Жеке тұлғаның тәрбиесі, қалыптасуы

Сезімдік көңіл-күйінің  көтеріңкілігі - олардың маңызды  бір ерекшелігі. Оқушылар ересек адамдармен, өзінің құрдастарымен қарым-қатынаста  болғанды жақсы көреді.

Бұл жастағы балалардың негізгі  іс-әрекеті - оқу. Бастауыш сынып оқушылары  ұзақ уақыт бір қалыпты отыра  алмайтындықтан, сабақта жазу мен  оқуды алмастырып, сергіту сәттерін өткізіп, сыныптың ауасын тазартып, үзіліс кезінде мектеп ауласында ойындар  ұйымдастыру керек.

Мұғалім оқыту процесін жеке бөліктерге бөліп, оқушыларға жеңіл  тапсырмалар беріп, оларды бірте-бірте  күрделендіріп отырады. Оқыту процесі  зейін мәдениетін тәрбиелеуге бағытталуы керек. Оқуға және қоғамдық жұмыстарға байланысты талаптарды жүйелі қойып, оның орындалуын бақылау, өздік жұмыстарды орындату, іс-әрекетті түрлендіру, ойындарды  қолдану, балалардың еңбегін жеңілдетіп, балаға тапсырма орындаудық қажет екендігін  түсіндіру арқылы, мұғалім оқушының оқуға деген жауапкершілігін  тәрбиелейді.

Бала форма, бояу, дыбыс  арқылы ойлайды, сондықтан көрнекілік әдістері мен ойындарды жиі қолдану  пайдалы. Мектептегі, үйдегі еңбек, дене жаттығулары, ойындар баланың есте сақтау қабілетін дамытады.

Бастауыш мектеп оқушыларының оқу мүмкіндіктерін зерттеп, оларды күрделі бағдарлама, оқулықтармен оқыту  өте маңызды іскерлік, атап айтсақ, өз ойын ауызша, жазбаша түрде беруге үйретеді.

Бұл жастағы балалармен тәрбие жұмысын дұрыс ұйымдастыру үшін мына ерекшелікті ескеру керек: сөз  бен істің сәйкесті болуын талап  ету, жөнсіз кінәлаудан жеркену сезімінің  болуы, үлкен адамдардың жіберген қателігін  тез байқау, арманшыл-қиялшыл, ұйымшыл, сенімді серік іздеу, өз мүмкіндіктерін асыра бағалау, түрлі спорт ойындарына ықыласты болу. Осы ерекшеліктерді оқу тәрбие жұмысында сынып жетекшілері, мұғалімдер, ата-аналар ескеруі қажет.

Адамгершілік тәрбиесінде  баланың көнгіштігін, сенгіштігін, еліктеуге бейімділігін пайдаланып, қателігін мойындауға үйретуге болады. Мұғалімнің оқушымен қарым-қатынасы, жайдары  ізгі қатынасқа көшуі, баланың өзін тануына көмектесуі адамгершілік сезімін  тәрбиелейді. Ерекше көңіл аударатын  мәселе - баланың мінез-құлқының көпшіл де кең пейілді болуы.

Бұл жастағы балалар үшін еңбектің тәрбиелік мәні зор. Балаларды  бірте-бірте еңбекке баулу отбасында, ұжымда жүргізіледі. Ұзақ уақыттың дене еңбегіне, күш түсетін жұмыстарға әлі қабілетсіз болатындығын ескеру керек. Еңбек іс-әрекетімен жүйелі айналысу, оны бірте-бірте күрделендіру, өндіріс  орындарына экскурсияға апару, мамандықтармен таныстыру тұлғаның әлеуметтік құнды  сапаларын қалыптастыруға көмектеседі. Төменгі сыныпта өзіне-өзі қызмет етудің әдеттері мен дағдылары қалыптасады. Үлкендердің еңбегін құрметтейді, адам өміріндегі еңбектің рөлін түсініп, дене еңбегіне даяр болады, дүние туралы ұғымдар қоры, қажетті іс-әрекет икемділігі дамиды.

Мектептің ең негізгі міндеті - балаға білім атаулының әліппесін  үйретумен қоса, оның өмірдегі өз орынын табуына көмектесу. Жеке тұлғаны  қалыптастыруда ең бастысы - ақыл-ой, адамгершілік, еңбек, эстетикалық, дене тәрбиесін  өзара байланыста кешенді жүргізу.

Жеткіншек балаларды дамыту және тәрбиелеу ерекшелігі.

Жыныстық толысу тез жүреді:

- қыздарда - 11-13 жас;

- ер балаларда - 13-15 жас.

Қанқа сүйегі мен бұлшық етінің жедел жетілуіне байланысты моторлық аппараттың қайта құрылуы мінез-құлқының өзгеруіне әкеліп соғады, сондыктан  дене тәрбиесін дұрыс ұйымдастыру  керек.

Жеткіншек шақ. Жеткіншектік кезеңнің шектері шамамен орта мектептің V-VIII сыныбына сәйкес келеді де, 11-12 жастан 14-15 жасқа дейінгі аралықты қамтиды. Жеткіншектік кезеңнің баланың дамуындағы ерекше орны оның "өтпелі", "бетбұрыс", "қиын", "сыналатын" кезең  деген атауларында бейнеленген. Бұл - ең тынымсыз, ең қиын, ең қызба  жас. Жеткіншектің жеке басы дамуының аса маңызды факторы -оның өзінің ауқымды әлеуметтік белсенділігі, ол белгілі бір үлгілер мен игіліктерді  игеруге, үлкендермен, жолдастарымен  қарым-қатынас орнатуға бағытталады. Жеткіншектік кезеңнің маңыздылығы адамның жеке басының моральдық, әлеуметтік негіздерін қолданып, қалыптасуының жалпы бағытының белгіленуі. Бұл кезеңдегі дамудағы биологиялық және әлеуметтік жағдайлардың рөлі туралы теориялық талас жарты ғасырдан астам уақыттан бері болып келеді.

Жеткіншектер дамуындағы ерекшеліктер әр түрлі теорияларға  негіз болды. Жеткіншектік шақтың басында  балалардың сырт пішіні, мінез-құлқы  ересектерге ұқсамайды. Олар көп  ойнап, көп жүгіреді, алысып-жұлысып  тентектіктер жасайды, әлі де бала бола жүріп, елеусіз есейеді. Жеткіншектің жеке басындағы басты жаңа құрылым  өзі туралы "енді бала емеспін, ересекпін " - деген түсініктің пайда болып, өзіне жұрттың осы-лай деп қарауын  тілейді.

Мектеп пен оқу жеткіншектердің  өмірінде үлкен орын алады. Оқу қызметіндегі ол қылықтардың сырттай көріну дәрежесі әр түрлі болуы мүмкін. Жеткіншектер білімді, әділ, мейірімді, сабақтағы  жұмысты ұйымдастыра білетін  мұғалімдерді бағалайды. Мұғалім міндеті - оқу материалдарын қайталау арқылы мағынаны есте сақтауға үйрету болып  табылады.

Жеткіншектік шақ - болашақ  туралы балалық армандардық орнына өзінің мүмкіндіктері мен өмір жағдайларын  ескере отырып, ол туралы ойлану басталатын, өз ниеті, іс-әрекетін жүзеге асыруға  ұмтылатын кезең екендігін үнемі  қаперде ұстауымыз қажет.

Сананың дамуы баланың  өз бетімен тәуелсіз талаптануын  тудырады. Олар үйелменде, мектепте еңбек  процесіне араласады, күнделікті өмірді бақылайды, ой-өрісі кеңиді. Бұл жастағы  бала намысқор келеді, үлкендер бақылауын  әкімшілік шараларды ұнатпайды. Үлкендерді озбырлық жасайды деп  ойлайды. Кейде түсініспеушілік  осындайдан да туады. Үлкендерге байланып олардың мінезінен шындықты байқауға тырысуы үлкендер мен балалар  арасында түсініспеушілік туғызады. Үлкендердің ойланбай асығыс шешім  қабылдауы балаға зиян келтіруі мүмкін. Бұл жастағы балалар өнегелі  адамдардық істерімен масаттанады. Осы тұрғыдан баланың мінезін  тәрбиелеу, ықыласы мен қабілетін  дамыту, мұқтаждары мен тілектерін қамтамасызыз ету дұрыс педагогикалық  ойларға негізделуі керек. Осы ерекшеліктерді есепке ала отырып, тәрбие жұмысын  тиімді етіп ұйымдастыру керек. Жеткіншіктер қоғамға пайдалы істерге ыңыласты, ұжымшыл, жолдастық, достық сезімге  бай, кітап оқуға, кинофильмдерге көруге ынталы, спортты ұнатады.

Әдебиет жеткіншекке азаматтардың қарым-қатынасының мәнін, сезімдерін ашып, өз сенімдерінің дұрыстығына  жауап іздеуге үйретеді. Саз әуені - адам сезімінің әміршісі, толқу  үстіндегі адамға түсінікті, сондықтан  сазға баса көңіл бөлу жеткіншектің тәрбиесіне көмектеседі. Жеткіншектермен  жұмыстағы негізгі педагогикалық  идеал - баланың іс-әрекетте жетістікке жетуіне жағдай жасау. Баламен жеке жұмыс жүргізу, әдептілік сақтап, педагогикалық шыдамдылық, ұстамдылық көрсету жеткіншектің қалыптасуына тікелей ықпал етеді.

Дене тәрбиесі. Дұрыс тамақтанып, таза ауада жиі болу, көп қозғалу (ойын, дене жаттығулары, спортпен айналысу) дене тәрбиесіне көмектеседі. Дене тәрбиесі мұғалімі және жаттықтырушы баланың  бет әлпетінің, қолының, ернінің  түсін үнемі қадағалау керек. Бұл жұмыс сабақтың басындағы  және соқындағы қан тамырының  соғысын тексерумен толықтырылады, жеткіншектер жиі тыныс алатындықтан, тыныс алуын басқаруын үйрету керек. Жеке гигиена, ұйқы, тамақ, демалыс, белсенді еңбек іс-әрекетіне жағдай жасайды. Шамадан тыс жұмыс жалпы  дамуын тежейді. Дене тәрбиесі арқылы жүрек қан жүйесін жаттықтыру, дене жаттығулары, спорт, дене еңбегі үшін дәрігерлік және педагогикалық бақылау  өте пайдалы. Маскүнемдікке жол  берілмеу керек. Дене тәрбиесі және спортпен айналысу зейіннің дамуына әсер етіп, оның көлемін көбейтеді, зейіннің бір  нерседен екіншіге бөлінуіне әсер етеді.

Тәрбиешінің міндеті - еңбек, спорт іс-әрекетін, жеткіншекті и, ерік-жігер, сапаларын қалыптастыру. Мұғалімдер, тәрбиешілер, ата-аналар мақсатқа жетудегі сенімділігін тәрбиелеп, жтістігін  атап көрсетіп, қауіп-қатерден сақтандырып, дер кезінде көмекке келіп, жеткіншекті  өз кемшіліктерінің себептерін түсіндіруге  үйретеді.

Жеткіншектердің қалыптасуында  жолдастарының қоғамдық пікірі үлкен  рөл атқарады. Мораль мәселелерін  талдау және адамгершілік тақырытындағы  пікір сайыстардың әсерінен өмірдің  мәні, өз болашағы, мамандығы туралы, өз беделі туралы ойланатындықтан, мұғалім  бұл мәселелерді шешуге пәрменді түрде көмектесіп, күнделікті іс-қылықтардың  адамгершілік мәнін ашуға көмектеседі. Ересек адамдар бала тәрбиесіне ерекше көңіл бөліп, әр баламен ойланып  жұмыс істеу керек. Сәнге сәйкес киінгені, музыка тыңдағаны үшін баланы сөгу дұрыс емес. Жеткін-шектермен  өзара әрекеттің негізгі тәсілдері: онымен бірге іс-қылықтарды, оқиғаларды талдау, баға бергізу, өзін-өзі талдауға, өз мінез-құлқын басқаруға үйрету.

Осы жаста адамның мінез-құлқы  және басқа да жеке басының негіздері  қалыптасады. Міне, осы кезеңде жеткіншектермен  жасалатын тәрбие жұмысында кемшіліктер  айқын көріне бастайды. Соңғы кездері  жеткіншектер тәртібінің төмендегенін байқауға болады: а) ата-анамен келіспеушілік  жағдайда болу; ә) мектептегі қиындық  пен сәтсіздік; б) тәртібі қиын құрбы-достарымен байланыс орнату.

Отбасы жағдайы, ата-ананың кәсібі, материалдық жағдайы, білім  деңгейі жеткіншектің өмірдегі жолын  айқындайды. Ата-ананың саналы, мақсатты Тәрбиесі бала өмірінде үлкен рөл  атқарады. Отбасындағы жақсы қарым-қатынасты  жоғалту, мектептегі сәтсіздік, келеңсіз топтағы құрбыларымен жақындық әр түрлі  жолдарға итермелейді. Отбасы, мектеп, құрбы-құрдастар тобы - барлық жеткіншектердің  нағыз табиғи ортасы, ең маңызды  қоғамдық факторы. Демек, баланың мінез-құлқының қалыптасуына отбасы ерекше әсер ететіндіктен оның көп қырлы, жан-жақты болуы  отбасына байланысты. Педагогикалық, әлеуметтік жағынан жіберілетін әлсіздік, оқу  жүйесіндегі сәтсіздік - ауытқымалы мінез-құлықтың қайнар көзі. Жеткіншектің мінез-құлығындағы ауытқулар көбіне туа пайда болмайды, олар отбасындағы  және мектептегі дұрыс тәрбие бермеуден  пайда болады. Осы аталып көрсетілген  ауытқу девиантты мінез-құлық деп  аталады.

Девиантты мінез-құлықтың бір  түріне қылмыстың әрекетке апаратын агрессивті мінез-құлық (төбелес, тіл  тигізу) жатады.

Жеткіншектің мінез-құлығындағы  агрессивттілік адамдарды аяу сезімінің  жоқтығынан садистік бағытқа бейімделу  нәтижесінде өзін қоршаған ортаға зиянын тигізеді. Бұл жағдай тұлға аралық, топ аралық кикілжіңге өршігіп кетуі  мүмкін. Жеткіншектің мінез-құлығындағы  агрессивтілік ішімдікпен, нашақорлықпен  тікелей байланысты. Кейде жеткіншектер ішімдік ішкен кезде өзінің еңбегін (бұзақылық, төбелес, сәтті аяқталған  оқиғаларын) атап өтеді. Жеткіншектің тәртібі агрессивті күйде болса, олар "қиын" балалар қатарына жатады. Кейбір мектеп мұғалімдерінің қиын балалармен жұмысы сынып алдында жүйке жұқартатын әңгіме, жазалау, т.б. түрінде жүзеге асады. Әдетте, бұл әрекеттің барлығы  оң нәтиже бермей-ді, керісінше қиын жеткіншектердің мұғалімге, мектепке кектенуі күшейіп, қарсы келуіне  әкеледі. Мұғалімдер қиын жеткіншектерге өзінің кері көзқарасын жасырмағанда, олармен кикілжіңге келеді. Девиантты  мінез-құлықты жеткіншекке қолданылатын тәрбиелік профилакти-калық іс-шаралар  – тұүлғаға әсер ету, әлеуметтік педагогикалық  түзету іс-шаралары, кері әсерлі ортаны сауықтыру.

Жасөспірім шақ (15-17 жас)

Жасөспірімдік кезеңнің көптеген теориялары бар. Жасөспірімдік шақ  бала мен ересектік шақтың аралығы, баланың ересектерге тәуелділігімен сипатталады, ересектер баланың  өмірлік іс-әрекетін мазмұны мен  бағытын белгілейді.

Жасөспірімдік шақтың аса  маңызды міндеттері - мамандық таңдау, еңбек пен қоғамдық-саяси қызметке даярлану, некелесуге, өз отбасын құруға әзірлену. Өзара байланысты бұл міндеттердің жүзеге асырылуы белгілі бір уақытты  талап етеді.

Адамның жалпы ақыл-ой қабілеті 15-16 жасқа қарай қалыптасып болады. Сондықтан оның бала кездегідей шапшаң өсуі байқалмайды, алайда ол одан әрі  жетіле береді. Жасөспірімдік шақ - жеке адамның толысуы мен қалыптасуының  аяқталатын кезеңі. Жыныстық толысуға байланысты өз ағзасы мен сырт келбетіндегі үлкен өзгерістер, өмірлік іс-әрекеттің  күрделенуі байқалады. Сондықтан жасөспірімдік  шақ ымырасыз келеді. Жасөспірімге өзін көрсетуге ұмтылу, өзін жан-жақты  ашуға құштарлық тән.

Олар өз мамандығын таңдап алуға тырысады. Мамандыққа ықыласының бірте-бірте қалыптасуы түрлі іс-әрекеттеріне жауапкершілігін арттырады. Оларға іс-әрекетті өз бетінше орындауға  мүмкіндік беріп, дұрыс бақылау  мен педагогикалық басшылық жасау  керек.

Бұл кезеңде сезім, достың қарым-қатынастар дамиды. Мысалы: ғашықтың, өзара сенім, қайырымдылық, бірін-бірі сыйлау, көмек көрсету, іс-әрекеттерін  бірігіп орындау, жолдасының кемшілігін айтып, жоюға көмектесу.

Бұл күндегі жастардың  мінезінде түрлі өзгерістер пайда  болды. Мысалы, қыздар өздерінің сыртқы киіміне, дене қимылына көңіл бөледі. Ер балалар әдемі киініп жүруді ұнатады. Әр түрлі іс-әрекеттерінің барысында  осы ерекшеліктер еске алынады. Сонымен  мектепке дейінгі балалық шақтан жасөспірімдік шаққа дейін балалардың бейімділігін және қабілетін, мінез-құлқы  мен темпераментін мұғалім-тәрбиеші, ата-ана үнемі еске алып, олардың  дұрыс дамуына, қалыптасуына жүйелі түрде ықпал етуі қажет.

7. Тәрбие және балалардың  дербес ерекшеліктері. Баланың  дербес ерекшелігі тәрбие процесінде, даму кезеңінде байқалады. Дербес  ерекшеліктерге түйсік, қабылдау, ойлау  өзгешеліктері, жеке адам бойындағы  мінез-құлық, темперамент, қабілет  жатады. Жүйке жүйесінің типтік  қасиеттері - адамның мінез-құлығының,  темпераментінің, қабілетінің табиғи  негізі.

Мұғалім балалардың жеке ерекшеліктерін жете білуі қажет. Нерв жүйесіне байланысты темперамент типтерін басшылыққа алмай, тәрбие процесін психологиялық негізде  ұйымдастырып, іс жүзіне асыру мүмкін емес. Жеке адамның дүниені сезгіштігі және қабылдағыштығы темпераментке  тәуелді. Дербес қабілеттерінің дамуы  жеке адамның табиғи мүмкіншіліктеріне  байла-нысты. Әрбір адамның қасиеттерін  калыптастыру мен дербес ерек-шеліктерін дамытуды жан-жақты және үйлесімді  тәрбиелеу дейді. Жүйке жүйесіне байланысты темперамент типтерін басшылыққа алып отыру керек.

Темперамент деп жеке адамның  қылығы мен түрлі іс-әрекеттерінен  көрінетін дара өзгешелігін айтады. Психология ғылымында темперамент 4 типке бөлінеді: холерик, сангвиник, меланхолик, флегматик. Оларды тәрбиелеу - баланың дамуына ықпал жасап, даму дәрежесіне сүйену.