Шаруашылық жүргізуші субъектінің есеп саясатының аудиті

     ТМД елдерінің  озық тәжірибесін есепке ала  отырып, қаржылық есептілік аудиті процесін төрт кезеңге бөлуге болады: ақпарат жинау, жоспарлау, аудитті жүзеге асыру мен есеп берудің мүмкіндігі. Қаржылық есеп беру аудитінің бірінші кезеңінде тексерілуге тиіс фирма-ның іс-әрекетін жүргізу жағдайындағы іскерлік ортасы жете зерттеледі. Фирма басшылығы осы орта жағдайларына сәйкес есеп бергенде мынадай мәселелерді көрсету керек:

1. фирманың клиенттері қандай?
2. өнімнің жаңа түрлерін жасау жүргізіле ме?
3. өндіріске қажетті ресурстарды сатып алу жағдайы;
4. өндірістік процестің ұйымдастырушылық сипаты;
5. өнімді (жұмысты, көрсетілетін қызметті) өткізу.

     Қызмет бабындағы  жылдық есеп беру түсіндірмелік  хатында кәсіпкерлік іс-қызметтің  барлық ерекшеліктері ашып көрсетілуі  керек. Сонымен бірге іс жүзінде  шығарылатын өнімді жөнелту мен  тұтынушыларға қызмет ету де  атқарылады. Қаржылық есеп беру аудитінің екінші кезеңі технологиясының, негізгі процедуралары аудиторлық тәуекелділіктің деңгейін бағалау, тексерудің стратегиясы мен жалпы жоспары мынадай бағыттар бойынша жүргізіледі:

1. компания-клиенттің объектілері мен іс-қызмет циклдерін тексерудің нақты бағдарламасын жасау;
2. аудиторлық тәуекелділіктің елеулілік деңгейін анықтау;
3. баланс баптары мен Бас кітаптың баптарын тексеру, шығындар және қаржы нәтижелерінің шоттары мен сәйкестендірілетін шоттарды анықтау, шығындарды өнімнің, жұмыстың және көрсетілетін қызмет-тің өзіндік құнына жатқызудың дұрыстығын тексеру;
4. өнімнің, жұмыстың және көрсетілетін қызмет көрсету мен кірістерін алу циклінің аудиті;
5.   сатып алу циклінің аудиті;
6.   өндірістің және ресурстарды жұмсау циклінің аудиті;

7.   еңбекақыны есептеу мен төлеу тәртібін тексеру;
8.   таза пайданы жасау мен қолдану тәртібін тексеру;
9.   бюджетке салық төлеудің уақтылығы мен есептеудің дұрыстығын  тексеру;
10. меншікті капиталды қалыптастыру мен қолдануды тексеру;
11. міндеттемелерді өтеудің дұрыстығы мен уақытылығын тексеру;
12. дебиторлар және кредиторлармен есеп айырысуды тексеру;
13. ұзақ мерзімді активтердің аудиті (негізгі құралдар, қауымдасқан компанияларға, еншілес және тәуелді ұйымдарға ұзақ мерзімдік инвестициялар);
14. ақша мен басқа ағымдағы активтердің аудиті (касса, ағымдағы және валюталық шоттар, құнды қағаздар мен қысқа мерзімді қаржылық инвестициялар, тауарлы-материалдық босалқылар) және т.с.с.

       Үшінші  кезеңде құзіретті мәліметтер  мен фактілерді тексерудің мәні  мен объектілері жағдайы туралы  тәуелсіз пікірді білдіру үшін  жинау мен бағалау іске асады.  Бұл кезең бұрынғымен, яғни стратегияны,  жалпы жоспарды және аудит  бағдарламасымен өзара тығыз  байланысты. Аудитті орындағанда  тексеру стратегиясын, жоспарын  және бағдарламасын қайта қарау  мен түзеу қажеттілігі туындауы  мүмкін. Аудитордың назары қаржылық есеп көрсеткіштерінен гөрі, зерттелетін фирма басшылығы негізгі алып жасаған тұжырымдарға бағытталуы керек. Қвржылық есептемені аудиторлық тексеру барысында бухгалтерлік балансты, кірістер мен шығыстар, ақша қозғалысы, меншікті капиталдағы өзгеріс-тер туралы есептерді жасаудың дұрыстығы, есеп саясаты жайлы ақпарат пен түсіндірме хаттың анықтығы белгіленеді. Мысалы, аудитор әдеттегі іс-қызметтен салық салуға дейінгі табыстың есептеудің дұрыстығын анықтау мақсатымен кірістер мен шығыстар туралы есепті тексереді. Жиынтық табыс тұтастай кәсіпорын мен оның жеке құрылымдық бөлімшелері мен іс-қызмет түрлері бойынша қаржылық нәтижелілігімен анықталуы тиіс. Егер кәсіпорында мұндай ескертулер жүргізілмесе, аудитор оларды өзінің тұжырымдарын негіздеу үшін өздігінен атқарады. Сонымен қатар аудитор мыналарды тексеруі тиіс:

1. Жарғы капиталы көлемінің өзгеруі туралы кәсіпорын иелерінің шешімдері орындалу толықтығын;
2. синтетикалық және аналитикалық есеп мәліметтерінің актив, меншік-ті  капитал және баланста көрсетілген міндеттемелердің шоттары бойынша теңбе-тең болуын;

3. қаржылық есеп беруге дебиторлық және кредиторлық борыштың, болашақ кезеңдердің кірістері мен шығыстарын кіргізудің түп-түгелдігін, активтерді бағалаудың дұрыстығын.

         Әдетте, кәсіпорынға 50%-тен астам кіріс немесе айналым әкелетін бар-лық операциялар: тоқсан немесе қаржылық жыл соңында тіркелген ірі мәліметтер мен операциялар; соңғы бес жылда орташа есеппен есептелген-дерден ерекшеленетін коэфиценттер мен бақылау цифрлары; айналым құрал- дарымен жағдай; акциядағы бағаны ұстау үшін кірістер мен шығыстарды шұғыл көтеруге қажетті негізсіз фактілері; кәсіпорынға сот шағымының себептері мен сипаты, әсіресе акционерлердің талаптарына байланысты және т.б. аудиторлық тексеруге жатады. Акционерлік кәсіпорындардың аудиті тексеру көлеміне мынадай баптарды, процестерді және жағдайларды кіргізумен ерекшеленеді:

1. акционерлік капитал (қаржы түрлері бойынша);
2. рұқсат етілген, шығарылған және төленбеген акциялар саны;
3. өтелмеген акциялардың құны;
4. атаулы (номиналды) құн мен әрбір акциядан түсетін табыс;
5. тексерілетін кезең ішіндегі акционерлік капиталдың щоттары бойынша қозғалыс;
6. дивиденттерді бөлудегі құқықтар, артықшылықтар және шектеулер;
7. артықшылықты акцияларға шоғырланып жинақталған дивиденттер бойынша борыш;
8. опциондар мен келісімдер бойынша сату үшін резервтегі акциялар. Есепті мәліметттердің мәнділігін талдаудан соң аудиторлық катенің тәуекелділігін, яғни ықтималды мәліметтерге сүйенгендіктен, аудитордың тұжырымы қате болып шығуы мүмкін. Мәліметтердің мәнділігін бағалай отырып, аудиторлық қатенің ықтималдылығын анықтаған соң бухгалтерлік тексеру және соған байланысты күш пен құрал шығыны бойынша жұмыс көлемін елеулі қысқартуға болады. Аудиторлық жұмыстың тәуекелдігіндегі  қателік деңгейін бағалау кезінде, жіберілген қателікті іздеп табу мүмкіншілігі мен бақылап қадағалау жүйесімен тығыз байланысты. Осы жүйенің өз ішіне ғана белгілі аудиторлық тәуекелдіктің көлемін бағалай есепке ала отырып жүзеге асқаны дұрыс. Сонымен бірге бухгалтерлік есеп жүргізу мен қаржылық есептілік жасау жөнінде тектес қателерді табу мен жіктеуге ерекше назар аударылады.

     Аудиторлық  тексерулер тәжірибесі бухгалтерлік  есептегі ең маңызды кемшіліктер бастапқы құжаттарды рәсімдеу мен өңдеуге және белгіленген стандарттар мен ережелерді бұрмалаған есеп регистрлерін жүргізуге байланысты екендігін айғақтады. Мәселен, бастапқы құжаттарды рәсімдеудің типтік кемшіліктері мыналар:

1. деректемелерді толтыруда қалдырып кетулер;
2. жасалған немесе өтеген ай-күн, жылды көрсететін белгінің немесе мөртаңбаның болмауы;
3. түсінік берілмеген түзетулер;
4. ұқыпсыз толтыру;
5. нөмірленудің, жауапты адамдардың қолдары болмауы және т.с.с.

     Нәтижесінде  құжаттардың заңды күші қамтамасыз  етілмейд, оларды қайтадан пайдалану  мен теріс пайдалануға мүмкіндік  ашылады. Кәсіпорын бухгалтерлік  есеп шоттарының үлгі жоспарында  қарастырылмаған шоттар мен аралық  шоттарды кіргізетін немесе олардың  кейбірін жүргізуден негізсіз  бас тартатын жағдайлар да  орын алады.

     Әсіресе еңбекақыны, өндіріс шығындарын және қаржылық нәтижелер есебінде көптеген кемшіліктер табылады. Кейбір кәсіпорындарда есептік төлемдік тізімдемелер ай сайын және әр тоқсан үшін топтастырылмайды, ал оларда көрсетілген есептелген еңбекақы мен ұсталымдар, соның ішінде салық сомалары үдемелі жиынтықпен есептелмейді. Жеке шоттар, жеке құрамның еңбекақы есебі карточкалары болмауы, салықты дұрыс есептеуді, анықтама беруді және т.б. қиындатады. Еңбекақыны кейде қолхаттар немесе жете рәсімделмеген шығыстыұ кассалық ордерлері бойынша төлейді. Есепті кезеңдер арасындағы айырмаларды бөлудегі қателіктер негізінде жаңа өндіріс пен кәсіпорынды игеруге, жыл ішінде негізгі құралдарды жөндеуге шығатын біркелкі емес шығындарды өтеу мен қате көрсетуге, маусымды салалардағы дайындау бітіру жұмыстарына жұмсалатын шығыс-тарға, сондай-ақ демалыс ақысын және т.б. төлеуге шығатын шығындарды есептеу мен төлеуге байланысты.

  Есеп саясатын орындау аудитінің негізгі мақсаты – оның Қазақстан Республикасының іс жүзіндегі заңдылықтары талаптарына сәйкестігін және аудиттелетін тұлғаның қызмет ерекшеліктерін анықтау. Тек осының негізінде ғана аудитор бухгалтерлік (қаржылық) есептіліктің дұрыстығы туралы өз пікірін білдіре алады

2.3.Кәсіпорын есеп  саясатының тиімділігін бағалаудағы  аудиттің рөлі

       Аудит теориясындағы есеп саясаты аудитін жүргізудің әдістемелік тәсілдерін толықтырып және дамыта отырып, біз мәселелердің қойылуы жұмыстардың реттілігін анықтайды деп есептейміз. Тексерулерді жүргізген кезде есеп саясатының аудиті алдында тұрған мәселелердің шешуін қамтамасыз ету маңызды. Олардың мазмұны 1-ші кестеде келтірілген:

Кесте 1. Кәсіпорын есеп саясаты аудитінің міндеттері

    Олардың шешуі жұмысты реттілікпен ұйымдастыруға және кәсіпорынның есеп саясатына қатысты барлық мәселелерді қамтуға мүмкіндік береді. Біз есеп саясатының аудитіне ұйымдастыру, техникалық және әдістемелік аспектілері бойынша сегменттеуді және есеп саясатын қалыптастыру, өзгерту және ашып көрсетілуі бойынша іс-шараларды жүргізуді ұсынып отырмыз.

        Есеп саясатының аудиті кезінде кәсіпорында бекітілген талаптар мен ережелердің сақталуына баға беру керек. ҰҚЕС олардың жабық тізімін бекітеді. Салық есебін жүргізу қағидалары Қазақстан Республикасы Салық кодексінің нормаларынан келіп шығады. Салық есебін жүргізу қағидалары келесідей жүйеленеді: құжаттау, негіздеу, үздіксіздік, таңдап алынған есепті жүргізу тәсілдерінің бірыңғайлылығы мен реттілігі. Салық есеп саясатын құрастырған кезде ұстанатын басты қағида: бекітілген ережелер Салық кодексінің талаптарына қайшы келмеуі тиіс . Таңдап алынған есеп саясатына, оны қолдану әдістеріне және (немесе) қаржылық есепте ақпаратты ашып көрсету орындылығына қатысты басшылықпен келіспеушіліктер болған жағдайда аудитор шартты немесе теріс пікір білдіруі мүмкін.

Біздің пікірімізше, есеп саясаты тиімділігінің аудиті есеп саясатының толықтығы,  ережелерінің  нормативтік-құқықтық  актілерге  сәйкестігі, және ұйыммен таңдап алынған  есеп әдістерінің нәтижелілігі мен  үнемділігі туралы объективті мәліметтерді алудың жүйелі және мақсатты үрдісі деп  анықталуы мүмкін. Аудитор есеп саясаты  ережелерінің белгіленген критерийлерге  сәйкестігі дәрежесін анықтайды, бұл  оған есеп саясаты ережелерінің тиімділігі туралы пікір білдіруге және оларды жақсартуға бағытталған нұсқауларды  ұсынуға мүмкіндік береді.

Жалпы, есеп саясаты тиімділігінің  аудитін ұйымдастыру және жүргізу  жұмыста келесі кезеңдерден тұратын  іс-шаралардың жиынтығы ретінде келтірілген: жұмысты жоспарлау, аудиторлық дәлелдеулерді  жинау, аудит нәтижелері бойынша  есепті құрастыру және ұсыну, тәжірибеде есеп жүйесін жетілдіру бойынша  ұсынылған шараларды ендіру бойынша  жұмыстарды жүргізу 

      Есеп саясаты тиімділігі аудитінің негізгі мақсаты – бағалаудың белгіленген критерийі бойынша аудиттелетін тұлғаның есеп саясатының тиімділігі туралы пікір білдіру деп көрсетілген. Сапалық және сандық бағалаудың критерийін таңдау ашық және бірінші кезекте жүргізілетін аудиттің мақсаттарымен, аудиттелетін тұлғаның қажеттіліктерімен анықталады. Сондықтан есеп саясаты тиімділігінің сапалы аудитін жүргізу үшін мақсатты тексерулерді жүргізуге, оның тиімділігіне баға беруге мүмкіндік беретін тиісті өлшеу стандарттарын бекіту қажет

Кесте 2. Тиімді есеп саясатының сапалық сипаттамалары