Республиканың алғашқы жылдары және Конституцияның қабылдануы

Король  Георг IV барлық отарлардағы жағдайды бүліншік жағдай деп хабарлап, 2000 әскерді іріктеді, жалдамалы негрлер мен үндістерді де әскерге қатысуға тартты. Бұл соғыс феодализмге қарсы күрестің қаруына айналды. Соғыс бір елді екінші елге немесе езушінің езушіге қарсы күресі ғана емес, оның қозғаушы күші. Төңкеріс әскерінің негізгі элементі фермерлер, қол өнершілер, жұмысшылар. Төңкеріс басшылары, тура оның түпкі шешіміне тән болып келеді, олар солтүстік және оңтүстік плантатор, көпестердің қолында болды.

Отарларды басқару түрлі нысанда жүзеге асырылды: жеке меншіктегі (Мэриленд, Пенсильвания), “халық басқаратын” (Коннектикут, Род-Айленд) және орталықтан тағайындалатын (Англиядан) губернаторлар басқаратын “патша колониялары”. Колониялық тұрғындар өздерін англия патшалығының еркін азаматтары ретінде  таныды және оларға метрополии құқығы: Ұлы еркіндік хартиясы, Құқық туралы билль, “жалпы құқық”, “әділдік құқығы”  таралды.

Алайда, колонияларды метрополиидің шикізатпен қамтамасыз етуші базасы ретінде  ұстау және оларды тонау саясаты  халықтың ашуын тудырып, ашық түрде  үкіметке қарсы көтеріліс жасауға  әкеп соқты[]

Тәуелсіздік үшін соғыс

 

Күресу  координациясының тәуелсіздік үшін қозғалысы негізінде “корреспонденция, қауіпсіздік және байқау комитеттері” құрылды. 1774 жылы Филадельфия қаласында  құрамы 55 делегаттан тұратын ең алғашқы  континетальдық конгресс өтті. Ол жерде  метрополияның кедендік және салықтық саясатына қатысты наразылық білдіретін Құқық декларациясы бекітілді. Осы Декларациямен қатар, сол кезде корольға петиция жазылды, онда колонистер метрополияның қысым жасауын тоқтатуды сұранды. Ал ағылшын үкіметі оларға қарсы соғыс әрекеттерін жүргізуді бастады. Сонда, 1775 жылы мамыр айында Екінші континенталдық конгресс жиналды. Ол жерде Англияға қарсы соғыс жағдайына баға беріліп, және американдық әскерді құру туралы шешім қабылданды. Ол әскердің бас қолбасшысы болып Джордж Вашингтон тағайындалды. Тәуелсіздік үшін соғыс басталды. Әрбір колония өзін тәуелсіз мемлекет – штат ретінде жариялады. .[1. 90-93 б.]

        1775 жылдың көктемінде ағылшын королы мен колонистер арасында соғыс қимылдары басталды. Бұл былай болғанды. Ағылшындар Бостоннан қала маңындағы зеңбіректі, жүк арбасын, ок-дәріні, оқты, ұнды – қысқасы, американ колонистері жасаған бүтін бір жасырын әскери қойманы басып алу үшін екі полк король әскерін жіберді. Үстеріне қызыл мундир киген ағылшын солдаттары асықпай қаладан шықты. Бірақ солдаттар әскери шабуыл туралы тұрғындарға біреудің хабарлап қойғанын сезді. Күткендеріндей-ақ Бостоннан революциялық комитеттің разведка бастығы, шебер-зергер Поль Ривир халыққа хабар беру үшін салт атпен құйғытып келе жатты. Ағылшын солдаттары келе жатқанда дабыл қағылып, мылтықтар атылды. Жолшыбай король әскерімен «минуттық адамдардың» (дабыл қағылысымен бір минуттың ішінде қаруларымен белгілі бір орынға жиналуға тиісті жергілікті тұрғындардың) арасында шағын қақтығыс болып, оларды таратып жіберді. Король әскері қару-жарақ қоймасын алды, бірақ қайтып келе жатқан жолда ағаш-ағаштың, үй-үйдің тасасынан фермерлер оларға оқ жаудырды. Атыс үдей түсті де, ағылшындар кері қарай тым-тырақай қашты. Колонистердің бытыранды ұрыс тактикасы, қарулы көтеріліс жасаған халықтың күрес тактикасы осылай басталды.

Оқ-дәрі мен қорғасын жетіспеді; үй төбелерін  жапқан табақ қорғасынды алып пайдаланды, кейінірек, тіпті қорғасыннан жасалған ағылшын королының мүсінін де аралап кесіп алып пайдаланды; қорғасынды әркімге мөлшермен берді, ол қорғасыннан  әр солдат өз мылтығының аузына лайықтап оқ құйып алды.

Сауда буржуазиясы  мен жас өнеркәсіп буржуазиясының, фермерлер, қолөнершілер, отар жұмысшыларының талап етуімен отарлар бірінен соң бірі Англиядан бөлінетіндігі жөнінде мәлімдеді.

Американдықтарды  қорғау талпыныстарының сәтсіздігіне көзі жеткен, азаттық үшін күрестің көрнекті идеологтары Д. Адамс, Т. Джефферсон, Т. Гамильтон ағылшын құқығының  нормаларына сілтеме жасай отырып, табиғи құқық идеяларына жүгінді. Бұл идеялар адамның құқықтары тумысынан беріледі және олардан айыруға ешкімнің құқығы жоқ деп таныды, мемлекет оларды бұзуға емес, керісінше, қорғауға міндетті.

Бұл идеялар 1776 жылғы 4-шілдеде қайта шақырылған Континенталдық конгрессте қабылданған  “Тәуелсіздік декларациясының” негізі болды. Томас Джефферсон жасаған  бұл құжатта метрополий тарабынан  колониялардың табиғи құқықтары  бұзылып отырғандықтан метрополиймен  байланысты түбірімен үзу және тәуелсіз Америка Құрама Штаттарын құру туралы шешім қабылданды. Табиғи-құқықтық теорияның негізінде өз аумағында  ұлттың ұлттық егемендігі жарияланды. Халықтың революция жасауға құқығы бекітілді. Алайда, өзінің ішкі сипаты бойынша демократиялық болып табылатын бұл Декларацияда құлдық пен үндістер туралы ештеңе көрініс таппады.

1778 жылы  штаттардың өкілдерімен өткізілген  Конгрессте “Конфедерацияның баптары”  атты құжат бекітілді. Штаттар  АҚШ деп аталатын “мәңгі одаққа”  – конфедерацияға аяқ басты.  Штаттар Конгресс қарайтын ортақ  істерден басқа мемлекет ішіндегі  мәселелерді шешуде тәуелсіздікке  ие болған. Конгресс әр штаттан  2-7 делегаттан қалыптасты және  шешім қабылдауда әр штатқа  бір дауыстан берілді. Конгресстің  6 айдан ұзаққа созылмайтын сессияаралық  кезеңдерінде оның кейбір өкілеттіктерін  Штаттар комитеті жүзеге асырған,  ол өз кезегінде әр штаттан  бір делегаттан жиналған құрамда  жұмыс істеді. Сонымен, бұл жерде  біртұтас мемлекет емес, мемлекеттер  одағын құру көзделген.

Соғыс қимылдары 1782 жылға дейін созылды. Ағылшындар бөлініп шыққан отарлардың орталығы Филадельфия қаласын басып алды. Американ солдаттары қақаған аязда далада қыстап шықты. Қару-жарақ, қаражат, киім, аяқ киім жетіспеді. Мұз бен қардың үстіндегі жосылған қан Вашингтон солдаттарының жалаң аяқ жүріп өткен жолын көрсетіп жатты. Вашингтон ержүрек, бірақ әскери іске үйретілмеген, фермерлер мен қолөнершілерден құралған армияда тәртіпті аса зор қиыншылықпен орнатты.

Колонистер  қатарында ағылшындарға қарсы бірнеше  мың құл негрлер шайқасты. Олар ерлікпен, қажырлылықпен күресті. Мысалы, Нью-Йорк штаты үшін соғысқан негр отряды бір адамы қалмастан қырылып  кетті. Массачусетстен шыққан Геннет деген негр әйелі еркектерше киініп алып, 17 ай бойына тұрақты полктердің бірінде ерлікпен шайқасты.

Тәуелсіздік үшін күрескен колонистерге қарсы бай  жер иелері, құл иелерінің бір  бөлігі, король чиновниктері соғысты.

Колонистердің басты тірегі фермерлер мен қолөнершілер болды. Король әскері мен аристократтарға қарсы күреске басшылық еткен революцияшыл буржуазия еді.

Ағылшын королы өз армиясының санын көбейту  мақсатымен неміс князьдарынан 30 мың  солдатты жалдап алып, Америкаға жіберді. Ол Россиядаи, II Екатеринадан тағы да 20 мың солдат жалдап алмақшы болып еді, бірақ Россия мен Англия арасындағы шиеленіскен жағдайға және жақында болып өткен Россиядағы Пугачев бастаған шаруалар соғысына байланысты II Екатерина Америкаға солдат жіберуден бас тартты.

Отарлаушы екі державаның – Англия мен Франциянын арасындағы ескі өшпенділікті пайдаланып, американдар Францияны одақ жасау  және қарулы көмек көрсету туралы шартқа көндірді. Франциядан көмек  сұрау үшін Құрама Штаттарының конгресі Парижге өз елшісі ретінде Вениамин Франклинді жіберді. Ол аса көрнекті ғалым, дипломат, қоғам және саяси кайраткері, «Тәуелсіздік декларациясын» құрастыруға қатысқан адам болатын. Францияның алдыңғы қатарлы қоғамдық топтары американдардың азаттық күресін қызу қолдады. 

Мысалы, аристократ Лафайет өз қаржысына  соғыс кораблін жабдықтап, оны «Виктуар» («Жеңіс») деп атап, корольдың тыйым  салғанына қарамастан Америкаға жүзіп барып, революциялық әскердің қатарында шайқасты.

1781 ж.  ағылшын әскерінің негізгі күші  Йорктаун түбінде Вашингтонға  берілді. 1783 ж. бітімге қол қойылды.  Ағылшындар отарлардың тәуелсіздігін  мойындады, 100 мыңдай ағылшын ақсүйектері  отбасыларымен Солтүстік Америкадан  қуылды, олардың жерлері кәмпескеленіп,  сатылды. Тәуелсіздік үшін болған  соғыс осылай аяқталды, оны В.  И. Ленин «Американ халқының  Американы отарлық құлдықта ұстап, езіп келген ағылшын қарақшыларына қарсы жүргізген революциялық соғыс деп атады.

1783 жылы  АҚШ толығымен тәуелсіз болып  танылуы туралы бейбіт келісім  жасалған. [3. 15-18 б.]

 

«Тәуелсіздік декларациясынан»

      «Біздің түсінуімізше адамдардың тең болып жаратылуы белгілі ақиқат, олардың барлығы да Тәңірі алдында ажыратылмайтын құқықтармен: өмір сүру, ерікті болу және бақытқа ұмтылу бостандығымен қамтамасыз етілген. Сол құқықтарды қамтамасыз ету үшін адамдар арасынан үкіметтер құрылады және оларға қарамағындағы халықтың келісіміне орай заңды өкілеттіліктер беріледі. Егер қандай да болмасын, өкімет үлгісі сол мақсаттарға қауіп төндірсе, халық оны өзгертуге немесе жоюға, жаңа үкімет құруға құқылы. Ол үкіметті құрудың принциптері мен ұйымдастырылуы, халық қауіпсіздігі мен бақытын қамтамасыз ететін үлгісі мен құзіреті халықтың пікіріне сәйкес орнатылуы ләзім ». (У.З.Фостер. Очерк политической истории Америки.-М.: Политиздат, 1953. – 170 бет)

 

Қосымша деректер

 

    Америка  Құрама Штаттарының Конституциясы.1787жыл.Біз,  Құрама Штаттар халқы, неғұрлым  жетілген, озық одақ құру мақсатымен, құқық төрелігін орнату үшін, ішкі тыныштық пен елді күш  біріктіріп қорғау мақсатында, бұқара  халықтың игілігін жіне өзімізге, кейінгі ұрпақтарға еріктілікті  қамтамасыз ету үшін Америка  Құрама Штаттарының осы конституциясын  қабылдап, бекітіп отырмыз.

 

1-бөлім

Осы конституцияда  бекітілген заң шығарушы өкіметтің  өкілеттілігі Сенат пен өкілдер  палатасынан тұратын Құрама Штаттар  Конгрессінің қолына беріледі.

2-бөлім

Өкілдер палатасы штаттардың халқы екі жылда бір  рет сайлайтын мүшелерден тұрады.Өкілдер  палатасы өз спикерлерін және басұа  да лауазымды адамдарын сайлайды, тек осы палата ғана импичмент  тәртібі бойынша іс қозғап қуғындай алады.Мұнда өкілдер палатасы кінә тағады, ал Сенат сот жүргізеді.

3-бөлім

Сенаттың  құрамына әр штаттан екі сенатор  кіреді...

Құрама Штаттардың вице-президенті Сенаттың төрағасы болып  табылады, ол тек дауыс берушілер  саны тең болғанда ғана дауыс бере алады...

Сенат импичмент  тәртібіне орай сот жүргізуге  құқылы.Осы маұсатпен мәжіліс  жүргізгенде сенаторлар ант береді немесе салтанатты мәлімдеме жариялайды.Егер айыпұа тартылушы Құрама штаттардың президенті болса, төрағалықты Бас  судья аиқарады.Мәжіліске қатысқан сенаторлардың2/3-сі келіспейінше ешкім де сотқа тартылмайды...

10-бөлім

Бір де бір  штат өз бетімен келісім-шарттар  жасасып, одақтарға немесе конфедерацияға кіре алмайды...

2-бап 1-бөлім

Атқару билігін  АҚШ-ның президенті жүзеге асырады...

    Ол  Сенатпен ақылдаса және қолдауына  ие бола отырып, мәжіліске қатысқан  сенаторлардың 2/3-сі қолдаған  жағдайда халықаралық келісімдерге  қол қоюға құқылы; Сенат келісімімен,  қолдауымен ол елшілер мен  толық өкілетті өкілдерді және  консулдарды, Жоғарғы Сот Мүшелерін,  т.б. Құрама Штаттарының лауазымды  қызметкерлерін тағайындайды…

4-бөлім.Президент,  вице-президент және басқа да  Құрама Штаттардың лауазымды  адамдары импичмент тәртібімен  айыпталғанда сатқындығы, пара алғандығы  немесе басқа да ауыр қылмыстар  мен қателіктерге жол бергендігі  мойнына қойылса, олар қызметінен  босатылады

3 бап. 1 бөлім.  Сот билігін Құрама Штаттардың  Жоғарғы Соты және Конгресс  белгілі бір уақыттарда құратын  төменгі соттар атқарады.

Импичмент тәртібімен қаралатын істерден басқа  қылмыстар жөніндегі істердің бәрін  ант берушілер төрелігі соты қарайды.

4 бап.

Екі палата мүшелерінің 2/3-і қажет етсе, Конгресс Конституцияға түзетулер енгізе алады немесе штаттардың 2/3-сінің  Заң шығарушы жиналыстарының тілегі бойынша түзетулер енгізу үшін Конвент  шақырады. Екі жағдайда да ол түзетулерді  штаттардың ¾-і бекітсе, тек сонда  ғана Конституцияның құрамдас бөлігі ретінде күшіне еніп, санасуға тиісті бапқа айналады. [3. 53-60 б.]

Қорытынды

Солтүстiк Америкада қоныстанған ағылшын отаршыларының әлеуметтiк-саяси тарихында қоғамдық-саяси құрылым және құқық мәселелерi бойынша идеялық пiкiрталастардың өзiне тән ерекшелiктерiмен сипатталатын екi кезеңдi аңғаруға болады. Оның алғашқы кезеңi XVII ғасырдың басынан бастап XVIII ғасырдың ортасына дейiн созылған отар қоныстардың метрополияға бағыныштылығымен сипатталса, екiншi кезеңi тәуелсiздiк үшiн күреспен айқындалып, XVIII ғасырдың екiншi жартысын қамтиды.

Ағылшындардың Солтүстiк Американы отарлауы Голландиямен, Франциямен және Испаниямен әскери бәсекелестiк жағдайында жүзеге асты. Алғашқы қоныстанушылардың қатарында кедей шаруа, қолөнершiлермен бiрге жаңа байлық көзiн iздеген саудагерлер мен кәсiпкер-авантюристер де болды. Алайда отаршылардың мүдделерi мен статустарының әр алуандылығына қарамастан, оларды бiрiктiрген ортақ талабы болды. Ол алғашқы христиан қауымдарының уағыздарындағы өмiр сүру тәртiбiне сай келетiндей бұл жаңа дүниеден жерұйық табу талабы едi. Бiрақ әлеуметтiк теңсiздiк пен қақтығыстардың салдарынан бұл талап-тiлектер әртүрлi трансформациялық формаларға ие болды.

XVIII ғасырдың екiншi жартысында өздерiн штаттар (яғни мемлекеттер) деп атаған колониялар мен метрополиялар арасындағы шиеленiс салық салу мәселесiне байланысты күшейе түстi. Көптеген публицистер (Д. Адамс, Т. Джефферсон, А. Гамильтон және т.б.) өздерiнiң саяси памфлеттерiнде барлық отар иелiктерiндегi қоныстанушылар заң шығарушы жиналыста өз өкiлдерiнiң болуы керектiгiн, өзiн-өзi басқару принципiн ұстану қажеттiгiн айтып, отаршылардың саяси талаптарын табиғи-құқықтық негiзбен байланыстырды. Азаматтардың табиғи құқығы мен бостандығы туралы бұл ой тек публицистикада (көсемсөзде) ғана емес саяси және конституциялық құжаттарда да мойындалды: Виргиния штаты құқықтарының Декларациясы (Дж. Мейсон және Дж. Мэдисон, 12 маусым 1776 жыл) және Тәуелсiздiк Декларациясы (Т. Джефферсон, Б. Франклин, Дж. Адамс, 4 шiлде 1776 жыл). Тәуелсiздiк Декларациясын 13 штат бiрауыздан қабылдады. Табиғи құқық теориясының идеяларын талдау барысында халықтың саяси таңдауы мен дербес өмiр сүру құқығының және халық егемендiлiгiнiң конституциялық принциптерi жарияланды. Теориялық жаңашылдықтың тағы бiр маңызды нәтижесi билiктiң бөлiнiсi принципiн нақтылау болды.