Саясаттану

1. Экономикалық қор. Қандай саяси билік болмасын оған қаржы-қаражат керек. Ұлттық валюта, алтын қор, материалдық құндылықтар, пайдалы қазба байлықтары және т.б. кіреді. АҚШтың Конституциясында кез келген АҚШ азаматы Президент бола алады деп көрсетілген. Бір тарихтағы президенттердің бірде-бірі кедей отбасынан шықпаған.
2. Әлеуметтік әдіс-құралдар. Үстемдік етіп отырған билік өзін қолдайтын, оның одан әрі өмір сүруіне мүдделі адамдар іздейді. Ондай рөлді ең алдымен оның мәртебелі, абыройлы, жалақысы мол қызметтерді атқаратын, көптеген жеңілдіктермен пайдаланатын қызметкерлері орындайды. Оларға көптеген рөлдер мен статустар беріледі.
3. Күш жұмсау құралдары. Олар мемлекетті қорғайды, ішкі тәртіпті сақтайды, саяси билікті құлатуға әрекет етушілерге мүмкіндік бермейді. Оған жататындар: әскер, полиция, қауіпсіздік органдары, түрме және т,б,
4. Ақпарат құралдары. Қоғамдық пікір тудырып, саяси өмірге ықпал ету жағынан оны төртінші билік деп те атайды. Кейбір саяси қайраткерлер кім теледидарды бақыласа, сол бүкіл әлемді бақылай алады деп санайды. ХХІ ғасыр ақпарат ғасыры деп тегін айтылмаған.

Саяси биліктің өзіндік қызметтері болады. Оған жататындар: қоғамның саяси жүйесін қалыптастыру; оның саяси өмірін ұйымдастыру (ол мемлекет пен қоғам, таптар мен топтар, ассоциациялар, саяси институттар, мемлекеттік басқару органдары мен аппараттары, партиялар, азаматтар және т.б. арасындағы қатынастарды қамтиды); әр түрлі деңгейдегі қоғам мен мемлекеттің істерін басқару; өкімет органдары, саяси емес процестерге басшылық ету,; саяси және басқа да қатынастарды бақылау және түптеп келгенде, белгілі бір қоғамға сәйкес басқарудың түрін, саяси тәртіпті және мемлекеттік құрылысты, ашық және жабық қоғамды құру, қоғамдық тәртіп пен тұрақтылықты қорғау; дау-дамай, шиеленістерді ашып, оларға шек қою және дер кезінде шешу; қоғамдық келісімге, мәмілеге келу және т.б.

Бақылау сұрақтары

1. Биліктің қандай тұжырымдамалары бар?
2. Биліктің негізі, ресурстары, элементтерін атап көрсетіңіз?
3. Саяси билік субьктілері дегеніміз не?

 

Әдебиет:

1. Жамбылов Д.Саясаттану. А.02.

2. Смагулов Е.М.Основы  политологии А.2002

3. Политология  под ред. Нысанбаева А.Н   А., 1998

 

 

5- т а қ  ы р ы п 

ӘЛЕУМЕТТІК  ЭТНИКАЛЫҚ ҚАУЫМДАСТЫҚТАР ЖӘНЕ ҰЛТ  САЯСАТЫ 

1. Қоғамдағы ұлттық және этикалық қатынастар
2. Ұлт мәселесі және оның құрылымы
3. Ұлтаралық қарым – қатынас мәдениеті

 

 

1. Азаматтық қоғам ұлт мүддесіне қарсы әрекет етпейді. Керісінше, адам құқығын қорғауға күш салады. Алайда, азаматтық қоғам мен ұлттық мемлекет деген ұғымдар қарсы қоюшылық та осындайдан туған. Бұл екі ұғым бір-біріне қарсы болатындай емес, екеуі екі деңгейде өрбитін ұғымдар. Азаматтық қоғам мемлекеттің ұлттық сипатына емес, мемлекеттің адам құқығы  аяқ асты ететін әрекеттеріне қарсы бой көтереді, нағыз демократия үшін күреседі. Осыны ажырата білген абзал.

Азаматтық қоғам  мен құқықтық мемлекеттің қалыптасуы бір бірімен өзара тығыз байланысты.

Азаматтық қоғам  дегеніміз мемлекеттен өзін тәуелсіз сезінетін өндірушілер, игілікті жасаушылар, өздерін өздері басқарып отыратын кәсіпкерлер, кәсіподақтар, партиялар мен қозғалыстар, мәдени бірлестіктер, ғылыми қоғамдар, отбасы және дін ұжымдарының жиынтығы болып табылады. Ол мемлекеттің болат құрсауынан біртіндеп құтылып, жаңа әлеуметтік қауымдасуға бет алады. Азаматтық қоғамда адамның мәртебесі биіктеп, мәні арта түседі. Адам мемлекет үшін емес, мемлекет адам үшін қызмет етеді. Бүкіл әлеуметтік топтар, қауымдар заң жүзінде белгіленген құқықтар мен мүмкіндіктергі ие болып, өз мүдделерін қорғауға мұрсат алады.

Азаматтық қоғам адамдар  қауымдасуының жаңа сипаттағы биік белесі болып табылады. Бұл қоғамның қалыптасуы тек материалдық игіліктердің даму дәрежесімен ғана өлшенбейді, ол қоғам мүшелерінің рухани жетілу дәрежесімен, биік кескін-кейпімен сипатталады. Мұндай белес-дәреже біз үшін таяқ тастам жерде немес анау қырдың астында болмай тұрғаны белгілі. Сондықтан да азаматтық қоғам алғаш тәуелсіздік алған мемлекеттерде – алда тұрған жаңа белес.

Құқықтық мемлекеттің  қалыптасуы да бір жылдың ісі емес. Бұл мемлекет тұсында нендей бір  таптың, партияның, топтың, билеуші  бюрократияның диктатурасына жол  бермейді, оның есесіне қоғам мүшелерінің барлығына мемлекеттік және қоғамдық істерді басқаруға қатысуға. Лауазымды қызметтер атқаруға кең жол ашылады.

Демократиялық жағдайда қабылданған  заңдар алдында мемлекет те, қоғамның әрбір мүшесі де бірдей жауапты. Заң  мемлекетке де, азаматқа да бірдей қызмет етеді. Құқықтық мемлекет жағдайында заң қағидалары әрбір азаматтың бостандығын, пікір әрқилылығын, жариялылықты қорғауға тиісті. Құқықтық мемлекет беделге бас июшіліктен, шындықтан, әділдіктен жалтарудан аулақ болуға тиіс.

Азаматтық қоғам адамдардың өздерін еркін сезінуін, бас бостандығын, азаматтық қадір қасиетін, ар-ожданын  қамтамасыз етеді.

Азаматтық қоғам тұсында  адамдардың теңдік, қауіпсіздік құқықтары  толық жүзеге асырылады.  Адамның  теңдігі дегеніміз олардың заң  алдында бірдей құқықпен пайдалануы деген сөз, заң әрбір адамды қорғаса да, жазаласа да әрбір адамға ол бірдей талап қояды.

Адамдардың қауіпсіздігі – азаматтық қоғам үшін ең мәртебелі  әлеуметтік ұғым.

Құқықтық мемлекетті орнықтыру  да адамдардың ежелгі арманы болатын. Құқықтық мемлекетте заң емес, құқық қалай жүзеге асырылатыны арқылы саяси институттар мен олардың әрекеттеріне баға беріледі. Құқықтық мемлекетті қалыптастыру биліктің ара-жігін ажыратып, оларды даралауға тікелей байланысты болмақ.

Құқықтық мемлекет  - адам қоғамының өмір сүру формасының ең жетілген жоғары, биік сатысы. Жаңа тұрпаттағы мұндай сатыға мемлекеттік құрылым өз бетімен келмейді. Ол көп шарттарға байланысты. Құқық жүйесі – қондырма, базистің өзгеруімен бірге ол да жаңа сипат алады.

Заңды адамдар  жазады, бірақ бұл олардың ойына  келгенін қағазға түсіреді деген  сөз емес. Заң қоғамдық құбылыстардың  дамуын қамтамасыз ететін шынайы ішкі байланыстарды бейнелейді.

Халық ежелден  еркіндікке, бостандыққа ұмтылған. Осы жолда небір тар жол, тайғақ кешулерді бастан кешірген. 

 

6- т а қ  ы р ы п 

ҚАЗІРГІ КЕЗДЕГІ САЯСИ ЖҮЙЕЛЕР

1. Саяси жүйе ұғымы. Саяси жүйе теориялары.
2. Саяси жүйенің құрылымы және функциялары.

 

1. Саяси жүйе дегеніміз қоғамдағы адамдардың саяси іс-әрекеттерін анықтайтын, бағыттайтын және бақылайтын институттар мен ұйымдар, нормалар мен принциптер жиынтығы.

Саяси жүйе төмендегідей құрылымнан тұрады:

1. Институционалды, мұнда мемлекет, саяси партиялар мен ұйымдар кіреді;
2. Нормативті құрылым, бұған заңдар, жазылған немесе жазылмаған нормалар мен принциптер жатады;
3. Мәдени құрылым, саясаттың ішкі эмоционалды жақтарын қарасырады
4. Коммуникативті құрылым қоғамдағы саяси билік қатынастарын қамтиды;
5. Функционалды құрылымға әр түрлі саяси рөлдер мен қызметтер жатады.

Саяси жүйенің  жұмыс жасап, дамуы оның «кірісі» мен «шығысына» байланысты. Кіріске жататындар: талап тілектер, мүдде, мұқтаждықтар, қолдаулар немесе кеілпеушіліктер. Осы кіріске жауап ретінде саяси жүйе жұмыс жасайды. Ол шығыс деп аталады. Оған жататындар: заңдар, шешімдер, бұйрықтар, реформалар және тағы жа басқалары. Саяси жүйенің басқа қоғамның жүйелерден айырмашылығы, онда күш көрсету құқы бар.

Батыс саясаттанушыларының  арасында саяси жүйені келесі түрлерге жіктейді: ағылшын-америкалық, құрылықтық-еуропалық, индустрияланбаған немесе жартылай индустрияланған, тоталитарлық.

Саяси жүйенің  ағылшын-америкалық түрі ондағы саяси  мәдениеттің бірыңғайлылығымен, біртектілігімен  сипатталады. Бұл елдерде мемлекеттің  алдына қойған саяси мақсат-мұратын  және оған жетудің жолдары мен  әдіс-тәсілдерін халықтың бәрі қолдайды. Ол мәдениет еркіндік, тиімді есепқорлық, пысықтық, ұқыптылық, сяаси либерализмге негізделген.

Құрылықтық-еуропалық  саяси жүйенің ұсынатын құндылықтары әр түрлі келеді. Онда ескі мәдениеттің  жұрнақтары мен жаңа мәдениет астарласып жатады.

Индустрияланбаған немесе жартылай индустрияланған саяси  жүйеде батыстың құндылықтары, этникалық  салт-дәстүрлер, діни әдет-ғұрыптар шоғарланған. Мемлекет биліктері анық бөлінбеген.

Тоталитарлық  жүйеде саяси мәдениеттің таптық сипаты бар. Сырттай қарағанда ол біртектес сияқты. Оның құндылықтарын қоғамның барлық мүшелері қолдай бермейді. Бірақ ол мойындауды еріксіз жасайды. Билеуші партия саяси жүйенің барлық элементтерінің іс-әрекетіне бақылау жасайды.

2. Саяси тұрақтылық дегеніміз – қоғамның саяси жүйесінің қоғамдық өзгерістерге уақытында жауап беріп, шиеленістерді дер кезінде шеше алу жағдайын айтамыз.

Саяси тұрақтылықтың  үш түрі бар: абсолютті, статикалық, динамикалық.

Абсолютті тұрақтылық тек теориялық тұрғыдан зерттелген жағдай. Статикалық тұрақтылық дегеніміз мемлекеттің тарапынан орнатылатын тұрақтылықты айтамыз. Ал динамикалық тұрақтылық дегеніміз халық тарапынан да, мемлекеттік билік тарапынан да сол тұрақтылықты орнатуға деген мүдде мен белсенділікті айтамыз.

Саяси тұрақтылықты орнатудың екі жолы бар. Олар: дамыған демократия арқылы орнату және диктатура арқылы. Екі жолдың қайсы жағымды, қайсы жағымсыз екені  қазіргі таңдағы ең даулы мәселелердің бірі болып табылады.

Саяси тұрақсыздық  дегеніміз – қоғамның саяси жүйесінің  сыртқы және ішкі саяси шешімдерге байланысты тәуекелділікке баруы. Саяси тұрақсыздықтың екі түрі болады: экстрозаңды және өкіметтік. Экстрозаңды тұрақсыздыққа жататындар: терроризм, соғыс т.б. Ал өкіметтік тұрақсыздыққа жататындар: мемлекеттің ішкі саясатына байланысты қабылданған шешімдерге байланысты, мысалы: сайлау, реформа, заң, болатын өзгерістер.

Кез келген саяси  тұрақсыздықты алдын ала байқап білуге болдады. Оның негізгі белгілері:

1. Қоғамның құндылықтарын үлестірудегі әлеуметтік теңсіздік деңгейі;
2. Этносаралық және діни шиеленістер деңгейі;
3. Конституциялық құқықтың бұзылу деңгейі;
4. Солшыл радикалды идеялар деңгейі;
5. Саяси плюрализм деңгейі.

 

Бақылау сұрақтары

1. Саяси жүйе ұғымы, құрылымы және түрлері
2. Саяси жүйенің дамуы, саяси тұрақтылық және тұрақсыздық

 

Әдебиет:

1. Василик М.А.Политология М., 01

2. Нысанбаев  А.Н. Политология А., 98

3. Мухаев Р.Т.  Политология М. 98

 

 

 

7- т а қ  ы р ы п 

МЕМЛЕКЕТ  ҚОҒАМНЫҢ САЯСИ ЖҮЙЕСІНІҢ НЕГІЗГІ  ИНСТИТУТЫ РЕТІНДЕ

1. Мемлекеттің пайда болуы және оның мәні.
2. Мемлекет белгілері, қызметі
3. Мемлекеттің типтері

 

1. Г. Гегель «Әрбір мемлекет өзіне сәйкес, сай келетін мемлекетті құрады».

Мемлекет ұғымы  екі мағынада қолданылады. Біріншісі, «ел», «жұрт» деген мағынада тұтас  территориясы халқымен алып түсіндірілсе, екіншісінде тек жоғарыды қолында  билігі бар басшылар тобын ғана айтады.

Мемлекеттің белгілері:

1. Территория
2. Тәуелсіздік немесе егемендік
3. Мемлекеттік билік
4. Халық
5. Салық салу құқығы

Мемлекеттің пайда  болуы туралы бірнеше тұжырымдамалар бар. Олар:

1. Қоғамдық келісім теориясы (Дж. Локк, Т. Гоббс);

Т. Гоббс: Мемлекет әлеуметтік келіспеушіліктерді шешуге және күш көрестуді легитимді қылдыру үшін құрылған.

Дж. Локк:  Мемлекет билікті шектеу мақсатында құрылған

2. Зорлық-зомбылық тұжырымдамасы (Л. Гумплович);
3. Маркстік концепция (К. Маркс);
4. Теологиялық тұжырымдама (А. Августин);
5. Патриархалдық теория (Конфуцийден бастау алады).

2.

Мемлекет бірнеше  түрлерге бөлінеді.

Басқару түріне байланысты: монархия (абсолюттік, дуалистік  және конституциялық) және республика (президенттік, парламенттік және аралас).

Абсолюттік  монархияға Сауд Аравиясы, Катар, Кувейт, Оман, Бруней жатады.

Конституциялық  монархияға Бельгия, Испания, Люксембург, Монако, Ұлыбритания, Дания, Швеция, Нидерланды, Жапония, Норвегия жатады.