Жаңа Заман философиясы

3.Саяси-әлеуметтік мәселелерге  үлкен қызуғышылық (ағылшын философтары  болмыс пен таным мәселелерін,  адамның дүниедегі рөлін түсіндіруге тырысып қана қоймай, қоғам мен мемлекеттің пайда болуының себептерін іздеп, мемлекет тіршілігін дұрыс ұйымдастыру жобаларын ұсынды).

Ағылшын философтары XVII ғ. үшін озық үлгіде дамыды. Ағылшын философиясынын қалыптасуына ықпал еткен саяси оқиғалар:

1.XVII ғ. Ортасындағы Оливер Кромвельдің  революциясы (корольді құлату  мен жазалау, республиканың аз  мерзімді тіршілігі, индепенденттер  қозғалысы);

2.1688 жылғы «даңқты революция»;

3.Протестантизмнің толық жеңісі, англикан Шіркеуінің Рим папасына тәуелсіздігі мен ішкі автономияға қол жеткізу;

4.Парламент рөлінің орнығуы;

5.Жаңа буржуазиялық қоғамдық-экономикалық  қатынастардың дамуы.

Жаңа Заманға ағылшын философиясында үлкен із қалдырғандар:

1.Фр.Бэкон – философиядағы эмпиристік (тәжірибелік) бағыттың негізін қалаушы;

2.Томас Гоббс (мемлекет мәселесін  зерттеп, «қоғамдық келісім» теориясын  ұсынады);

3.Дж.Локк (Т.Гоббс дәстүрін жалғасырып, мәселесін зерттеді).

Фр.Бэкон (1561-1626) – философиядағы  эмпириялық (тәжірибелік) бағыттың негізін  қалаған ағылшын философы және саяси қайраткері (1620-1621 жж.) – Ұлыбритания лорд-канцлері, корольдан кейінгі екінші тұлғасы.

Негізгі еңбектері:

• «Ғылымдар табысы»
• «Жаңа Органон»
• «Жаңа Атлантида».

Фр.Бэконның философиялық идеясының  – эпиризмнің мәні: таным негізінде  тек қана тәжірибе жататындығына. Жеке адам немесе адамзаттың тәжірибесі (теориялық, практикалық) көбейген сайын ол ақиқат білімге жақындай түседі. Бірақ ақиқат білім – түпкі мақсат емес. Білім мен тәжірибенің басты мақсаты – экономиканың дамуына, жаңа нәрселердің, адамның өз әрекетінде практикалық жетістіктерге жетуіне, адамның табиғатқа үстемдік етуіне көмектесу.

Фр.Бэконның филофиялық кредосын бейнелейтін  афоризмі: «Білім - күш».

Фр.Бэкон «танымның басты әдісі  индукция болуға тиіс» деген новаторлық идея ұсынды.

Индукция – көптеген жеке құбылыстарды жалпылау негізінде жалпы қорытындылар жасау (мысалы, «түрлі металл түрлері  балқитын болса, барлық металдар балқу  касиетіне ие») деп түсіндіреді  Фр.Бэкон.

Индукция әдісін Бэкон Декарт ұсынған  дедукция әдісіне қарсы қойды. Фр.Бэкон пікірінше, индуция әдісінің дедукциядан артықшылығы – мүмкіндіктердің ұлғаюы мен таным процесінің күшеюінде. Индукцияның кемшілігі – оның түпкілікті айқын болмауы, болжамдық сипаты (өйткені бірнеше заттың немесе құбылыстың белгілері ортақ болса, осы тектес заттардың, құбылыстардың барлығы аталған белгіге ие дегенді білдірмейді: әрбір құбылыс әр жолы тәжірибе жүзіндегі тексеруді қажет етеді). Адамзаттың білімінің барлық салаларында барынша көп тәжірибе жинауы – индукцияның басты кемшілігін (айқынсыздығын, болжамдық сипатын) жою жолы, деп түсінді Бэкон. «Танымның басты әдісі - индукиця» деп анықтап берген философ таным әрекеті іске асатын нақты жолдарды көрсетеді. Олар:

«өрмекші жолы»

«құмырсқа жолы»

«ара жолы».

«Өрмекші жолы» - «таза ақылдан» рационалистік жолмен алынатын білім. Бұл жол нақты фактілердің, практикалық тәжірибенің мәнін төмендетеді немесе ескермейді. Рационалистер, Бэкон пікірінше, шын дүниеден қол үзіп догматизмге салынады. «ой өрнегін өз ойларынан тоқиды». «Құмырсқа жолы» - тек қана тәжірибеге сүйеніш білім алу жолы немесе догматтық эмпиризм (өмірден қол үзген рационализмге керісінше). Бұл әдіс те біржақты. «Таза эмпирктер» өз назарын практикалық тәжірибеге, түрлі фактілерді, дәлелдерді жинауға аударып, білімнің сыртқы көрінісін, мәселені сыртынан, «қиғашынан» ғана көріп, мәселені ішінен көре алмайды, зерттеліп отырған заттар мен құбылыстардың ішкі мәнін түсіне алмайды.

«Ара жолы» - танымның ең дұрыс жолы. Осы жолды ұстаған зертеуші философ  «өрмекші жолы» мен «құмырсқа  жолдарының» жақсы жақтарын алып, олардың кемшіліктерінен арылады. «Ара жолын» ұстана отырып фактілерді жинап, жалпылап (мәселеге «сыртынан» қарап), ақыл мүмкіндігін қолданып мәселенің «ішіне» үңіліп, мәнін түсіну қажет. Бэкон пікірінше танымның ең дұрыс жолы – индукцияға негізделетін (фактілерді жинау және жалпылау, тәжірибе жинау) заттар мен құбылыстардың ішкі мәнін ақылмен түсінудің рационалистік тәсілдерін пайдаланатын эмпиризм.

Фр.Бэкон таным процесі өтетін жолдарды көрсетіп қана қоймай, адамғаның (адамзаттың) ақиқат білім алуына кедергі болатын себептерді көрсетіп берді. Ол себептерді Бэкон «елестер» («идолдар») деп атап, төрт түрге бөліп сипаттайды:

1.Тектік елестер;

2.Үңгір елестері;

3.Базар елестері;

4.Театр елесі.

Тектік және үңгір елестері –  дүниені тануда таным табиғаты мен өз табиғатын алмастырудан туатын, адамдардың туа біткен адасушылықтары. «Тектік елестер» - танымның адам (танушы субъекттің) тұлғасының таным процесіне әсері, нәтижесінде адамның бұған дейінге сенім – нанымдары, қағидалары – таным нәтижесінде көрініс беретіндігі («үңгір» - адасушылық).

Базар – театр елестері – жүре пайда болған адасушылықтар. Базар  елестері – тілдегі, ұғымдық аппараттағы  сөздерді, анықтамаларды дұрыс қолданбаудан туатын адасушылық. Театр елестері – таным процесіне сол кезеңдегі таным процесінің әсері. Көп жағдайда ескі философия танымды дұрыс бағыттан кері бұрып, жаңа мүмкіндіктерге кедергі жасайды (мысалы, схоластикалық философияның танымға әсері). Осылайша, танымның 4 түрлі негізгі кедергелерін зерттей отырып, Бэкон аталған «елестерден» барынша алшақ жүріп, олардың ықпалынан жоғары болып, «таза білімге» ұмтылуға кеңес береді.

Фр.Бэкон ғылымдар классификациясын жасауға тырысты. Классификация  негізі – адам ақылының қасиеттері: ес, қиял, пайым (рассудок)

Еске – тарихи ғылымдар,

қиялға – поэзия,

пайымға – барлық ғылымдардың негізі – философия сәйкес келеді.

Философияны Бэкон:

1.Құдай;

2.табиғат;

3.адам туралы ғылым деп тұжырымдады.

Философияның аталған 3 саласын  адам түрлі жолдармен, құралдармен  таниды:

1.табиғатты – тікелей сезімдік қабылдау мен тәжірибе арқылы;

2.Құдайды – табиғат арқылы;

3.өзін - рефлекция арқылы (ойдың  өз-өзіне бағытталуы, ойдың ойды  зерттеуі).

Фр.Бэкон философиясы ағылшын  философиясына, Жаңа Заман философиясына, одан кейінгі дәуірлер философиясына  үлкен әсер берді:

1.философиядағы эмпириялық (тәжірибелік)  бағыттың негізі қаланды;

2.гносеология (таным туралы ілім) философияның қосалқы саласы  болудан жоғары көтеріліп, онтология  (болмыс туралы ілім) деңгейіне  жетті, және кез-келген философиялық  жүйенің басты екі бөлімінің біріне айналды;

3.философияның жаңа мақсаты  анықталды – адамға оның өз  әрекетінде практикалық нәтижелерге  жетуіне көмектесу (осылайша Батыс  философиясы жанама түрде болса  да болашақ америкалық прагматистік  философияның негізін қалады);

4.ғылымдарды жіктеуге талпыныс жасалды;

5.Англиямен қоса, бүкілевропалық  антисхоластикалық, буржуазиялық  философияға серпін берілді. Т.  Гоббс философиясы

Негізгі еңбектері:

«Азамат туралы бастапқы негіздеме»

«Левиафан – материя, форма, мемлекеттік, діни және азаматтық билік».

Т. Гоббс (1588-1679) – Бэконның философиялық дәстүрін жалғастырушы шәкірті:

1. теологиялық схоластикалық философияға  қарсы шықты;

2. философия мақсаты – ғылыми-техникалық  прогреске жол ашу, адам әрекетінің  практикалық нәтижелеріне қол  жеткізу деп түсінді;

3. эмпиризмді жақтады. Декарттың  рационалистік флилософиясын сынады;

4. нағыз материалист болды;

5. қоғам мен мемлекет мәселесін  маңызды философиялық мәселе  деп санады;

6. мемлекет теориясын жасады;

7. мемлекет пайда болуының негізінде  қоғамдық келісім жатыр деген идеяны алғаш ұсынды.

Гоббстың философиялық зерттеу  пәні – гносеология және мемлекет мәселесі.

Гоббс адам танымы негізінен сезімдік қабылдау арқылы өтеді деп санады. Сезімдік қабылдау – сезім мүшелерінің (көз, құлақ, т.б.) қоршаған дүниеден сигналдарды қабылдап, өңдеуі. Ол сипаттарды Т. Гоббс «белгілер» деп атап, былайша жіктейді:

1.Дыбыстар – жануарлардың өз  әрекетін немесе ниетін (білдіретін  сигналдар (құстар «әні», жыртқыштардың  ырылы, т.б.);

2.Ен салу – қатынас барысында  адам ойлап тапқан белгілер;

3.Табиғи белгілер – табиғат  «сигналдары» (найзағай, бұлт, т.б.);

4.Еркін коммуникативті белгілер  – тілдегі сөздер;

5.Белгілер рөліндегі белгілер  – азшылыққа ғана түсінікті,  арнайы шифрланған сөз (ғылыми  тіл, діни тіл, жаргон, т.б.);

6.Белгілердің белгісі – атаулардың атауы – универсалиерлер (жалшы ұғымдар).

Таным әдістері ретінде Т. Гоббс  индукция мен дедукцияны қатар қолдануды  жақтады. Философтың мақсаты адамға оның өз әрекеттерінде практикалық  жетістікке жетуге көмектесу болғандықтан, ал адам қоғамда, нақты мемлекетте тіршілік ететіндіктен өоғам мен мемлекет мәселесі философиядағы басты сұрақтар.

Т. Гоббс өзінің әйгілі кітабы «Левиафанда» қоғам және мемлекет теориясын негіздеді. «Левиафан» («Құбыжық») – Кромвельдің  диктатурасы кезінде 1651 жылы жарық көрді. Ол теорияның мәні мынадай:

1.Адам табиғатынан залым;

2.Адам әрекеттерінің қозғаушы  күштері – жеке пайда мен  өзімшілдік, әрікімнің өз қажеттіліктері, аффектілері;

3.Аталған қасиеттер әрбір адамның  өзінің барлық нәрсеге құқылығын  сезінуге жетелейді;

4.Әрбір адамның бәріне құқылығы  басқаның мүддесін аяқасты етуіне, адамдардың бірлескен дұрыс өімірі  мен экономикалық прогреске мүмкіндік  бермейтін және жеңімпазы болуы  мүмкін емес «бәрінің бәріне  соғысына» әкелді;

5.Аман қалу үшін адамдар өзара «қоғамдық келісім» жасап, «бәрінің бәріне құқығын» және иеленуге ұмтылысын шектеді;

6.«бәрінің бәріне соғысын» болдырмау,  шектен шыққан өзімшілдікті тоқтату  үшін қоғамдық өмірді жүйелеудің  қоғамдық механизмі (институты)  – мемлекет пайда болды;

7.міндеттерін нәтижелі орындау үшін мемлекет аса болуы қажет;

8.мемлекет дегеніміз – «Левиафан» - өз жолындағының бәрін жеп,  жойып отыратын, қарсы тұру еш  мүмкін емес, бірақ қоғам тіршілігі  және ондағы тәртіп пен әділеттілік  үшін өте қажет, мызғымайтын,  көп бейнелі, аса күшті құбыжық.

Гуго Гроций философиясы

Г.Гроций (1583-1645) – Голландияның саяси-әлеуметтік және құқықтық философиясының көрнекті өкілі, қоғам қайраткері, философ, заңгер.

Ойшылдың философиялық зерттеулерінің басты салалары:

1.гносеология (таным)

2.мемлекет және құқық

3.соғыс және бейбітшілік мәселесі;

4.халықаралық қатынастар.

Гроций табиғи құқық теориясының  негізін қалады. Бұл терияның басты  идеялары:

1.құқық Құдайдан келген жоқ;

2.құқық бастапқыдан адамға тән,  тиесілі;

3.құқық атаулыны екі үлкен  бөлмеге топтауға болады: табиғи құқық және жазылған (позитивті) құқық;

4.табиғи құқық – адамға табиғатынан  берілетін құқық (өмір сүруге  құқық, тұлғалық құқық, бостандық  құқығы, т.б.) – жазылған-жазылмағанына  қарамай, барлық түрі бұлжымай  сақталуына тиіс; 5.жазылған (позитивті) құқық-адамдар өздері шығаратын және арнайы деректерде жазылатын тәртіп нормалары;

6.ресми (жазылған, позитивті) құқық  табиғи құқыққа сүйенуі және  оған қайшы келмеуі тиіс.

Дж. Локк философиясы

Дж.Локк (1632-1704) – Бэкон мен Гоббстың философиялық идеяларын дамытып, Жаңа Замандағы ағылшын философиясының эмпиристік және материалистік дәстүрін жалғастырды.

Негізгі еңбегі: «Адамның ақыл – ойы  туралы тәжірибе».

Дж. Локк философиясының негізгі қағидалары:

1.дүние материалды;

2.таным негізінде тек қана тәжірибе жатады («сезімде болмаған нәрсе адам ойында (ақылында) болмайды»);

3.адамға «туа біткен идеялардың»  болуы мүмкін емес, себебі идеялардың  өзі тәжірибе арқылы пайда  болады;

4.сана – әр адам өз өміріндегі  тәжірибемен толтыратын бос бөлме  (empty cabinet) тәжірибе жазылатын «таза атқат» (tabula rasa);

5.тәжірибе көзі – сыртқы дүние;

6.философия мақсаты – адамның  өз әрекетінде табысқа жетуіне  көмектесу;

7.адам идеалы – сабырлы, занды  тындайтын және заңды сыйлайтын,  адамшершілікті ұстанатын, өзін  жан-жақты жетілдіріп, өз саласында жақсы жетістіктерге жеткен джентельмен;

8.мемлекет идеялы – биліктің  заң шығарушы, орындаушы және  федеративті (сыртқы саяси) болып  жіктелген негізде құралған мемлекет.

Мемлекеттегі билік бөлінісі туралы бірінші айтқан Локк болды.

Лейбниц философиясы

1.Лейбниц – Жаңа Заман философиялық  дәстүрін аяқтаушы;

2.Лейбниц – монадологиясы субстанциялардың  көптігі туралы теория;

3.Лейбниц гносеологиялық (таным  туралы ілім) – рационализм мен  эмпиризмді келісімге келтірудің  талпынасы.

Г.Лейбниц (1646-1716) – немістің математик-ғалымы, заңгер, философ – Жаңа Заман философиясының соңғы көрнекті өкілі және неміс классикалық философиясының ізашары. Негізгі еңбектері: «Монадология», «Адамның ақыл – ойы туралы жаңа тәжірибелер».

Лейбниц философиядағы рационалистік бағытты жақтады. Оның философиялық зерттеулерінің негізгі мәселелері:

1.Субстанция;

2.Таным.

Лейбниц Декарт пен Спинозаның субстанция туралы теорияларын зерттей келіп  олардың жетілмегендігі туралы қорытындыға  келді:

Лейбниц Декарттың дуализмін қабылдамады:

1.Біріншіден, барлық субстанциялардың (өз тіршілігі үшін өзінен басқаны  қажет етпейтін) жоғары субстанция  – Құдайға және ол жаратқан  өзара тәуелсіз субстанцияларға;

2.Екіншіден, жаратылған субстанциялардың  дәйекті және рухани (ойлайтын) болып бөлінуі.

Спинозаның барлық субстанцияларды  біреуге – Табиғат-Құдайға біріктіруі Декарттың дуализмін жойған жоқ, өйткені, ол барлық модустарды екі топқа  жіктеді – дәйекті және ойлаушы. Яғни Декартта екі түрлі сбутсанция түрінде берілетін схема Спиноза философиясында бір субстанцияның модустарының көріністері түрінде беріледі.