Қаржылық бақылау түсінігі

      

Аудиторлық палата коммерциялық емес, тәуелсіз, кәсіби, өзінөзі басқаратын және өзін-өзі қаржыландыраитын ұйым болып табылады.

      

Қаржы аудиты деп  оған уәкілеттігі бар ұйымдар  мен мамандардың қаржылық есептемесіне сараптама және талдау жүргізу, қаржы  – шаруашылық қызметін бақылау, шаруашылық жүргізуші субъектілерге олардың тапсыруы бойынша қызметтің басқа түрлерін көрсету жөніндегі және солардың есебінен жүргізетін тәуелсіз қызметін айтады.

      

Аудит дамуының тарихы өзінің бастауын Ұлыбританиядан алады, мұнда ХІХ ғасырдың ортасында  алғашқы бухгалтерлік – аудиторлар пайда болды. Ал 1862 жылы Англияда «Міндетті аудит туралы заң» шықты. Франция мұндай  заңды 1867 жылы, АҚШ-та 1937 жылы жарияланды.

      

Бүгінде тәуелсіз қаржылық бақылау аудиторлық институт нысанында дамып, нарықтық экономиканың ажырамас бөлігі болып отыр.

      

Қазақстан Республикасында 1998 жылдың 20-қарашасынан бастап «Аудиторлық  қызмет туралы заң» жұмыс істейді. Ол аудиторлық қызметті жүзеге асыру процессінде  мемлекеттік органдар, зады және жеке тұлғалар, аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар арасында туындайтын қатынастарды реттейді.

      

Аудиторлық қызмет – бұл аудиторлар мен аудиторлық ұйымдардың қаржылық есептеме аудитін  жүргізу жөніндегі кәсіпкерлік  қызметі. Аудиторлар мен аудиторлық ұйымдар, өз қызметінің бағыты бойынша  қаржылық есептеме аудитінен басқа да қызметтер көрсете алады. 

      

Аудиторлық қызметтің  негізгі қағидаларына мыналар жатады:

• тәуелсіздік;
• объективтілік;
• кәсіби біліктілік;
• құпиялылық.

 

      

Аудит Қазақстан  Республикасының заңнамасында белгіленген  талаптарға сәйкес қаржылық есептеменің  дұрыс және объективті жасалғаны туралы тәуелсіз пікір білдіру мақсатында заңды тұлғалардың аудиттелетін субъектілердің қаржылық есептемесін тексеру аудит болып табылады.

      

Аудиттің түрлері  – міндетті аудит және бастамашылық аудит. 

      

Міндетті жыл  сайынғы аудитке мыналар жатады:

• банктер
• кредиттік серіктестіктер
• банк операцияларының жекелеген түрлерін жүзеге асыратын ұйымдар және бағалы қағаздар рыногында қызмет істейтін ұйымдар
• сақтық ұйымдары
• жинақтаушы зейнетақы активтерін басқару жөніндегі компаниялар
• шетел қатысатын кәсіпорындар
• ашық халықтық қоғамдар.

 

      

Аудит жүргізу, сондай-ақ Қазақстан республикасының  заңнамалық актілерінде көзделген  өзге жағдайларда да міндетті болып  табылады.

      

Бастамашылық  аудит аудиттелетін субъектінің  бастамасы бойынша аудиттелетін субъектінің және аудитордың, аудиторлық ұйымның арасында аудит жүргізуге жасалған шартта көзделген нақтылы міндеттр, аудит мерзімі мен көлемі ескеріле отырып жүргізіледі.

      

Аудит сыртқы және ішкі болуы мүмкін. Сыртқы аудит  – аудиттің тәуелсіз нысаны,  ішкі аудит – шаруашылық жүргізуші субъектісін бақылаудың ведомстволық немесе ішкі нысаны. Ішкі аудит шаруашылық жүргізуші субъектісінің тілегі бойынша және шартымен жасалды. 

      

Аудит мынадай  дәйекті стадиялар бойынша жүргізіледі:

• жоспарлау тараптардың іс-қимылын іштей жүйелеуме;
• аудитор объектісі туралы ақпарат алу және оны бағалау;
• аудитор рәсімін жасау және бағдарламаны әзірлеу;
• аудит рәсімін жүргізу;
• аудиторлық қорытындыны қалыптастыру.

 

      

Аудитор – бұл  кәсіпорындар мен ұйымдардың қаржы  – шаруашылық және коммерциялық қызметіне  жасалатын қаржылық бақылаудың біздің елдегі жаңа ұйымдық нысаны. Ол бақылау мен коммерциялық аудиторлық қызметті жеке кәсіпкер ретінде не аудиторлық ұйымның қызметкері ретінде жүзеге асыруға құқылы.

      

Аудитордың міндеттері мемлекеттік бақылаудың міндеттерімен ұқсас: тексерілетін ақпараттың, жасалынған шаруашылық операцияларының қолданыстағы заңға сәйкестігін анықтау. Сонымен бірге аудиторлық қызметтің қаржы – шаруашылық қызметін тексеріс нысанында жүзеге асрытын  мемлекеттік бақылаудан айтарлықтай айырмашылығы бар: 

• аудиторлық  қызмет кәсіпорындардың қаржы –  шаруашылық қызметінің тиімділігін  арттыруға, оның төлем қабілеттілігін қамтамасыз етуге, клиенттердің мүддесін қорғауға бағытталған. Тексеріс қызметі  бірінші кезекте мемлекеттің  мүддесін қорғайды, бұзушылықтарға ықпал етудің сан алуан түрлерін қолдана отырып, шаруашылық жүргізуші субъектілердің заңдарды, нормативтік актілерді сақтауын қамтамасыз етеді;
• аудит кезінде тексеруші ұйым мен бақылаудың объектісі арасындағы байланыстар деңгейлес, ерікті келісімшарт негізінде болса, тексеру жүргізгенде сатылас,  әкімшілік белгілеу ретінде болады;
• аудиторлық қызметті клиент немесе оның келісімімен аудиторлық қорытындыны алуға мұқтаж болып отырған орган  төлейді. Тексеріс доғары орган немесе мемлекет төлейді;
• аудиторлық тексерудің тиімділігін клиент аудитке жұмсалған шығындар мен аудиторлық тексеру нәтижелерінің ара салмағы ретінде айқындайды. Тексерістің тиімділігін тиісті бақылаушы орган анықтайды;
• аудиторлық тексерудің нәтижелері клиентке арналған аудиторлық қорытынды мен ұсыныстарда қамтылып көрсетіледі. Тексерістің нәтижелері бойынша акт жасалынады, онда орындалуы бақыланатын ұйымдық түйіндер, жазалау, міндетті нұсқаулар және басқалары көрсетіледі;
• аудиторлар алынған ақпарат пен аудит нәтижелерінің құпиялығын қамтамасыз етуі тиіс, ревизорлардың оларды жария етуіне құқы бар.

 

      

Аудиторлар мен  аудиторлық ұйымдардың жүргізетін қызметтері сан алуан. Оны Қазақстан Республикасындағы  алғашқы және ең ірі аудиторлық ұйым –  «Қазақстанаудит» компаниясының  мысалынан көруге болады. Аудиторлық қызмет көрсету, консалтингтік қызмет көрсету, бағалау және оны саралау, кедендік кеңестер, қаржы – шаруашылық қызметін талдау, құрылтайшылардың құжаттарын жасау, қайта құрылымдау мен банкроттық рәсімдердегі кәсіби қызмет және басқалары – компания көрсететін қызметтердің толық емес тізбесі осындай. «Қазақстанаудит» компаниясының Астана қаласында және республиканың барлық облыстарында құрылымдық бөлімдері бар. Компания аудиторлық қызметтің қағидаттарын бұлжытпай сақтайды.  
 
 
 
 
 
 

3.2. Қаржылық бақылаудың шетелдік тәжірибесі 

      

Кәсіпорындарда  және ұлттық шаруашылық саласында қаржыны  басқаруды кәсіпорындардың, ұйымдардың және мекемелердің қаржы бөлімдері  мен службалары, сондай-ақ сақталып отырған министрліктер мен ведомстволардың  қаржы бөлімдері мен басқармалары жүзеге асрып отырады.

      

Нарықтық экономиканың қалыптасып, дамуы жағдайындағы қаржыны  басқару қаржы бойынша басқару  шешімдерін негіздеуді, бүтінде нашар  пайдаланып жүрген әдістерді іске асыруды, басқару функцияларының – реттеудің, қаржы рыногын қалыптастыру әдістерінің бір элементі ретіндегі қаржы ресурстарын есепбін тауап пайдалануды күшейтуді талап етеді. Бұл жағдайда нарықтық экономикаға көшкен Шығыс Европа елдерінің де, сонымен бірге әлеуметтік жағынан бағдарланған нарықтық экономика жағдайында көп жылдар бойы өмір сүріп отырған капиталистік елдердің де тәжірибесін ескерген жөн.

      

Экономиканы басқаруды  қайта құру жаңа қаржы саясатын жасап, жүзеге асыруды, қаржыны басқарудың қағидалы жаңа әдістеріне көшуді талап  етті. Бұл әдістер экономикаға  қаржының реттеуші ықпалын күшейтуді қамтамасыз етуі, қоғамдық өндірістің тиімділігін өсіруге, әлеуметтік саланы дамытуға мүмкіндік туғызуы тиіс.

      

Тәжірибе көрсетіп отырғандай, мемлекеттің қаржысын басқарудың қолданылып жүрген жүйесінің айтарлықтай  кемшіліктері бар. Олардың бастыларына мыналарды жатқызуға болады.

      

Біріншіден, өкіметтік  операцияларды қамтудың толық еместігі.

      

Қазіргі кезде  өкіметтік операциялардың едәуір бөлігі, биліктің аймақтық және жергілікті органдарының барлық операциялары Қаржы министрлігі  тарапынан болатын тиімді бақылаудан тыс қалып қояды. Ең алдымен бұл толып жатқан бюджеттен тыс  қорлардың қаражаттарын, шетелдік субсидиялар мен нәтижелерді пайдалану жөніндегі операцияларға, шетел валютасындағы бюджет операцияларына, сондай-ақ мезгілі өткен сыртқы берешекке қызмет ету жөніндегі операцияларға қатысты.

      

Екіншіден,  түсімдерді уақытылы алуға жеткілікті бақылау  жасамау.

      

Қаржы министрлігі, Экономика және бюджеттік жоспарлау  министрлігі бұл проблемаларды  ойдағыдай шеше алатыны, мемлекеттік  басқарудың деңгейлері арасында салықтық түсімдерді, шығыстарды түзету жүйесіндегі икемділікті бөлуге бақылауды жолға қояры сөзсіз.

      

Үшіншіден, мемлеенттік  бюджет тапшылығын қаржыландыру жүйесінің  кемшіліктері.

      

Бұрынғы КСРО –  да мемлекеттік бюджеттің тапшылығын қаржыландырудың дәстүрлі көзі ұзақ жылдар бойы Мемлекеттік банктік пайыссыз кредиттері, сондай – ақ Жинақ банктеріндегі халықтың салымдары болып келді. Қазіргі кезде бұл көздерді пайдалану қиын мәселе болып қалды.

      

Дамыған нарықтық экономикасы бар елдерде бюджеттен басқа жалпымемлекеттік бағдарламаларды қаржымен  қамтамасыз ету, сондай-ақ барлық бюджеттен тыс қорлардың бюджеттері түрінде басқа да орталықтандырылған қаржы жоспарлары жасалды. Жұртқа мәлім, көптеген елдерде әлеуметтік, табиғатты қорғау сипатындағы немесе басқа арналымдардың маңызды шараларын қаржыландырудың арнаулы көздері ретінде қалыптастырылды. Бюджеттен тыс қорлар, әдеттегідей, жалпымемлекеттік қаржы жүйесінің дербес буыны болып табылады, айрықша көздері есебінен құрылады және өзінің ресурстарын функциялық міндеттерді орындауға  жұмсайды. Сондықтан олардың қаржы жоспарлары ағымдағы жылға түсетін барлық түсімдер мен шығындарды анықтайтын құндық баланстар болып келеді.

      

Мемлекеттің қаржысы  мемлекеттің экономикалық, әлеуметтік, саяси функцияларын орындау үшін оны қажетті ақша ресурстармен қамтамасыз ететін елдің қаржы жүйесінің маңызды сферасы болып табылады және олар экономика мен социумдағы сан алуан өзара байланыстарды қамтитын мемлекеттік сектордың өндірістік және әлеуметтік қатынастардағы іс-қимылымен байланысты.

      

Экономикалық  мәні жағынан мемлекеттің қаржысы  мемлекеттің, оның кәсіпорындарының қаржы  ресурстарын қалыптасрып, алынған  қаражаттарды мемлекет пен оның кәсіпорындарының функцияларын орындауға пайдалану  үшін қоғамдық өнімнің құны мен ұлттық байлықтың бір бөлігін бөлу және қайта бөлумен байланысты болатын ақша қатыаснтарын білдіреді.

      

Мемлекет (өзінің билік пен басқару органдары арқылы) , бір жағынан, жеке кәсіпорындар, ұйымдар, мекемелер, азаматтар, басқа жағынан, бұл сферадағы ақша қатынастарының субъектілері  болып табылады.

      

Ішкі ұлттық өнімнің өсуімен салыстырғанда  мемлекеттің шығыстары көлемінің  озыңқы қарқынмен өсуі мемлекеттің  қаржыларына тән сипат болып  табылады. Бұл құбылыс ХІХ ғасырдағы  неміс экономисі Вагнер заңы –  «Өспелі мемлекеттік белсенділік заңы» ретінде белгілі. Бұл заңға сәйкес өнеркәсіп саласы дамыған елдерде мемлекеттің шығындары өндіріс көлеміне қарағанда жылдамырақ өсуі тиіс. А. Вагнер мемлекеттік белсенділіктің өсуін үш фактормен байланыстырады:

1. экономика дамуының нәтижесінде экономикалық тірліктің күрделенуімен және еңбек бөлінісінің тереңдеуімен; бұл мемлекет тарапынан тиімді және ұтымды экономиканы, құқық тәртібін, заң қызметтерін кеңейтуді қолданудың қажеттігіне жеткізеді;
2. техника мен технология дамуы капиталды майда фирмалардың алдында артықшылықтары бар акционерлік компаниялар немесе мемлекеттік корпорациялар қамтамасыз ете алады; мемлекет монополиялардың қызметін реттеу үшін техникалық шарттар бойынша олар құрылатын өндірістерге қатысуы тиіс;
3. көрсетілген қызметтерден болатын пайда экономикалық бағалауға төзбейтін білім беру және денсаулық сақтау сфераларында мемлекет белсенділікке күшейтеді.

 Вагнердің  заңы нарықтық шаруашылықтың  белгілі бір шектеулілігін және  экономикалық процестерді мемлекеттік  реттеудің қажеттігін дәлелдейді. 

Қорытынды 

      

Қорыта айтқанда, қаржы жүйесін құрайтын жеке элементтердің  орны мен рөлі бірдей емес. Бастапқы элемент жүйесінің басқа элементтерінің арасында  алдыңғы орынды алады, өйткені жүйе элементтері мен  буындардың өзара байланысындағыоның рөлі айқындаушы болып табылады. Бұл – бірінші кезекте мемлекеттік бюджетпен көрінетін мемлекеттің қаржысы.

      

Мемлекеттің қаржысы  – қоғамдық өнімнің құнын және ұлттық байлықтың бір бөлігін  бөлу және қайта бөлу туралы, мемлекеттік  пен оның шаруашылық субъектілерінің қарамағына қаржы ресурстарын қалыптастырумен және мемлекеттің қаржысы өзіне мемлекеттік бюджетті, мемлекеттік бюджеттен тыс қорлары, мемлекеттік кредитті кіріктіреді.

  Қаржылық бақылау – қаржы жүйесінің барлық буындарының ресурстарын жасау, бөлу және оларды пайдаланудың негізділігін тексеруге бағытталған айрықшалық қызмет.

      

Қаржылық бақылау  қаржыны басқарудың функциялық элементтерінің бірі. Ол басқарудың қаржылық жоспарлау, қаржыны оперативті басқару сияқты басқа элементтерімен тығыз байланысты және бір мезгілде жүзеге асырылады.