Паняцце катайконіма і ктайкаманіміі

     Пры ўдзеле суфікса -ц-ы ўтвараюцца катайконімы ад асновы, якая заканчваецца на [й]: Батарэя – батарэйцы.

     Суфікс  -ц-ы далучаецца да поўнай асновы тапоніма, націск не змяшчаецца.

     Нешматлікай з’яўляецца група назваў у форме мужчынскага роду з суфіксам -ск (-цк): Першамайск – першамайцы; Белаазёрск – белаазёрцы. З гэтага прыклада мы бачым, што ў адтапонімным словаўтварэнні прымае ўдзел усечаная (без тапафарманта -ск) аснова тапоніма.

     Ад  двух- і трохскладаных назваў ад’ектыўнага тыпа катайконімы часцей утвараюцца пры дапамозе суфікса -аўц-ы: Горск – горскаўцы; Высокае – высокаўцы; Новае – новаўцы.

     Падвадзя  вынік сказанага а катайконімах з суфіксам -ц-ы, можна ўказаць на вялікія камбінаторныя магчымасці гэтага фарманта, які здольны спалучацца з асновамі розных тыпаў. Асабліва трэба адзначыць рэзервовыя словаўтваральныя магчымасці гэтага фарманта.

     Катайконімы з суфіксам -ц-ы ў сучаснай беларускай мове працягваюць захоўваць сваё колькасна пераважнае палажэнне, хаця яны падчас пачынаюць замяняцца намінацыямі, утворанымі пры дапамозе іншых фармантаў[10, с. 9].

     Такім чынам, мы бачым, што словаўтваральны тып з фармантам -ц-ы складае найбольшую колькасць пры ўтварэнні катайконімаў Бярозаўскага раёна і складае 76,3 %.

     Катайконімы з суфіксамі -оўц-ы, -аўц-ы, -еўц-ы

     Суфіксы -оўц-ы, -аўц-ы, -еўц-ы з’яўляюцца вытворнымі фарманта –ц(ы).

     Катайконімы з суфіксамі -оўц-ы, -аўц-ы, -еўц-ы матывуюцца рознымі тыпамі тапонімаў. Як правіла, суфіксы якія мы разглядаем далучаюцца да адна-, двух-, трохскладаным асновам. Да ліку пераваг гэтых фармантаў варта аднесці іх здольнасць захоўваць у працэссе словаўтварэння аснову матываванага тапоніма ў нязменным выглядзе, тады калі словаўтваральная спецыфіка суфікса -ц-ы нярэдка патрабуе ўсячэння матываванай асновы[18, с. 68].

     Найбольш  прадуктыўны ў межах гэтага тыпа катайконімы, якія ўтвораныя ад асновы тапоніма ў форме множнага ліку.

     Суфікс  -оўц-ы звычайна ўдзельнічае пры ўтварэнні катайконімаў ад геаграфічных назваў у форме множнага ліку з націскным канчаткам: Касцюкі – касцюкоўцы; Кабакі – кабакоўцы.

     Значна  радзей суфікс -оўц-ы выяўляецца ў катайконімах, утвораных ад тапонімаў, у якіх націск падае на аснову, а не на канчатак: Левашкі – левашкоўцы.

     Суфікс  -аўц-ы звычайна далучаецца да поўных асноў тапоніма: Ніўкі – ніўкаўцы; Боркі – боркаўцы; Міхалкі – міхалкаўцы; Пешкі – пешкаўцы; Мастыкі – мастыкаўцы; Хойнікі – хойнікаўцы; Стаўкі – стаўкаўцы; Пескі – пескаўцы; Мінкі – мінкаўцы; Агароднікі – агароднікаўцы; Бармуты – бармутаўцы; Галіцы – галіцаўцы; Смалярка – смаляркаўцы; Бяроза – бярозаўцы.

     Націск  у вытворных падае на той жа склад, ўто і ў матываванам тапоніме.

     Камбінаторныя магчымасці суфікса -аўц-ы такія, што ён можа далучацц да асновы на цвёрды ці заднеязычны. Мяккі заднеязычны вытворнай асновы ў дэрываце становіцца цвёрдым[10, с. 8].

     Суфікс  -еўц-ы выяўляецца ў катайконімах, утвораных ад тапонімаў з мяккай асновай: Бухалі – бухалеўцы; Рыгалі – рыгалеўцы; Ціхні – ціхнеўцы; Сабалі – сабалеўцы.

     Такім чынам, у сувязі з вышэйапісанай асновай у межах разглядаемага тыпа словаўтваральнай мадэлі, існуюць і іншыя, якія значна ўступаюць ёй па ліку лексем. У ролі матываванага слова пры ўтварэнні катайконімаў з суфіксамі -оўц-ы, -аўц-ы, -еўц-ы могуць выступаць наступныя геаграфічныя назвы.

     1. Тапонімы ў форме мужчынскага  роду з асновай на цвёрды  ці заднеязычны, радзей з асновай  на мяккі зычны. Дэрываты, як правіла, утвараюцца ад поўнай асновы тапоніма: Шылінок – шылінокаўцы;

     2. Тапонімы ў форме ніякага роду з асновай на цвёрды, заднеязычны ці мяккі зычны: Міжлессе – міжлесаўцы; Падоссе - падосаўцы.

     Такім чынам, катайконімы з суфіксамі  -оўц-ы, -аўц-ы, -еўц-ы займаюць другое месца сярод словаўтваральных фармантаў і складаюць 27,3 %.

     Катайконімы з суфіксамі -анц-ы/-янц-ы, інц- ы, -енц-ы

     Наступным па колькасці намінацый з’яўляецца словаўтваральны тып з суфіксамі -анц-ы/-янц-ы, інц- ы, -енц-ы . У залежнасці ад характару асновы матываванага тапоніма можна вылучыць унутры яго некалькі падтыпаў.

     1. Катайконімы гэтага тыпу, матываваныя  тапонімамі ў форме жаночага  роду, якія ўтвараюцца ад усечанай  асновы на -ца: Рэчыца – рэчанцы; Сошыца – сошанцы.

     Пры дапамозе суфікса -анц-ы ўтвараюцца катайконімы ад тапонімаў у форме жаночага роду з цвёрдай асновай: Шлях-Пушча – шляхпушчанцы.

     2. Катайконімы з суфіксамі -анц-ы/-янц-ы, інц- ы, -енц-ы могуць быць матываванымі тапонімамі ў форме ніякага роду з рознымі тыпамі асноў. Суфіксы далучаюцца да поўных асноў тапоніма: Зарэчча (некалькі нас. пунктаў) – зарэчанцы і зарачанцы; Залужжа – залужанцы.

     3. Няшмат катайконімаў, якія матываваныя  назвамі ад’ектыўнага тыпа. У асноўным яны ўтвараюцца ад тапонімаў з асновай на н, н` Чарнічнае – чарнічанцы. Утварэнне адбываецца ад усечанай асновы тапоніма. Націск у катайконімах не змяшчаецца.

     Утварэння, матываваныя другімі асновамі, адзінкавыя: Круглае – круглянцы.

     4. Катайконімы разглядаемага словаўтваральнага  тыпа могуць быць матываваныя  тапонімамі ў форме множнага  ліку.

     Суфіксы -анц-ы/-янц-ы часцей далучаюцца да поўных асноў: Рагачы – рагачынцы.

     Радзей  дэрываты ўтвараюцца ад усечанай асновы тапоніма: Лісічыцы – лісічанцы.

     Такім чынам, словаўтваральны тып з суфіксамі -анц-ы/-янц-ы, інц- ы, -енц-ы складае 9,1 %.

     Словаўтваральны тып з суфіксам -ан(е)

     Па  сваёй прадуктыўнасці ў сучаснай мове фармант -ан(е) значна уступае суфіксу -ц-ы.

     Катайконімы, утвораныя пры дапамозе суфікса -ан-е, могуць быць матываваныя наступнымі тапонімамі.

     1. Тапонімы ў форме мужчынскага  роду: Вінін – віняне.

     2. Тапонімы ў форме жаночага роду: Светач – светачане.

     3. Тапонімы ў форме ніякага роду: Залужжа – залужане.

     4. Тапонімы ў форме множнага ліку: Зубачы – зубачане; Маневічы – маневічане; Пузі – пузічане; Нівішчы – нівішчане; Галавіцкія – галавічане.

     У тапонімах, асновы якіх заканчваюцца на заднеязычныя і ц, адбываюцца характэрныя для гэтай групы гукаў чаргаванні: Асаўцы – асаўчане.

     5. Тапонімы ад’ектыўнага тыпа: Круглае – кругляне.

     Так, катайконімы з суфіксамі -ан(е) складаюць 11,4 %.

     Катайконімы з суфіксам -чан-е

     Фармант -чан-е спалучаецца з тымі тапонімамі, асновы якіх заканчваюцца на л`, р ,у, к, а таксама спалучаюцца з асновамі на галосны і й.

     Суфікс -чан-е ўдельнічае пры ўтварэнні  катайконімаў ад асноў тапонімаў  на -шчына: Пузі – пузічане.

     Такім чынам, як мы бачым, катайконімы з суфіксам -чан-е складаюць усяго 1,14 %.

     Адзіночныя  ў словаўтваральных адносінах формы  намінацыі

     Кожная  з разгледзенных раней словаўтваральных мадэлей прадстаўленна радам лексем, колькасць якіх раўняецца некалькім дзесяткам адзінак. Аднак побач з такімі формамі намінацыі жыхароў па мясцовасці ў гутарковай мове функцыянуюць катайконімы, ва ўтварэнні якіх прымаюць удзел рэдкія ці малахарактэрныя для аналізуемай групы лексіцыы суфіксы: Хрыса – хрышукі (-шук-і); Малеч – мальчукі (-чук-і); Селец – сельчукі.

     Падвадзя  вынік сказанага а катайконімах, можна сказаць, што характэрнай  рысай словаўтварэння катайконімаў Бярозаўскага раёна, з’яўляецца адсутнасць іншых намінацый, а агульная колькасць адзіночных форм намінацыі складае 3,4 %. 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 

     ЗАКЛЮЧЭННЕ 
 

     Працэс фарміравання сістэмы беларускіх аданамастычных дэрыватаў прайшоў доўгі і складаны шлях. У ім задзейнічаны разнародныя анамастычныя элементы, успадкаваныя ад эпохі агульнаславянскага моўнага адзінства, ад старажытнарускага і старабеларускага перыядаў[18, с. 93].

     Назвы жыхароў па мясцовасці, як ужо адзначалася, уяўляюць сабой вельмі спецыфічны пласт  лексікі. Іх своеасаблівасць адлюстроўваецца  ў розных рысах, характэрных для  гэтага тыпу адтапанімных утварэнняў. Неардынарнасць катайконімаў праяўляецца ужо ў тым, што іх нельга адназначна аднесці ні да апелятываў, якімі фармальна з’яўляюцца назвы жыхароў па мясцовасці, ні да ўласных імёнаў.

     Прааналізаваўшы катайконімы Бярозаўскага раёна  Брэсцкай вобласці мы бачым, што самым  распаўсюджаным з’яўляецца словаўтваральны тып з суфіксамі -ц(ы), які складае 76,3 %. Катайконімы з суфіксамі -оўц-ы, -аўц-ы, -еўц-ы займаюць другое месца і складаюць 27,3 %. Катайконімы з суфіксамі -анц-ы/-янц-ы, інц- ы, -енц-ы складаюць 9,1 %, з суфіксамі -ан(е) – 11,4 %. А катайконімы з суфіксам -чан-е складаюць усяго 1,14 %. Таксама на тэрыторыі Бярозаўскага раёна прысутнічаюць і адзіночныя формы намінацыі, якія складаюць 3,4 %.

     Падводзячы  вынікі, дарэчы будзе ўспомніць меркаванне М. В. Ламаносава, выказанае ім у “Расійскай граматыцы”: “Для айчынных немагчыма сабраць імёнаў усіх месцаў і прывесці пад правілы, дзеля чаго належыць пакінуць агульнаму ўсіх настаўніку – паўсядзённаму ўжыванню”[10, с. 11].