Журналистиканың функциялары

Мәселен П. Прохоровтың «Введение в журналистику»  оқулығында журналистиканың алты басты  қызметін анықтайды [12].

Біріншіден, журналистика саласында өзара ақпараттық ықпалдасудың негізгі де басты міндеті  – яғни бұқаралық аудиториямен, әлеуметтік институттармен байланыс орнату. Сондықтан журналистиканың табан  тірер функциясы – коммуникациялық  (лат. communication – хабарлама жолы, байланыс пішіні) функция. Бұл қызмет түрі пікірлесуге  контакт орнатуға арналады. Бір қарағанда  таза техникалық термин болып көрінетін  «коммуникация» ұғымы ақпараттық мән-мазмұнмен  толыққан кезде, жаңа сипатқа ие болады. Көп ретте журналистиканы бұқаралық  коммуникация құралы, mass media дейтіні  де сол себептен.

Екіншіден, журналистің қоғамдағы «төртінші  билік» ретіндегі ұйымдастырушылық қызметін атап өту қажет.

Үшіншіден, идеологиялық әлеуметтік бағдарлаушы  ретіндегі, яғни аудиторияның дүниетанымына, көзқарасына терең әсер ете алу  қызметі.

Төртіншіден, қоршаған ортаны тану, құндылықтарды  анықтауда бағыт-бағдар беру, жеке тұлғаны  әлеуметтендіру, ағарту және тәрбиелеу, мәдениет тарату сияқты функциялары  да ауызға алынып жүр. Сонымен қатар  оның қоғамдық процестерді реттеу және қадағалау, азаматтарды әлеуметтік жағынан қорғау және әрбір адамды кәделік мәліметпен қамтамасыз ету секілді қырлары да бар.

Бесіншіден, жарнамалық қызметі. Бұқаралық аудитория  мен әлеуметтік институттардың ақпараттық сұраныстарына сай олардың өмір сүруін қамтамасыз ету. Барлық қырларынан алғанда, қоғамда болып жатқан барлық жағдайлармен таныстыру.

Алтыншыдан, рекреативтілік қызметі. Компенсаторлық (өтемдеу) бағасын, тонусты (лат. tonus –  ширығу) түзеу қызметін (көңіл көтеру, дамылдату, сергіту) жоққа шығаруға болмайды. Міне, осылардың бәрінің  де журналистика қызметіне қатысы бар.

Аталған функциялардан бөлек журналистиканың  әлеуметтік жағынан алғанда басты  функциясын қарастырамыз. Әлеуметтік практиканың қоғамның заманға сай  қажетті ақпарат сұранысын бақылаушы  функциясы. Ол қоғаммен үнемі байланыста болуды білдіреді. Басқа функциялардан  биік тұрады.

С.Г. Корконосенко «журналистиканың әлеуметтік-рөлдік сипаттамасы» деген түсінікті бөліп көрсетеді. Оның астынан «қоғамдық сұраулар мен күтімдерге сәйкес бірқатар әлеуметтік міндеттердің орындалуын» түсінеді. «Журналистика функциясы» түсігінін  бөліп кеөрсетедә (оның анықтамасын  «функция» деген сөздің терминін латын тілінен шыққанына ғана сітлеме жасап қоймайды [13].

Мұның өзінде «рөлдік сипаттама аталмыш салалардың мөлшері мен сапалық ерекшеліктеріне  байланысты құрылады» (әйтпесе олар социетальдік жүйелер деп аталады): экономикалық, саяси, рухани-идеологиялық және әлеуметтік.

Сөйтіп, ол журналистиканығң төрт әлеуметтік рөлін бөліп көрсетеді:

• өндірістік-экономикалық;
• ақпараттық-коммуникативтік;
• реттеушілік;
• рухани-идеологиялық.

Мұның  өзінде аталмыш рөлдер шеңберінде, яғни кез-келген әлеуметтік сала шегінде, оның пікірінше, «аталмыш салада жүретін, процестердің басқы қатысушыларына сияқты оған берілген ерекше рөлдік функцияларды орындайды».

Экономикалық  салада ол өндіріс жүйесінің элементіне айналады, тауар сапасын иеленеді. Әлеуметтік өлшемде, ең басты нәрсе  болып ақпаратты жинау, жинақтау, сақтау, қайта өңдеу және  тарату болып табылады. Рухани салада пресса барлық идеологиялық институттарға  тән, танымдық, білім беретін, тәрбиелік, мобилизациялық функцияларын орындайды.

Автор рөлдік тәсілдің БАҚ күрделі қызмет етуінің   сипататуға мүмкіндік береді. Мұның  өзінде, ол, аталмыш тәсілдің теориялық  әлсіз жағын түсіне отырып, «мұның бірегей қоғамдық институт ретінде, фурналистиканың өз функциялары  емес, ал олан тыс, оның бастамасы бойынша  қалыптасқан заңдар мен қызмет шарттары    емес екенін айтып өтеді.

Тауар болу журналистиканың функциясы  екенін – бұл артық айтқандық емес. Журналистиканың астарынан «бірегей қоғамдық инстутут» ретінде түсіндірілгендегі  журналистиканың функциялары –  ақпаратты жинау, сақтау және т.б. болып  табылатынымен барабар. Бұл жерде  журналистика функциялары және журналистикаға ғана тән емес, ақпараттық процестердегі  ақпараттың алмасу кезеңдері туралы түсініктермен араласқан.

С.Г. Корконосенко ары қарай журналистика функциялары  жүйесін бөлетін субьективті  тәсілді ұсынып отыр, яғни «прессамен өзара іс-қимыл жасауға түсетін субъектілердің қажеттіліктері негізінде функцияларды жіктеуге тырыспақшы. Авторға са, аталмыш тәсілдіә мәні журналистика функцияларының көп шекті және көп салалы екенін танудан тұрады. БАҚ объективтік мүмкіндіктеріне прессамен өзара іс-қимыл жасайтын адамдардың субъективтік мүдделеріне, еркіне, мүмкіндіктеріне сүйенеді.

Ол өз қажеттіліктерімен журналистикаға әсер ететін және оның функцияларын анықтайтын, субъектілердің төрт деңгейін бөліп  көрсетеді.

Журналистикаға  қатысы бойынша бас суъбект болып  қоғам табылады. Бар қоғамның қажеттіліктерін  қанағаттандыруға журналистикамен  орындалатын интеграция және таным  функциялары бағытталған.

Субъектілер ретінде бөлек әлеуметтік құрылымдар билікті иемдеп және ұстап тұру үшін насихаттау, үгіттеу, ұйымдастыру ссияқты  аталмыш функцияларды анықтайды.

Прессаға  өз қажеттіліктері үшін пайдаланатын субъектілер арасында бейімдеу, моральдық-психологиялық  қанағатандыру сияқты журналистика функцияларының аталмыш блоктарын  детерминизациялайды.

Журналисттер  сияқты әлеуметтік объектілердің аталмыш  ерекше түрі үшін журналистика қызметтік-кәсіптік және шығармашылық функцияларды орындайды.

Автормен  ұсынылатын журналистика функцияларын бөлуше қойылатын «субъективтік  тәсілдің» қажетті эвристикалық құндылықты иеленбейтін шығар. Бастапқы мақсаттар үшін өнімді пайдаланылу  үшін, функциялардың барлық «ғимараты» құрылатын субъектілерді бөлу критерийлері анық және түсінікте месе болып қалады.

Аталмыш критерий бойынша бөліну негізінде, субъектелір кластары болып тқлас  алғанда қоғам, бөлек әлеуметтік институттар, жеке тұлғалар мен журналистер табылған кезде, субъектілерді бөлудің критерийі қандай болуы мүмкін? Қандай да бір әлеуметтік институттың (яғни, аталмыш жағдайда, әлеуметтік ұйым) бір жағынан тұтас алғанда қоғаммен (социуммен), ал басқа жағынан – өз кезегінде «журналист тұлғасымен (тіпті жеке тұлғаның астарынан «аудиторияның бөлек өкілін» қабылдаса да) субъект ретінде қарастырыла ала ма?

«Журналисттік шығармаларды шығару процесінде» журналисттің «өздігінен жүзеге асып, өздігінен  дамитынына» сүйене отырып, журналистке  қатысы бойынша журналистиканың (немесе тіпті прессаның)  кейбір шығармашылыө функцияны орындайтынын бекітуге бола ма?

Осы, және басқа көтпеген сұрақтан, ашық болып  қалады. Осындай тәсілді қолданған  кезде олар автормен «журналистика  функциясы» түсінігіне анықтама берілмейтіндігіне  қарамастан, автор атап өтпейтін, субъектілерді  бөлу критерийлері  ретінде, функцияларды анықтауға қойылатын тәсілдің өзін енгізу критерийлері ретінде қатал  еместікке, анықсыздыққа қарай «жабық»  болып қалмас.

Аталған функциялардан басқа, автор тағы да «өзекті  қоғамдық мүдделер мен  әлеуметтік прогрестің міндеттеріне сәйкес әлеуметтік тәжірибеге реттеуші және түрлендіруші әсер етуден тұратын» журналситиканың  әлеуметтік міндетін, немесе оның бас  функциясын бөліп көрсетуді мүмкін деп жорамалдайды. Сұнын өзіндже  бас функцияның, барлық қалғандарынан  ерекшелігі, автормен (оның тәсіліне сәйкес), қандай да бір субъектімен, тіпті  бас субъектімен байланыспайды. Бұл жоғарыда аталған интеграция және таным функцияларымен байланысты.

Л.Н. Федотова, И.Д. Фомичева және бірнеше басқа  авторлар журналистика функциялары  туралы емес, бұқаралық  ақпарат (коммуникациялар) құралдарының функциялары туралы сөз  қозғауды артық көреді [14].

И.Д. Фомичева БАҚ аталмыш функциялары ретінде  ақпараттандыруды, тәрбиелікті, міңез  құлықты ұйымдастыруды,  кернеуді шешуді, коммуникацияларды жатқызады.

И.Д. Фомичева БАҚ функцияларының қатарына коммуникативтік, танымдық, құндылық-бағдарлаушы, және әлеуметтік-ұйымдық функциялар жатқызылады. Аталмыш функциялар онымен БАҚ «коммуникативтік, танымдық, құндылық-бағдарлаушы, және әлеуметтік-ұйымдық (түрлендірушінің  түрлері) қызметті ақпараттық қамтамасыз етуге қатысып, оларды пайдалананатын субъектілер үшін тиісті функцияларға ие болатын» негізде бөлініп қарастырылады. Бұл жерде функцияларды бөлу негізі айқын: адамдық қызметтің немесе оның түрлерінің моделі” [15].

Г. Пёршке журналистика функциясын «қоғам жүйесінің  көрсететін әсері, және жеке алғанда  өзі қызмет етуіне және дамуына әсер ететін қоғамдық жүйесімен негізделген  әсері» ретінде қабылдайды [16].

ОЛ қоғамдық жүйеге журналистиканың осындай  әсерінің үші түрін есептейді, бұл  оның функцияларының үш негізгі топтарын анықтайды:

- «адамдардың  идеологиялық, ең алдымен, саяси  қатынастарға интеграциялауына, олардың  қоғамдық қатынастардағы орнына  сәйкес келетін қоғамдық шындықта, осындай бағңдарлануда оларға  көмек көрсетуге, аталмыш қатынастарды  сақтау мен дамыту үшін оларды  жұмылдыруға бағытталған» әрекеттер  жиынтығынан тұратын,  идеологиялық”. 

- журналистиканың  «адамның өзін дамытуға, оның  қоғамдық байланыстарының түрлілігіне  байланысты болатын, оның тұлғалылығын  көрсетуге, адам дамуының жетістіктеріне  негізделген, өмір салтын қалыптастыруға....»  қатысуына байланысты мәдени. Бұл  білім беруге, тәрбие беруге .... бағытталған  журналисттік әрекеттерден көрінеді. 

- журналистиканың  «мәдени дамуына емес, танымал  әлеуметтік-тарихи қауымдастықтардың  өмір салты шеңберінде тұлғалықты  дамытуға, адамдық даралықты қалыптастыруға»  қатысумен негізделген әлеуметтік  ”. 

 

 

 

Қорытынды

 

 

Профессор Тұрсынбек  Кәкішұлы айтқандай “қазіргі сөз  макулатурасы көбейген кезде қалың  бұлттан жарып шыққан, түн түнегін  түріп” тастаған айдай болып тіл  қататын”  әуе толқынының әйгілі жүргізушісі болу үшін журналистиканың  барлық  мүмкіндіктерін жете пайдаланып, мың құбылған тәсілдер мен әралуан  пішіндердің сан қилы қисындары  мен толып жатқан ерекшеліктерін жан-жақты меңгеріп, аудиторияны  баурап алатын тартымдылық, шешендік өнер мен интеллектуальдық деңгейдегі тапқырлықты  өз образы, өз имиджі ретінде бойына сіңіріп, қалыптасқан  қолтаңбасы ретінде  халыққа ұсынуы керек. Бірақ, журналистің  елдік тұлға дәрежесіне көтерілуі  үшін бұл әлі жеткіліксіз. Өйткені, ол - қоғамдық пікір қалыптастыратын  БАҚ өкілі. “Судың да сұрауы бар” демекші, эфирдегі жүргізуші сөзі де белгілі  бір жауапкершілік шеңберінен аспауы шарт. Іс-әрекет мазмұны кестесінде бұл ереже – норма – заң  ретінде көрініс тапқан.

Журналистік қызметтегі кәсіби мораль маман үшін кәсіби бағыт-бағдар ролін ғана атқарып  қоймайды, сонымен қатар, оның  тәртібін ретке келтіреді.

Қазіргі журналистиканың  мынадай басты функциялары бар:

1. Бұқаралық аудиториямен, әлеуметтік институттармен байланыс орнатуяғни-коммуникациялық функция.

2. Ұйымдастырушылық қызметін атап өту қажет.

3. Идеологиялық  әлеуметтік бағдарлаушы ретіндегі қызметі.

4. Тұлғаны әлеуметтендіру, ағарту және тәрбиелеу, мәдениет тарату сияқты функциялары

5. Жарнамалық қызметі.

6. Рекреативтілік қызметі.

Журналистика функциясы мәселелерін әр жылдары зерттеген Қ.Бекхожиннің, Б.Кенжебаевтың, Т.Қожакеевтің, Ш.Елеукеновтің, Ү.Сұбханбердинаның, З.Тұрарбековтің, С.Имашевтің, С.Матвиенконың, Ә.Ыдырысовтың, Н.Омашевтың, С.Қозыбаевтың, Т.Ыдырысовтың, Қ.Әбілдаевтың, М.Арғынбаевтың, С.Масғұтовтың, Р.Сағымбековтың еңбектерінде де публицистика туралы жекелеген пікір-тұжырымдар кездеседі.

Журналистиканың идеологиялық  функциясы өте маңызды  қызметтердің бірі болып табылады. Журналистиканың қоғамдық пікірді білдіру мен қалыптастыру міндеті көбіне саяси науқандар кезінде айқынырақ көрінеді. Сайлау мен референдум сияқты шараларда журналист маңызды рөл атқарады және пәрменді құрал болып бағаланады.

Журналист мүмкіндігінше  бейтарап ақпарат таратуға, деректі  нақты беруге, әсірелеп, бояламауға міндетті. Ал, оны тыңдаушы қалай  қабылдайды, қандай түйін жасайды  ол басқа мәселе.

Журналистика  бүгінде табысты дамуы журналисттердің  тікелей қатысты. Көптеген мақалалар  мен хабарларда аудиториямен тікелей  байланыс орнату арқылы тыңдармандардың талап-тілегі, сұранысы ескеріледі. Журналистиканың маңызды үгіт-насихаттық және ұйымдастырушылық міндеттерін естен шығаруға болмайды. Кез-келген ақпаратқа сәйкес іс-әрекет күтіледі. Хабар таратудың алдында нақты саяси, экономикалық және мәдени міндеттер тұрады.

Журналистиканың интегративті міндеті кез-келген хабардан көрінеді. Публицистика болсын, өнер тақырыбы қозғалсын, спорт жаңалықтары сөз  болсын бәрінде топтастыру, адамдарды  жақындастыру идеясы тұрады.

Жарнама жасаудағы шығармашылық ізденістер журналистік әдіс-

Журналистиканың функциясына көзқарастың жоғары мазмұндалған түрлерін талдау журналистика теориясында, атап айтқанда оның шешіміне адекватты жақындауға мүмкіндік  бермейтін, оның әзірлемесіндегі нақты  кемшіліктерге аталмыш проблеманың  күйіне қатысты кейбір қорытындылар жасауға мүмкіндік теретінін  көрсетті.