалық жарықтарда орналасқан.  Олардың ірілері  Виктория, Танганьика, Ньяса , Чад.

Солтүстік Африка мен Оңтүстік еуропаның  оңтүстік Азияның  өсімдіктер мен жануарлар  дүниесінің  зор ұқсастығы ,олардың  бір-біріне  жақын орналасуына  байланысты. Мұндай жақындық Солтүстік Африка халқынаң құрамына, оның мәдениетіне , тіліне әсет еткен. Африканың басқа  материктен ұлан байтақ мұхиттар бөліп тұрады.

Африканың жер бедері салыстырмалы түрде  біркелкі. Материктің көпшілік бөлігін  гондваналық ежелгі плптформа  экватордан  солтүстік-батысқа  қарай орналасқан бөлігі аласа, оңтүстік –шығысы  көтеріңкі  болып келеді. Сондықтан  абсолютік  биіктігі 200-ден 100 м-ге  жететін жазықтар,қыраттар , үстіртер  мен таулы үстіртер басым болады.Африка платформасының түрлі бөліктерінде  ұзақ уақыт бойы бірде көтерілу ,бірде төмен түсуқозғалыстары болып отырған.Соның нәтижесінде  плптформаның негізін құрайтын  ежелгі кристалды  жыныстар көтеріліп , жақпарлы-қатпарлы  қалдық таулар мен Аир, Дарфур тәрізді  үстірттер қалыптасты .Олардың кейбіреуі жақпарлы,ірі тік жарлы  Сахарадағы   Ахагтар және Тибести сияқты  таулы қыраттарға айналған.  Платформаның  майысып , төмен түскен бөліктерін ұзақ уақыт бойы теңіз басып жатқан. Сондықтан мұндай ойыстарда  теңіздік  және  континенттік шөгінділер  жиналып , беті тегіс ірі  қазаншұңқырларды қалыптастырған. М  мтериктің  шығысындағы ірі Мадагаскар аралы Африка плптформасының  ертеректе ажыраған бөлігі болып табылады. Ойпаттар  өте аз, олар материктің жағалық бөліктеріне сәйкес келеді. Кайнозой эрасында Африка-Арабия біртұтас литосфералық тақтасының Еуразия тақтасымен соқтығысуы  нәтижесінде  Арабия Африкадан  бөлініп қазіргі  Қызыл теңіздің табаны ашылған. Қызыл ьтеңізден басталған терең тектоникалық  жарықтар жүйесі  Ұлы Шығыс Африка жарықтары  деп аталады. 

Материк падйлы қазбаларға өте бай. Пайдалы қазбалар  көпшілігінің қоры жөнінен дүние жүзіндегі  ең ірі  кен орындарының қатарына  жатады. Олардың пайда  болуы және  орналасуы  жер қыртысының  құрылысы  мен  даму тарихына  байланысты.Африка –ең ыстық материк, оны дәл ортасы  арқылы  экватор сызығы  кесіп өтетіндіктен, Африка  күн сәулесі  үлкен  бұрыш жасай түседі. Әсіресе  екі тропик  үстінде  орналасқан  кез келген нүктеде жаз кезінде Күн сәулесі  дәл төбесінен  тік түседі.  Африка жерінің көп бөлігі  экваторлық және тропиктік  ауа массалары  ықпалына   болады, тек материктің  қиыр  оңтүстік және солтүстік  жағалық бөлігінде  салқан кезде  батыс желдері  алып келетін  қоңыржай ауа массалары  әсер етеді.

Африка құрлығында су көлемі (4600км3) бойынша 3 орында, Евразия мен  Оңтүстік Америкадан  кейінгі. Африканың су айрықтары алап  шығысына  орналасқан. Олардың көбі 1\3 -і Атлант мұхитына, 1\4  Үнді мұхитына, ең азы  Жерорта теңізіне құяды. Африканың 1\3-ке жуығы тұйық алапқа жатады яғни  су  құмға барып сіңіп кетеді.Африкада ірі өзендер көп. Өзен торы  материк  территориясына  әркелкі  бөлінген. Бұл жер бедері  мен климат жағдайларына  байлансты. Жер бөлігін құрылысына, оның шығыс бөлігінің көтеріңкі болуына  байланысты  өзендердің  көпшілігі  атлант  мұхитына  құяды. Материк бетінің  шамамен 1\3  бөлігінде  мұхитқа құятын су  ағыны жоқ, сондықтан бөлік ішкі  ағын териториясына  жатады.

ІІ.1.Африканың жағалауын шайып жатқан мұхиттар.

Құрлықтың  солтүстігінде  жерорта теңізі , батысында Атлант мұхиты , шығысында  Үнді мұхиты мен  Қызыл теңіз сулары  шайып жатыр.  Солтүстік шығысында  жіңішке Сузц мойнағы (112 км) арқылы  азиямен жалғасады. Гибралтар  бұғазы арқылы  Еуропаның  Пирений түбегімен  бөлінген жағалауы нашар тілімделген көбінесе таулы тік беткейлі болып келеді. Ірі шығыанақтары  Гвения , Сидра  қолайлы  қойнаулар аз. Ең үлкен  түбегі Сомали  құрлықтың шығысында  Мадагаскар, Замбезибар Сокотра , Мафия, Пемба, Комар , Маскарен, және  Сейшель аралдары , батысында – мадейра  нашар Жасыл мүйіс , Гвения  шығанағында   Анабал аралдары орналасқан.Материктің батыс жағалауын  Атлант мұхитының , ал солтүстік Атлант мұхитына  енетін жерін Жерорта теңізінің   сулары шайып  жатыр. Олардың арасында ені 12 км Гибралтар  бұғазы жалғасуда .Ал материктің  шығысы мен оңтүстік –шығыс  жағалауында  Қызыл теңіз  бен Үнді мұхитының  сулары ұласады. Африка жағалаулары  онша тілімделмеген, көбінесе таулы, тік беткейлі , ал материк қайраң өтет жіңішке  болып келеді. Материк жағалауында қойнаулар аз, ірі шығанақтары –Гвинея мен Сидра, ал шығыста ірі  Сомали («Шығыс мүйіс»)  түбегі орналасқан. Ірі аралдардың көпшілігі  Үнді мұхитына  орналасқан, оларға  Мадагаскар, Занзибар, Сокотра аралдары  мен Сейшель, Маскарен араладарының  тобы жатады.  Африканың батысында Мадейра, канар, Жасыл мүйіс аралдары мен Гвенея  шығанағының аралдары орналасқан.

Атлант мұхитының  сулары  Африканың батыс жағалауын шайып жатыр. Материктің экваторлық жағалауы  арқалы  Гвинея  жылы ағысы өтеді, оған  солтүстіктен Канар суық ағысы жалғасады.  Гвинея ағысы  оңтүстіктен  суық сулар өтеді,әкелетінБенгал суық ағысымен, араласып, тропик маңында күшін жояды.

Жылы және суық ағыстар түйісетін Жасыл мүйіс аралдары мен Ангола  жағалауында мұхит суы  тіршілікке  өте бай. Атлант мұхитының суық және жылы ағыстар  материк табиғатына түрліше әсер етеді. Мысалы,  суық ағыстар өтетін  тропиктік жағалық бөліктерде  Оңтүстік Америкадағы  Атакама шөлі  қалаыптасқан .Ал жылы ағыс өтетін Гвенея шығанағы  жағалауы  африкадағы  ең ылғалды  жер болып табылыды.

Үнді мұмұхиты  алабына ентін Қызыл теңіз тектоникалық терең жарықта  орналасқан.Үнді мұхитының Арабия түбегіндегі  мен Африка аралығындағы  құрлық аралық теңіз жағалаулары  Египет, Араб Республикасы, Судан, Эпиопия Йемен Араб Республикасы шектеледі.

Суэц каналы  арқылы   солтүстік жағалаулардағы  Жерорта теңіздермен Баб-Әл- Мандеб  бұғазынан Аден шығанағына және  Араб теңіздеріне ұласады. Ұзындығы 1932 км, ені жері 305 км, ауданы 460 мың км су . Көл 251 мың км3, ең терең жері 3039 м, жағасы онша тілімделмеген. Ірі аралдары  Бахлак, Фарасан, Суакин .Қызыл теңіз-дүниежүзінде ең жылы (32 0 С ) ең тұзды ( 41,5 ‰) су айдындарының бірі . Суы негізінен көкшіл-жасыл түсті. Теңіз балдырлары  теңіз суларына қызғылт рең бергендіктен  “ Қызыл теңіз” деп аталып кеткен.  Жануарлар дүниесінде  дельфин,  алып тасбақа  және балықтың 400-ден аставм түрі кездеседі, маржан тастар алынады.

Басты порттары -Суэц (Египет), Порт-Судан ( Судан), Жидда (  сауда Арабия)  Массауа ( Эфиопия), Ходейда ( ЙАР).

Жерорта теңізі-Атлант  мұхитының Еуразия мен Африка құрлықтары арасындағы теңіз. Гибралтар бұғазы арқылы  Атлант мұхитының Босфор бұғазы арқылы  Қара теңізбен Суэц  каналы арқылы Қызыл теңізбен  жалғасады. Ауданы 2505 мың2, орташа тереңдңгі 1499м. Ең терең жері 5121 м. Жерорта теңізінің Еуразиялық жағалаулары қатты тілімделген. Онда түбектер  және аралдар бөлінген шағын Тирен, Алборан, Адрия, Эгей, және Кипр теңіздері орналасқан.  Теңіз алабына  Қара Азов Мәрмәр теңіздері де кіреді. Теңізге ірі Ніл, По, Рона,Эброл өзендері құяды. Жас альпілік  геосинклинальді аймақта орналасуына  байланысты, түпкі бедері күрделі.

Теңізде балықтың 550-дей түрі бар. 

Ол –Дүниежүзілік мұхиттың  ең жылы  және  тұзды бөлігі, бұған  теңіздін екі материкттегі  тропиктік шөлдер аралығында  орналасуы  және теңіз түбінде  тұзды көлдердің болуы әсер  етеді. Теңіз жағалауында  маржандық құрылымдар (жылы,таяз теңіз суларында  бекініп тіршілік ететін омыртұасыз жәнжіктер тобы) көп жинақталып, кеме қатынасына  кедергі  келтіретін маржан рифтері  қалыптастырады. Теңіз аты  онда тіршілік ететін  ұсақ балдырлардың қызыл қоңыр  түсіне байланысты қойылған.

Үнді  мұхитының Сомали түбегінде  жағалауында  Мадагаскар араладрының солтүстігінен басталатын  Сомали суық ағысы  әсер етеді. Бұл жағалау экватор  маңындағы  орнына қарамастан, Африканың оңтүстік-шығысы Мозамбик және Мадагаскар  жылы ағысының ықпалына  болғандықтан, шығыс жағалауларда жауын-шашын  біршама мол түседі.

ІІ.2.Африканың өзендері.

Африкада ірі өзендер көп. Өзен торы  материк  территориясына  әркелкі  бөлінген. Бұл жер бедері  мен климат жағдайларына  байлансты. Жер бөлігін құрылысына, оның шығыс бөлігінің көтеріңкі болуына  байланысты  өзендердің  көпшілігі  атлант  мұхитына  құяды. Материк бетінің  шамамен 1\3  бөлігінде  мұхитқа құятын су  ағыны жоқ, сондықтан бөлік ішкі  ағын териториясына  жатады.  Африканың өзендері  шоңғалды болып келеді, сондықтан тіпті  ірі өзендердің   бүкіл ұзына  бойында  кемелер жүзе алмайды.  Олардың су  энергиясының  орасан зор  қоры бар.

Африканың өзендер жүйесінің  неғұрым  жиі таралған жері экватор  маңы мен материктің  оңтүстік-шығыс бөлігі. Шөлді аймақтарда  өзендер өте  аз. Керісіеше,кеуіп қалған арналар  уәдтер көп кездеседі. Олар сирек жауатын жаңбырлар  кезінде  ғана суға толады.Материк  бетінің 1\3 бөлігі  ішкі  ағыстарға  ,қалғаны  мүлдем ағынсыз.Өзендері  негізінен  жаңбыр суымен қоректенеді. Су режиміне  байланысты Африка өзендері 4 типке бөлінеді: экваторлық, судандық, сахаралық, жерорта теңіздік.