қазақстан республикасының салық жүйесін реформалау

      «Заңды тұлғалардың пайдалары мен кірістеріне салынатын салықтар туралы»  жарлықтары қабылданды. Аталған заң актілері қабылданғаннан кейін негізгі екі салық түріне өзгеріс енгізілді. Табыс салығы жеке тұлғаларға жиынтық  жылдық кірісін анықтау  негізінде ғылыми салық салуға көшті.

      Заңды тұлғаларға арналған бөлімде мына  аспектілерін  өзгеріс енді:  пайдаға  салынатын салық ставкасы саралау  күшін жойып, оның орынан екі ставка бекітілді: барлық заңды тұлғаларға 3%, банктермен сақтандыру компаниялары үшін 45 процент. Алғаш реет салық төлеушілір қатарына бюджеттік ұйымдар қосылып олар кәсіпкерлік қызметпен түскен табыстарынан салық төлейтін болды. Жеңілдіктер ретке келтірілді (бұрын қабылданған 30 орында 6 жеңілдік қалды). Қазақстан Рспубликасы салық жүйесінде 1994 жылы болған өзгерістерді саралағанда олардың қазыналық сипаттағы артықшылықтары жайында тұжырым жасауға итермелейді. Осыншама шешуші шараларға қарамастан жалпы ішкі өнімге түскен салықтың үлес салмағы 1993 жылғы 14,8 проценттен 1994 жылы 8.4 процентке төмендеді.

      Қатаң салық саясаты «Салық торы» аталатынға апарып соғып, салықтар ставкасының  жоғарлығына қарамастан олардан  түсетін түсім салық салу базасын  қысқарту нәтижесінде төмендеп (кірістің болмауы), кәсіпорынынң бір бөлігі жария емес бизнеске көшті. Салық салудан өз табысын жасырды. Сол есепке алынып Қазақстан Республикасындағы салық рефомасының негізгі мақсты ретінде келесі кезеңдерде мыналар ұсынылды:

1. Нарық қатынастарын ынталандыру. Атап айтқанда:

-кәсіпкерлікті  белсенді қолдау

- жеке  салық төлеушілерді алған кірістерін  кәсіпкерлік қызметке жұмсауға  ынталандыру                                      9

- салық  салу байланысты заңды база  шығрау

- кірістерді  қос, 3 салық салудан қорғау мехенизімін құру

   2. Салық салуда белгіленген жетістікке  жету.

   - аз қамтылғанда әлеуметтік қорғауды  қамтамасыз ету

   - табыс алынатын көздерге байланыссыз  салық салудың біріңғай шешімін  құру

   - мемелекеттің ұлттық және аумақтық  мүделерін есепке алу

   - салық салу жүйесін құруда дүниежүзілік тәжірибиені шығармашылықпен қолдануға ұмтылыс.

   Осындай мақастарға сәйкес Қазақстан Республикасының  барша салық жүесінің және оны  әлемдік стандартқа жақындатуға  талпыныс жасалды.

ІІ–ші кезеңнің міндеттері: Салық ауыртаплығын төмендету, салықтар санын қысқарту, Қазақстан салық жүйесін әлемдік стандартқа жақындату.

     Негізінен  осы  талаптарға  1995 жылғы  24 сәуірде  қабылданған  Қазақстан  Президентінің  заң күші бар «бюджетке төленетін  салықтар және өзге де міндетті төлемдер туралы»  Жарлығы жауап берді. Осы заңдылық актісі қолданысқа 1995 жылдың 1 шілдесінен  бастап енгізілді. Оны әзірлеуге  халықаралық ұйымдардың өкілдері мен сарапшылары қатысты: Халықаралық валюта қорынан, халықаралық  салық бағдарламасынан, экономикалық ынтымақтастық және даму ұйымынан, Гуверов институтынан, Стэнфорт Университетінен, АҚШ-тың Гарвард Университетінен.

      Қазақстанның  жаңа салық заңына сәйкес біртұтас мемлекеттің ерекшелігі есепке алына  отырып, салықтар мен алымдардың 11 түрі қолданылатын болды:

Жалпы мемелекеттік:

Жергілікті  салықтар мен алымдар:

     1999 жылдың 1 қаңтарынан бастап жалпы  мемелекеттік салықтар мен алымдардың  құрамына жол салығы, әлеуметтік  салық, әлеуметтік қамтамасыз  ету алымы және автокөлік құралдарының  Қазақстан Республикасының аумағына кіргені үшін алынатын алым қосылды. Бұрын

10

 бұл  төлемдер бюджеттен тыс  қорлардың  көзі болды;  кейде жол салығы  және әлеуметтік  қамтамасыз ету  алымы күшін жойды.

      Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 16 шілдедегі  заңына сәйкес Қазақстан Президентінің заң күші бар « бюджетке төленетін салықтар және өзге де  міндетті төлемдер туралы» жарлығы  заң мәртебесіне ие болды.

ІІІ  кезеңнің негізгі міндетке бюджетке, қазыналық органдаға және салық төлеушілрге қатысы бар мемлекеттік органдардың арасындағы қарым-қатынастардың құқықтық аспектілерін күшейту болып табылды. Жалпы алғанда 1995 ж құрылған салық құрылымы жеткілікті оңтайлы. Осы уақытта негізгі салықтардың, алымдардың және өзге де міндетті төлемдердің 17 түрі болса, оларды жетілдіріп оңтайландыру қажет. Осыдан келіп салық заңдылығын реформалау қажеттігі туады. 2002 жылдың 7 қаңтарынан бастап 2001 жылы 12 маусымда қабылданған «Бюджетке төленетін салықтар және өзгеде міндетті төлемдер туралы» Қазақстан республикасының Кодексі (Салық Кодексі) қолданысында енгізілді.

            Жаңа салық Кодексінің құрылымы үлкен үш бөлімнен тұрады:

1. Жалпы; 2.  Айрықша (Ерекше); 3. Салық әкімшілігі

     Жалпы бөлім – салық заңының «Конституциясы»  іспетті. Онда салық заңдылығын құру принцптері анық анықталған. Кез-келген  өзгерістің бюджетті қабылдаған кезде  ғана заңдылыққа енгізілуіне мүмкіндік беретін, календарлық жылдың басында  қолданысқа енуін қадағалайтын қатаң  принцптер кіргізілген. Алайда бұл ағымдағы өзгерісті және нарық жағдайын ретеуші  кеден басшының акциздеріне, ставкаларына қатысты емес. Аталған принцпті ережелер  жалпы бөлімдегі салық  заңының негізі болып, келесі жылдарда олар елеулі өзгеріске ұшырмауға тиіс.

     Айрықша бөлім туралы айтсақ, мемлекет тұрақтылықтың, әдістеме және салық салу базасы бөліміндегі  салық заңдылығының сабақтастығын  жақтайтығының  атай кетен жөн.

     11

     Салық әкімшілігі бөлігінде процесуалдық мәселелер анықталады. Осы тауардағы  барлық ережелермен талаптардың  анық тұжырымдалғанын жөнінде айтылу қиындау, әлі де жетілу үстінде. 

     Біздің  қоғамның жекешелеген шаруашылық салаларын реттейтін азаматтық, кодекстің аспетілері, оның ерекше бөлімі, басқа да заттар таяудағы 2-3 жылда елеулі өзгерістерге төзе алмайды. 

    1.3 Қазақстан  Республикасының  салық жүйесіндегі  реформалардың мәні  мен негізгі мақсаттары  

    Қазақстан Республикасындағы Президентінің заң күші бар “Жеке тұлғалардың кірістеріне салық салу туралы” “Заңды тұлғалардың пайдалары мен кірістеріне салынатын салықтар туралы” Жарлықтары қабылданды. Аталған заң актілері қабылданғаннан кейін негізгі екі салық түріне өзгеріс енгізілді. Табыс салығы жеке тұлғаларға жылдық кірісін анықтау негізінде салық салуға көшті.

    Заңды тұлғаларға арналған бөлімде мына аспектілеріне  өзгеріс енді: пайдаға салынатын  салық ставкасын саралау күшін  жойып, оның орнына екі ставка бекітілді: барлық заңды тұлғаларға банктер мен сақтандыру компаниялары үшін- 45 процент. Алғаш рет салық төлеушілер қатарына бюджеттік ұйымдар қосылып, олар кәсіпкерлік қызметтен түскен табыстарынан салық төлейтін болу жеңілдіктер ретке келтірілді (бұрын қабылданған 30-дың орнында 6 жеңілдік қалды). Қазақстан Республикасы салық жүйесінде 1994 жылы болған өзгерістерді саралағанда олардың қазыналық сипаттағы артықшылықтары жайында тұжырым жасауға итермелейді. Осыншама шешуші шараларға қарамастан жалпы ішкі өнімге түскен салықтың үлес салмағы 1993 жылғы 14,8 проценттен 1994 жылы 8,4 процентке төмендеді.

    Қатаң салық саясаты “ Салық торы”  аталатынға апарып соғып, салықтар

    12

ставкасының жоғарлығына қарамастан олардан  түскен түсім салық салу базасын  қысқарту нәтижесінде төменднп кірістің болмауы кәсіпорынның  бір бөлігі жария емес бизнеске көшті. Салық салудан өз табысын жасырды.

    Солар есепке алынып, Қазақстан Республикасындағы  салық реформасының негізгі мақсаты  ретінде келесі кезеңдерде мыналар  ұсынылды:                                      

1. Нарық қатынастарын ыңталандыру. Атап айтқанда:
• кәсіпкерлікті белсенді қолдау;
• жеке салық төлеушілерді алған кірістерін кәсіпкерлік қызметке жұмсауға ыңталандыру;
• салық салуға байланысты заңды база шығару;
• кірістерге қос, үш салық салудан қорғау механизмік құру.
2. Салық салудан белгіленген жетістікке жету.
• аз қамтылғанды әлеуметтік қорғауды қамтамасыз ету;
• табыс алынатын көздерге байланыссыз салық салудың біріңғай шәкілік құру;
• мемлекеттің ұлттық және аумақтық мүдделерлік есепке алу;
• салық салу жүйесін құруда дүниежүзілік тәжірбиені шығармашылықпен қолдануға ұмтылыс.

Осындай мақсаттарға сәйкес Қазақстан Республикасының  барша салық жүйесін өзгертуге  және оны әлемдік стандартқа жақындатуға  талпыныс жасалды.

    Жаңа  салық Кодексінің құрылымы үлкен үш бөліктен тұрады:

        1.Жалпы;

   2.Айрықша;

   3.Салық әкімшілігі;

        Жалпы бөлім - салық заңының “конституциясы” істепті. Онда салық заңдылығын құру принциптері анық анықталған. Кез-келген өзгерістің бюджетті қабылдаған кезде ғана заңдылыққа енгізілуіне мүмкіндік беретін.

13

Календарлық жылдың басында қолданысқа енуін  қадағалайтын қатаң принциптер кіргізілген. Алайда, бұл ағымдағы өзгерісті және нарық жағдайын реттеуші кеден бажының  акциздеріне, ставкаларына қатысты  емес.

Аталған принципті ережелер жалпы бөлімдегі салық заңының негізгі болып, келесі жылдары олар елеулі өзгеріске ұшырауға тиіс.

    Айрықша бөлім туралы айтсақ, мемлекет тұрақтылықтың, әдістеме және салық салу базасы бөліміндегі салық заңдылығының сабақтастығын жақтайтынын атап кеткен жөн.

    Салық әкімшілігі бөлімінде процессуалдық мәселелер анықталады. Осы тараудағы барлық ережелер мен талаптардың тұжырымдалғаны жөнінде айту қиын әлі де жетілу үстінде. Біздің қоғамның шаруашылық салаларын реттейтін Азаматтық Кодекстің аспкетілері, оның ерекше бөлімі, басқа да заңдар таяудағы 2-3 жылда елеулі өзгерістерге төзе алмайды.

    Қазақстан  Республикасының  заң  актісіне  сәйкес  тіркелуге  тиіс  жеке  тұлғалар  алым  төлеушілер  болып  табылады. Алым  сомасы  Қазақстан  Республикасының  Үкіметі  белгілеген  ставкалар  бойынша  есептеледі  және  тіркеуші  органға  тиісті  құжаттарды  бергенге  дейін  төленеді. Бұл  орайда  алым  сомасы  тиісті  тіркеу  органы  берген, тіркеу  іс-әрекетіттерін  жасауға  арналған  құжаттарды  аталған  тұлғаның  табыс  етпегенін  растайтын  құжатты  төлеуші  табыс  еткеннен  кейін  қайтарылады.       

    Жылжымайтын  мүлікке  және  онымен  жасалатын  мәліметтерге  құқықтарды  мемлекеттік  тіркені  үшін  алым. Жылжымайтын  мүлікке  және  онымен  жасалатын  мәліметтерге  құқықтарды  мемлекеттік  тіркегені  үшін  алым:

    - жылжымайтын  мүлікке  және  онымен  жасалатын  мәмілелерге   құқықтарды;

    - мемлекеттік тіркеу  кезінде,  сондй-ақ  мемлекеттік тіркеуді  куәландыратын  құжаттың  дубликатын  алған  кезде  алынады. Тіркеуді  Қазақстан Республикасының заң актісіне  белгіленген тәртіппен және  жағдайларды уәкілетті орган жүзеге  асырады.

    14

    Қазақстан  Республикасының  заң  актісіне  сәйкес  тіркелуге  тиіс, жылжымайтын  мүлікпен  іс-қимылды  жүзеге  асыратын  жеке  және  заңды  тұлғалар  алым  төлеушілер  болып  табылады.

    Алым  сомасы  Қазақстан  Республикасының  Үкіметі  белгілеген  ставкалар  бойынша  есептеледі  және  тіркеуші  органға  тиісті  құжаттарды  бергенге  дейін  төленеді. Алым  сомасы тіркеу  жүзеге  асырылған  жер  бойынша  бюджетке  енгізіледі. Алымды  төлеген  тұлғалар  тіркеуші  органға  тиісті  құжаттарды  бергенге  дейін  тіркеу  жасаудан  бас  тартқан  жағдайларды  қоспағанда, төленген  алым  сомасы  қайтарылмайды.

    Бұл  орайда  алым  сомасы  тиісті  тіркеу  органы  берген, тіркеу  іс- әрекеттерін жасауға арналған  құжаттарды  аталған тұлғаның  табыс етпегенін растайтын құжатты төлеуші табыс еткеннен  кейін қайтарылады.