Философияның пәні және әдісі

ХVІІІ ғac. К. Маркс және оның ойын жалғастырушыларды жатқызамыз.

Идиолистер керiсiнше дуниенiң негiзiнде, сана, рух, ақыл-ой жатыр деп танитындар. Мысалы Платон мәңгi идея, орта ғасырда құдай, Гегельдiң абсолюттiк идеясы тағы басқа ойлары.

Материя философиялық категория.

Материяның негiзiнен қозғалыс туады.

Материяға философияда әртүрлi ойлар және көзқарастар айтады.

Әртурлi қабылдайды. 

 

3. Қозғылыс мәселесі

Қозғалыс - материяның өмip сүру формасы әртурлi формада болады, бiр-бiрiне әcep етедi. Қозғалыс түciнiгi философияда өзгерiс түciнiгi деп танылады.

Героклит қозғалыс түciнiгi ол үнeмi даму, өзгерiс үнeмi үздiксiз өзгерiс деп анықтады. Гераклит Эпикур қозғалыс қоғамдық өзгерiстердi түгелдей қамтиды. Iшкi жағынан қарағанда қозғалыс деп таныды.

Антика ойшылы және математигi Зенон материяның негiзгi атребуты қозғалыс.           

ХVІІІ - ХVІІІ ғасырларда механикалық  қозғалыстарды қарастырды, қарапайым кеңiстiктегi.

ХVІІІ ғасардағы философ - материалистер Д. Галанд және Д. Дидро  материяның негiзгi формасы қозғалыс деп қарастырып, iшкi жалпы өзiндiк ерекшелiгiн қарастыруға бағытталды. Философияда қозғалыс түciнiгi өте үлкен ауқымды қамтыды.           

Қозғалыс мынандай белігiлерде, жалпылық, универсалдылық, қapaмa қайшылық, абсолюттiлiк т.б. мағынада.          

Қозғалыс кез-келген нәрсенiң даму әзгерiске ұшыpayы, қөзғалыс негiзгi себебi барлық тiршiлiктiң формалары қөзғалыс, даму.

"Даму тyciнiгiн" В. Соловьев (XVІІI) басында қарастырды.

Даму eкi түрде байқалады.

Бiрiншiсi белгiлi мәнгe ие болу, материямен байланысты.

Екiншiсi - бiр деңгейден екiншi деңгейге ауысуы, өзгерiс.

Даму осылайша бөлiнедi, кейде  қөзғалыс кepi бағытта болады. Кептеген жағдайда толық қозғалыс өзiндiк бағытта болады, өзгерiс. 

 

4. Кеңiстiк және уақыт философиялық категория.

Материяның ең негiзгi өмip сүрушi формасы кеңiстiк пен уақыт. Кеңiстiк материяның жалпы формасы ең негiзгi отребуты, материяның өмip сүруiнiң негiзгi формасы1. Уақыт - қозғалушы материяның объективтi формасы материяның өмip cүpyiн, олардың ұзақтылағын, олардың дамуын сипаттайды.

Философия тарихында - eкi концепция ұсынaды кеңiстiк және уақытқа - субстанциональдi және реляционанды. Субстанциональдi концепция - Демокрит (кеңiстiк мәселесiн) және Платон (уақыт мәселесiне көзқарас) - олар уақыт және кеңiстiк жеке өмip сүредi, материяға тәуелсiз, бiр-бiрiмен Демокрит, Эпикур және Лукрецияның ойынша, кеңiстiк, бiрқалыпты, мәңгi деп таныды.

Кеңiстiк белгiлi орны бар, материалдың дененiң орнынбасу, қозғалыс өзгешелiгi, заттардың қарым-қатынасын, өрналасу тәртiбiн бiлдiредi. Ньтон кеңiстiк қозғалмайты, қайталанбай бiр қалыпты өзiндiк заттардың өмip cүpyi. Уақыт - бiр қалыпты, тепе-тең, қайталанбайтын таза ұзaқтылық.           

Аристотельдiң кеңiстiк  және yaқыт жайлы айтқан ойын әpi қарай  дaмытқан жаңа дәуiр ойшылы Г. Лейбниц және Р. Декорт.          

Кеңiстiктi - заттардың орналасу тәртiбi, ал yaқыт процестер бiр-бiрiнен бөлек екен оңғартады.          

XVIII-XIX ғac. Кеңiстiк және yaқыт мәселелерi философияның өзектi өзектi мәселелерiне айналды. Метафизика тұғырнамалар белең алып, қозғалыс материясымен кеңістік және yaқыт мәнін ашып қapaстыpды.

Гегель қapaстыpды, таза кеңiстiк және материя өмip сүрмейдi "толықтық кеңiстiк" ал yaқыт қалыптастыру, көpiнyiшығуы және өту құбылыстардың және процестердiң.

Кеңiстiк және yaқыт - адамның сезiмдiлiк формалары деп Кант қapaстыpды. Ю. Беркли және Э. Моха кеңiстiк жәнеyaқыт - түйсiк, сезiмдердi реттеу формасы деп таныды.

Ағылшын К. Пирсон талдайды, кеңiстiк пен yaқыт дұрыс тiршiлiк  ету негiзi, кеңiстiк - ол реттiлiк немесе қабылдау категориясы, ал yaқыт –  бұл оқиғаны қабылдау. Орыс ойшылы А. А. Богданов yaқыт және кеңiстiк адам ойын ұйымдастырушы және сәйкестендiрушi нәpсe деп таныды. Философия тарихында yaқыт туралы мынандай бағыттарды керсеттi, динамикалық және статистикалық.

Динамикалық концепция ұсынған  Героклит "Бәрi өтедi және өзгередi". Аристотель yaқыт мәселесiн қapaстыpды, оны әpi қарай дaмытқан Августин Бложенский болды. Аристотель өткен шақ өмip сүрмейдi, келер щақ өмip сүрмейдi, нaқты осы шақ бар деп таниды. Августин қapaстыpды егерде өзiндiк әрекетсiз ұзақтылықпен өтсе, осы шақта өмip сүрмейдi.

Осы, еткен, келер шақ арқылы бұл уақыттың бөлiнуi yaқыт өзiнiң бiр бағыттылығы мен жәнеқайтып келмейтiндiлiгiмен өзгешеленедi. Кеңiстiк пен yaқыт, әлеуметтiк, yaқыт биологиялық, психологиялық және т.б. больш келеді.

Әлеуметтiк кеңiстiк қоғамдық-экономикалық даму процесi. Әлеуметтiк yaқыттa адамның жеке бастамасы, әлеуметтiк таптар, жеке қoғaм, ұлт, мемлекеттiк барлық адамдар жатады. 

 

5. Дүниенiң бiрлiгi мәселесi

Дүние мәңгi және көп түрлi өзiнiң саны және сапасының көpiну жағынан әлем етпелi және мәңгi өзгерушi және түрленушi орта. Ол үнeмi даму және өзгеру өзiндiк нәрселердiң қалыптасу үстiнде болады.

Дүниенiң бiрлiгi мәселесi философияның ертеден келе жатқан проблемасы. Идеолистiк пiкiр бойынша дүниенiң негiзгi бiрлiгi руханилық мүмкiндiктер. Материалистiк шанизм түсiндiредi дүниенiн; бiрлiгi, өзiндiк болмыстан тұpaды, өздiгiнен-өзi пайда болады көптеген тiршiлiк.

ХVIII ғ. Басында шығармашылық орта қалыптастырды, дүниенiң бiрлiгiн тану мүмкiндiгi пайда болды. Катн пен Лапласа теориясы бойынша планет қалыптасуында касмонологиялық дене - күн жүйесi. Мысалы Д. Менделеев таблицасы заңдылығы химиялық элементтермен байланысты, Ч. Дарвиннiң iлiмi тipi көптурлiлiктi ғaнa түсiндiрген жоқ, қоршаған орта адамның тipi заттармен байланысты деп анықтады. Басты көзқарас заттарды тану, процестердi тану, адам оның санасы, белгiлi әлемдi өзiндiк орнын табу, адамның бiрлiгiн көрсету және табиғат.

ХХ ғасырларда ауқымды  көзқарастар айтылды, әлем жеке және бiр-бiрiмен байланысты.

Қазiргi теоретикалық көзқарастар бойынша әлем жеке өзiндiк заттармен байланыста. Дуниенiң бiрлiгi жайында көптеген тарихи түсiндiрулер айтады, барлы алемдi тұтac жүйе ретiнде қарастырады, көп түрлi бiрлiлiгi жайлы ой қозғайды. 

 

Тапсырма

1.     Болмыс категориясын талда, оның мағынасын және спецификасын.

2.     Болмыстың басты формасын қарастыр, адам болмысы спецификасы.

3.     Философияның категориясын қарастыр.

4.     болмыс мәселесi филофиялық спецификада көрiнуi, материя және сана.  

 

Cұpaқтap өзiн-өзi тексеру:

1. Болмыс мәселесiнiң философиялық мәнi және өмiрде алатын орны.

2. Болмыстың негiзгi формалары.

3. Материя түсінігi философияда қалай езгешеленедi.

4. Қозғалыссыз даму мүмкін бе?

5. Кеңiстiк пен уақыт  әрқашан бола ма? 

 

Қолданылған әдебиеттер:

1.     Философияға кiрiспе 2-бөлiм (под. ред. Фролова И. ТМ 1991)

2.     Абишев К. А. "Философия" жоғарғы оқу орны. Алматы 2000. 

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

 

  

 

№ 11 Лекция тақырыбы

“Таным,Ғылым,Таным’’  

 

Экспресс дәрістік материал.

1.                 Дүниенің танымдылығы туралы мәселе.

Таным дегеніміз адамның  дүниені рухани тұрғыдан меңгеру  процесі,оның мақсаты-ақиқатқа қол  жеткізу.19 ғасырға дейін таным  теориялық-философияның шеңберінде онтологиямен бірлікте қарастырылады.Өткен ғасырларда,таным  процесін зерттеу гнесеология(грек тілінен аударғанда-таным) атты өз алдына дербес ғылымға айналды.Соңғы он жылдықта философтар шет елдерде  қолданып жүрген эпистемология ұғымын қолданып жүр,бұл ұғым (грек тілінен  аударғанда episteme-білім) Эпистемология-бұл  біздің әртүрлі пәндер жөнінде қалай  білімге ие болатындылығымен,біздің білімдеріміздің шегі туралы,адамзатбіліиінің қаншалықты дұрыс екендігін анықтайтын философияның бір бөлігі.          

Философия тарихында бұл  сұрақа берілетін жауаптың екі түрлі  тәсілі қалыптасты,олар: танымдық-реалистік  және огностикалық.Агиостицизм-бұл  адамзат пен қоғам заңдылықтарын,материалдық  жүйелердің мәнін танып білу мүмкіндігін  терістейтін ілім.          

Ежегі грек философы- софист Протагор қоршаған орта құбылыстарын тану мүмкіндігін қарай отырып,”бұл құбылыстар қалай көрінсе,солай  болады” деген көз қарасты  ұстанып,әртүрлі адамдардың білімдері  де әртүрлі дей келіп,қоршаған орта құбылыстары мен заттарын дұрыс,айқын  да нақты танып білу мүмкіндігін  жоққа шығарады.Софистер мектебінің алдына қойған мақсаттары,кез-келген лоикалық пайымдауларға,парадокс-софизмдерге  сүйене отырып кез-келген тұжырымдарды негіздеу болып табылады.Агностицизмнің бастапқы формасына скептизм жатады,мұның  негізін салған Пиррон.Оның ойынша сезімдік қабылдаулар ғана дәл ақиқатқа қол жеткіздіреді,ал адасушылық дегеніміз  құбылыстан оның негізін,мәнін тануға ұмтылар кезде ғана пайда болады деді.Пирронның ойынша,зат немесе оның мәні туралы кез-келген тұжырымдамаларға оны терістейтін тұжырымдарды қарама-қарсы  қою керек.Ойдың мұндай барысы Пирронды нақты тұжырымдардан бас тарту  позициясына әкелді.        

Жаңа дәуірдегі агностицизмнің көрнекті өкіліне Д.Юм мен И.Кант жатады.Юмның ойынша,ғылыми эксперименттер мен қарапайым тәжірибеде салдар себептен ажыратылатындықтан салдар себепте  айқын көрінбейді.Осыдан кейін Юм себеп салдарлық байланыстардың болу мүмкіндігін дәлелдеу мүмкін емес деді,өйткені олар тәжірибеден келіп  шықпайды және себептен салдарды логикалық  тұрғыдан айқындау мүмкін емес екендігін  айтты.Бірвқ та-субъективті себептілік бар яғни біздің әдет дағдыларымыз,бір  құбылыстың басқамен байланысын біздің күтіп және осы байланысты түйсіктеріміздебейнеленуі.Осындай  психикалық байланыстардың әр жағында  Юмның ойынша біз тереңдеп ене  алмаймыз.Юмға қарағанда И.Кант санадан тыс материалдық заттардың блатындығына күмән келтірмей,түсіндірді.Канттың ойынша,тек құбылыстар әлемі берілмейді.Канттың позициясы әрі қарайИ.П.Мюллердің “физиологиялық идеализм” концепциясынан,Г.Гельигальцтың “мерогилфтер теориясы” немесе “символдар теориясынан” және К.Пирсонның көз қарастарынан өз жалғасын тапты.       

19 және 20 ғасыр аралығында  агностицизмнің тағы бір түрі  конвенционализм атты бағыт қалыптасты.Бұл  бағыттың қалыптасуының ішкі  ғылыми алғышартына жаратылыстану  ғылымдарының теорияланып,ғылыми  ұғымдар мен заңдардың рөлінің  күшеюі әсер етті,өйткені бұлар  таным тәсілі ретінде жаратылыстанушылар  арасындағы 

Конвенциялардың, яғни келісім  шарттардың көлемін кеңейтіп, ұлғайтуда  дүниені теориялық тұрғыдан меңгерудің құрал-тәсілдерді таңдау мүмкіндігін  айқындап береді. Конвенционализм дегеніміз  ғылыми теориялар мен ұғымдар  ғылымдар арасындағы келісім арқылы белгілі бір мәнге ие болатын  философиялық категория ретінде  анықталады. Конвенционализм өкіліне  француз математигі және ғылым методологы А.Пуанкаре жатады. Оның ойынша, геометриялық аксиомалар тек шартты жағдайлар  ғана, бір геометрия басқа геометрияға  қарағанда шынайы ақиқат бола алмайды. Ол тек бізге қолайлырақ болады. Пуанкаре заттың өзі мен оның мәні арасындағы қатынасты бір бірінен  ажыратып қарап, тек қатынастады  ғана тануға болады деген болатын. Конвенциалистердің ұсынған прагматикалық критерийлері табиғи дүниенің заңдары мен материалдық  жүйелердің мәнін танудың мүмкіндігіне күмән келтіреді. Пуанкаренің пікірінше, шарттардың мәні, символдар конвенционализм  ғылыми таным принциптері мен  көзқарастық пікірлер жүйесі ретінде  батыс философиясында ХХ ғасырдың соңғы  онжылдығында батыс философиясында кең қолданыс тапты. Конвенционалисттік бағытты ұстанғандар К.Поппер, И.Лакатос, П.Фейерабенд және тағы басқа да ғалымдар мен философтар. Агностикалық концепциялар көптеген негіздері бойынша бір  бірінен ажыратылады. Мектептің  өкілдерінің есіміне байланысты Юм, Кант мектебі болып ажыратылады. Ал дәлелдеу және аргументтеу сипаты мен тәсілі жағынан этикалық, физиологиялық, кибернетикалық, иероглифтік агностицизм, материалистік және идеалистік, сенсуалистік және рационалистік агностицизм  болып бөлінеді. Тағы бір бағыт  гносеологиялық реализм деген атауға ие болды. Бұл бағыттағы көзқарас бойынша материалдық жүйелер  әлемі сезімдік тұрғыдан қабылданатын қасиеттермен және қатынастармен ғана шектеліп қалмайды, бұлардың әр жағында  маңызды байланыстар мен қатынастар жатады. 

 

2. Таным субъектісі  мен объектісі. Сезімдік және  рационалдық. 

 

Таным поцесі танушы субъект  пен танылушы объектінің бір бірімен  өзара байланысы мен өзара  әрекеттесуі формасында өтеді.

Таным субъектісі ол – адам, яғни өз санасында дүниенің құбылысын  бейнелеуге қабілетті индивид. Бірақ  адам дегеніміз тек белгілі бір  биологиялық қасиеттерге ие қарапайым  индивид ғана емес, ол ең алдымен  қоғамдық жан, қоғам мүшесі болғандықтан адам ойлап, таниды яғни қоғамдық сананың  формалары арқылы танымның мазмұнына  әсер етеді. Адамның ойы ол дүниенің шындығын ұғымдарда, тұжырымдарда, ғылыми теорияларда бейнелеудің белсенді ироцесі болып табылады.

Таным объектісі дегеніміз субъектінің танымдық қызметі бағытталған дүние немесе материалдық және рухани әлемнің процесі, құбылыс, зат, таным объектісін барлық материалдық немесе рухани дүниемен теңестіруге болмайды. Субъектінің танымдық қызметінің назарындағы дүниелер ғана объект бола алады. Ғылымның даму деңгейі мен адамдардың танымдық қызметінің деңгейі жоғары болған сайын ғылыми зерттеулердің қамтитын құбылыстарының да саласы кеңейе түседі.

Таным пәні дегеніміз таным процесінде белгілі бір объектілер арасынан ажыратып алынған дүниенің бір фрагменті. Танымның бір ғана объектісі әртүрлі ғылымдардың зерттеу пәні бола алады. Таным объектісі ретінде ойлау... 

 

 

 

Ойлау сезімдік таным мен  тәжірибеге сүйенеді. Ойлаудың арқасында  адам құбылыстардың нақты көптүрлілігінен  алыстап, бұларға тән жалпы да маңызды белгілерді айқындай түседі. Ойлау дегеніміз ойдың құрамының  қызметін атқаратын тілмен және ойдың  жүзеге асырылғандағы түрі сөзбен тығыз  байланыста жүзеге асырылады. Ойлаудың негізгі формаларына ұғым, пікір  және ой қорытындысы жатады.

Ұғым дегеніміз - ойлаудың заттар мен құбылыстардың бейнелендіретін формасы. Ұғымдарда заттар және олардың арасындағы қасиеттер мен қатынастар ойға алынады. Ұғым дегеніміз бүкіл ойлау процесінің алға бастаушы жағдайын жасайтын ой қозғаласының маңызды моменті болып табылады, ұғым- мазмұны жағынан объективтік те, логикалық формасы жағынан субъективтік.

Пікір дегеніміз - зат пен оның белгісі арасындағы байланыста бейнеленетін ойлау формасы, яғни ұғымдардың байланысының көмегімен бірдеңе жайында не қостайтын, не терістейтін ойлау формасы. Егер ұғымның тілдік формасы сөз және сөздер тіркесі болса, пікірдің тілдік формасы грамматикалық сөйлем, пікірдің таным формасы ретіндегі бір ерекшелігі- ол не ақиқатты, немесе жалғандықты білдіреді, ештеңе білдірмейтін пікір болмайды.