Халықаралық сауданың стандарттық моделі

Үлкен және кіші мемлекеттер арасындағы сауда.

Халықаралық сауданың стандарттық  моделі жеке жағдайлардың үлкен көлемінде  көрініс алуы мүмкін. Мысалы бұндай стандартты моделдің жеке жағдайлары болып, жоғарыда қарастырылған, стандарттық модель шығатын, айырбастың өспелі шығындарының жеке жағдайы болып табылатын, айырбас шығындарының тұрақтылығын болжамдайтын, салыстырмалы артықшылықтар теориясы болады. Сонымен қатар стандарттық модель, әр сауда жасайтын мемлекеттің ішкі салыстырмалы бағалары халықаралық бағаның теңдігінің құрылуына әсер тигізетінін болжамдайды. Бірақ жеке жағдайда, бір мемлекет өзінің серіктестігінен салыстырмалы кіші болатын болса, оның ішкі бағаларымен қолданбауға болады. Егер сауда үлкен мен кіші мемлекеттер арасында дамып жатса, онда салыстырмалы артықшылықтар теориясына сәйкес айырбастың тұрақты шығындары кезінде, тек қана кіші мемлекет салыстырмалы артықшылық алатын тауарға толық маманданады. Бірақ толық мамандану кезінде де кіші мемлекетнақты тауар бойынша үлкен мемлекеттің талабын қанағаттандыра алмайды. Сондықтан да үлкен мемлекет салыстырмалы артықшылықтар алатын тауарлардың мамандануына қоса, кіші мемлекет салыстырмалы артықшылықтар алатын тауарды өндіре береді.

Айырбастың шығындарының өсуі жағдайында толық емес мамандану кіші мемлекетте пайда болады. Бұны I мемлекеті үшін 4.2 сүретінің мысалында көрсетуге болады. I мемлекеті – өте кішкентай , ал II мемлекеті – өте, үлкен деп болжамдайық. Бұл, ең алдымен, кіші мемлекеттегі бағаның өзгеруі үлкен мемлекеттегі ішкі бағаларының өзгеруіне ешқандай әсер тигізбейтігін көрсетеді. Кіші мемлекеттің әсерінсіз орнатылған халықаралық салыстырмалы баға бұрыңғыдай PW=1 құрайды. Кіші мемлекет салыстырмалы  бағасы әлемдіктен төмен Р1=1/4 болатын  1 тауарында мамандана бастайды, және оның өндірісінде А нүктесінен В нүктесіне дейін жылжиды. В нүктесінде толыұ мамандану әлі орнамайды, ал ішкі салыстырмалы баға әлемдікпен сәйкестенеді. Үлкен мемлекетке 1 тауарының 60 бірлігінэкспорттап, және одан 2 тауарының 60 бірлігін импорттап, кіші ел айырбастың шекті деңгей үлкенірек қисығына өтеді және Е нүктесінде екі тауардың көбірек санын тұтына бастайды.

Көрініп тұрғандай, бәрі I мемлекеті кіші болып саналмаған стандартты моделіндегідей болады. Айырмашылық, үлкен мемлекеттердің сұранысы мен ұсынысы әсерінен белгіленетін салыстырмалы әлемдік бағаға кіші мемлекеттің ішкі салыстырмалы бағалары ешқандай әсер тигізбейтіндігінде, және де берілген жағдайда кіші мемлекет саудадан түскен пайданы үлкен-серіктес мемлекетпен бөліспейтіндігінде.

Талап айырмашылығы негізінедегі сауда

Стандартты модельдің  жеке жағдайы болып, сауда жүргізетін мемлекеттерінің өндіріс мүмкіншіліктері  толық сәкес келген жағдайда, нәтижесінде  олардың арасындағы сауда тұтынушылардың талаптарының негізінде ғана дамиды. Жоғарыда қарастырылған модельде әр мемлекеттің осы немесе басқа тауардың өндірісіндегі бастапқы көрінісіөндіріс мүмкіншіліктеріндегі айырмашылықтар мен тұтыну деңгейінде болды. Бірақ, екі мелекеттің өндірістік мүмкіншіліктері толық ұқсас болады және графикте бір қисық болып көрсетілетін жағдайды сипаттауға болады. Бұл, 1 тауарының қосымша бірлігін өндіру үшін, әр мемлекеттен 2 тауарының бірдей санымен құрбан ету керектігін білдіреді. Еш мемлекет еш тауардан салымстырмалы артықшылықтарға ие болмайды. Бұл жағдайда олардың арасындағы сауда дамиды ма?

Бұл сұрақтың жауабы сұраныс  анализінде толық негізделеді. Шындыққа аз ұқсас, екі мемлекеттегі ұсыныс щарттары бірдей болса да, талап пен талғам мағынасындағы сұраныс әртүрлі  болатындығы барынша мәлім. Графика бойынша бұл жағдай келесі түрде болады (4.4) Екі мемлекет те тұтынушылардың талаптары әртүрлі болғандақтан,  өндірістік мүмкіншілігінің ортақ қисығына ие, бірақ айырбас шекті деңгейінің әртүрлі қисықтары болады (I және I'). Екінші мемлекет үшін А' нүктесіне қарағанда, бірінші мемлекет үшін талаптарды максималды қанағаттандыру нүктесі А жоғары орналасқандықтан, бірінші мемлекет салыстырмалы артықшылықты 1 тауарынада иемденеді, ал екінші – 2 тауарында.

Базалық модельдегідей  сауда басталғаннан кейін бірінші мемлееттік А нүктесі В нүктесіне қарай оңға қарай төмен бағытта жылжиды, ал екінші мемлекеттің А' нүктесі В' нүктесінің бағытынақарай. Олар бір-біріне сәйкес келген соң (В = B' = 1), салыстырмалы тепе-теңдік бағасы пайда болады. Бұл баға бірінші мемлеет екіншісіне 1 тауарының 60 бірлігін сатып, айырмасына 2 тауарының 60 бірлігін алады (ВС және СЕ векторлары) екінші мемлекет болса 2 тауарының 60 бірлігін импорттайды (ВС және С'Е' векторлары). Нәтижесінде бірінші мемлекеттің тұтыну деңгейі жаңа айырбастың шекті деңгей қисығындағы II Е нүктесіне дейін өсті, ал екінші мемлекеттің деңгейі жаңа II' қисығында Е'-ге дейін. Екі мемлекет те 1 және 2 тауарларының тұтынуының 20 бірлікке көтерді. Сонымен халықаралық сауданың қазіргі заманғы теориясы тауарлардың сұранысына да, ұсынысына да бірдей көңіл бөледі. Ұсыныс трансформацияның шекті деңгейімен мінездемеленеді, ал сұраныс – айырбастың шекті деңгейімен. Сонымен баланс әр мемлекеттің ішкі нарығында баланс, мемлекеттердің бір-бірімен сауда байланысын жүргізгенге дейін трансформацияның (ұсыныс) шекті деңгейі мен айырбастың (сураныс) шекті деңгейі арысындағы қатынас арқылы тұрақталады. Сауда жағдайында баланс көру мен қате әдістері арқылы мемлекет ішіндегі тауардың салыстырмалы бағасы мен оның шет елдегі бағасын салыстырады, және тепе-тедік бағасына қарай тұрақты жылжуына негізделеді. Әр мемлекет салыстырамлы артықшылықтарға ие болатын тауардың өндірісін жоғарылатып екінші мемлекеттің салыстырмалы артықшылыққа ие болатын тауарларға айырбастайды. Шын өмірде айырбас шығындары тұрақты болмағандықтан, сауда нәтижесіндеәр мемлекетте өзінің салыстырамлы артықшылықтары алатын тауарларын өндірудемамандану жүзеге аспайды, сауда нәтижесінде әр мемлекет салыстырмалы артықшылықтар алатын тауардың өндірісінде бар күшін жұмсағаны үшін басқа мемлекетпен сауда-саттық жүргізген үшін алатын артықшылықтарды алуы. Айырмашылық, үлкен мемлекеттердің сұранысы мен ұсынысы әсерінен белгіленетін салыстырмалы әлемдік бағаға кіші мемлекеттің ішкі салыстырмалы бағалары ешқандай әсер тигізбейтіндігінде, және де берілген жағдайда кіші мемлекет саудадан түскен пайданы үлкен-серіктес мемлекетпен бөліспейтіндігінде.

Жеке жағдайда серіктес-мемлекеттердің өндірістік мүмкіншіліктердің ұқсас  болуының нәтижесінде, сауда тұтынушылардың талғам айырмашылығына негізделеді, және пайданы екі мемлекет те алады.

2. Жалпы тепе-теңдік  теориясы

Калашников көпесінің  тауарына деген сұраныс жеткіліксіз  болғандықтан сауда болған жоқ. Сол  сияқты тауарға деген сұраныс  болмаса халықаралық сауда болмайды. Сондықтан да әр халықаралық сауданың стандарттық моделінің ары қарай дамуы сыртқа және ішкі нарықта сұраныс пен ұсыныстың жалпыламаның соңғы жалымен және жиынтық сұраныс пен жиынтық ұсыныс шегіндегі халықаралық сауданың нақты параметрлерін анықтаумен жүріп кетті.

Өзара келісті сұраныстың ерекшеліктері

Дж. Миллем сөзбелі сүреттеген өзара келісімді, экономиканың неоклассикалық мектебінің ұсынушысы ағылшын экономисі  Альфред Маршалмен және XX ғасыр  кезіндегі маржиналистерінің ұсынушысы  Френсис Эджуортпен жарыққа шығарылды. Солмезеттен бастап ол халықаралық экономикаға қолданылмалы дамуын еңгізді, және дәл уақытта халықаралық сауданы дәлелдейтін ең басты теория болып табылады. Бұған ең үлкен үлесті ағылшын экономисі Джеймс Мид салды. Ол әлемдік саудадағы капиталдың қозғалысын зерттеу үшін 1997ж. Нобельдік сыйлығын Бертил Олимен бөлісті.

@ Өзара келісімді  сұраныс (reciprocal demand) – сұраныс пен ұсынысты синтездейтін және мемлекеттің экпортқа басқа тауардың әртүрлі санын сатуға ынталандыру үшін импорттық тауардың қандай саны керек екенін көрсететін көрсеткіш.

Өзара келісімді сұраныс  қисықтары (offer curves) – сауда нәтижесінде  пайда болған экспорттық және импорттық  жұптың арасындағы қатынасты немесе әртүрлі салыстырмалы бағалары кезінде  импорттауға және экспорттауға зауқымының болуы. Өзара келісімді сұраныс қисықтарының графикалық илюстрациясы үшін 4.5 сүретін қарастырайық. Сол бағанда орналасқан графиктер, халықаралық сауданың стандартты моделін қарастырғаннан танымалы. Оң бағанда орналасқан графиктер экспор пен импортты арасындағы байланысты орналастырады.

 Жоғарыда көрсеткендей, халықаралық сауданың көлемі, тауардың  ішкі өндіріс мен оны тұтыну  айырмашлықтар бар. Өндіріс тұтынудан  жоғары болған жағдайда,мемлекет  экспорттайды, кем болғанда –  импорттайды. Сәйкесінше, 1 және 2  тауарларының өндіріс көлемі (ұсыныс)  –Q1 және Q2 ,ал D1 және D2 – 1 және 2 тауарларын тұтыну (сұраныс), онда

(Q1 – D1) – 1 тауарының экспорты,

(D2 – Q2) – 2 тауарының импорты.

Халықаралық сауда теориясы салыстырмалы баға теориясын қолданатындықтан, жалпы тепе-теңдік шарты байынша 2 тауарының иморты оның қатысты салыстырмалы бағасына көбейтілген 1 тауарының экспортына тең болуы керек, яғни

D2 – Q2  = (Q1 – D1 )* P1 / P2                   (4.5)

Стандартты моделдегідей, I мемлекеті саудасыздық жағдайында А нүктесіне сәйкес келетін деңгейде өндіреді және тұтынады, сауданы бастағаннан кейін оның тұтынуы Е нүктесіне жылжиды. Е нүктесіндегі тұтыну деңгейіне шығу үшін, I мемлекеті 1 тауарның 60 бірлігін II мемлекетіне сатады және одан 2 тауарының 60 бірлігін сатып алады, бұл жағдайда салыстырмалы баға Р1/Р2=1. I мемлекетінің экспорт пен импорт көлемдерінің арасындағы өзарабайланысты бөлек жеке графикке орнын ауыстырсақ, нәтижесінде оң жақтағы бағамда I мемлекеімен тіленетін 2 (60 бірлік) тауарының импорт көлемін қамтамасыз ету үшін сол мемлекеттің 1 (60 бірлік) тауарының тіленетін экспортының көлемі Е нүктесі пайда болады. Е нүктесі берілген салыстырмалы баға бойынша (Р1-Р2) I мемлекет II мемлекетіне (Q1 - D1) 2 тауарының импортына (D2-Q2) айырбас ретінде 1 тауарын экспорттауды ұсынатындығын көрсететін өзара келісімді нүктесі болып табылады.

Егер салыстырмалы баға өзге болса, онда импорт пен экспорт  көлемі өзге болады. Берілген жағдайда салыстырмалы бағаның ½ дейін  құлауы, I мемлекеті Н нүктесінде 1 тауарының 40 бірлігін экспорттай отырып 2 тауарының 20 бірлігін ғана тұтына алады. ¼ салыстырмалы бағасында эспорт та, импорт та болмайды. Бұл жолмен әртүрлі салыстырмалы бағалары кезінде бірнеше өзара келісімді сұраныс нүктелерін таба отырып, I мемлекеті үшін өзара келісімді сұраныс қисығын тұрғызуға болады.

II мемлекеті үшін өзара  келісімді сұраныс қисығын аналогикалық  әдіспен, тек-қана көлденеңінен  орналасқан осьте 1 тауарының  импортында (D1' – Q1') II мемлекетінің  сұранысы, ал тігінен орналасқан  осьте – оның 2 тауары үшін (Q2' – D2') экспорттау талғамы орналасқан айырмашылығында тұрғызуға болады. Бұрыңғысынша, Е нүктесіндегі тұтыну деңгейіне шығу үшін, II мемлекеті 2 тауарның 60 бірлігін I мемлекетіне сатады және одан 1 тауарының 60 бірлігін сатып алады, бұл жағдайда салыстырмалы баға Р2'/Р1=1. Нәтижесінде графиктің оң жық бағамындада II мемлекетімен тіленетін 1 (60 бірлік) тауарының импортының көлемін қамтамасыз ету үшін сол мемлекеттің 2 (60 бірлік) тауарының тіленетін экспортының көлемі Е' нүктесі пайда болады. Е' нүктесі берілген салыстырмалы баға бойынша (Р2-Р1) II мемлекет I мемлекетіне (Q1 - D1) 2 тауарының экспортына (D2-Q2) айырбас ретінде 1 тауарын импортауды ұсынатындығын көрсететін өзара келісімді нүктесі болып табылады.

Р=2 салыстырмалы бағасының  жоғарылауы жағдайында, II мемлекеті Н' нүктесінде 2 тауарының 40 бірлігін экспорттай отырып 1 тауарының 20 бірлігін ғана тұтына алады. Р=4 салыстырмалы бағасында эспорт та, импорт та болмайды. Бұл жолмен әртүрлі салыстырмалы бағалары кезінде бірнеше өзара келісімді сұраныс нүктелерін таба отырып, II мемлекеті үшін өзара келісімді сұраныс қисығын тұрғызуға болады.

I мемлекеті үшін өзара  келісімді сұраныс қисығы көлденеңінен  орналасқан осьінің бағытына  қарай майыстырылған. Бұл I мемлекеті  1 тауарын өндіруде салыстырмалы артықшылықтарға ие болатындығын көрсетеді. II мемлекет үшін өзара келісімді сұраныс қисығы тігінен орналасқан осьтің бағытына қарай майыстырылған. Бұл, өз кезегінде, II мемлекеті 2 тауарын өндіруде салыстырмалы артықшылықтарға ие болатынын көрсетеді. I мемлекетін 1 тауарының көп экспорттауға итермелеу үшін, оның салыстырмалы бағасы өсу керек. II мемлекетін 2 тауарының көбірек санын экспорттауға қызығушылық тудыру үшін, оның да салыстырмалы бағасы өсу керек.

Халықаралық тепе-теңдік

Жалпы тепе-теңдікті қамтамасыз ету үшін I мемлекетінің 1 тауарының экспорты II мемлекетінің 1 тауарының импортына тең болуы керек және I мемлекетінің 2 тауарының экспорты II мемлекетінің 2 тауарының импортына тең болуы керек, яғни

Q1–D1=D1'–Q1'

D2–Q2=Q2'–D2'                      (4.6)

Бір графикте көрсетілген I және II мемлекеттерінің  өзара келісімді сұраныс қисықтары  халықаралық сауданың барлық мүмкін болатын параметрлерін анықтайды. (4.5 сүр.) ОЕ сызығының еңкею бұрышы олар арасындағы сауданың жүзеге асырылатын салыстырмалы бағаны құрайды, ОG – I мемлекетімен экспортталған және II мемлекетімен импортталған 1 тауарының нақты саны, ОG' – I мемлекетімен импорттаған және II мемлекетімен экспортталған 2 тауарының нақты саны. Е=Е' нүктесі 1 тауарының белгілі-бір саны 1 таарының белгілі-бір санына айырбасталатын нақты салыстырмалы бағаны анықтайды. Нәтижесінде халықаралық деңгейдегі тепе-теңдік жағдайы пайда болады.

@ Жалпы/ халықаралық тепе-теңдік (general/international eguilibrium) – халықаралық және ішкі саудадағы тауарға деген сұраныс пен ұсыныстың біркелкі теңесуі.(ішкі және әлемдік саудада)

Кез келген салыстырмалы баға кезінде (P=4, P=2, P=1/4 немесе P=1/4) I мемлекеті мен II мемлекттері экспорттағысы немесе импорттағысы келетін 1 және 2 тауарларының саны  бірдей болмайды. Сұраныс ұсыныстан жоғары болады немесе, керісінше ұсыныс сұраныстан жоғары болады. Бұл мемлекеттерді өзара келісімді талаптарын есепке алуға  және тепе-теңдік нүктесіне жылжуға күштейді. Біздің мысалда 1-ге тең салыстырмалы баға бойынша I мемлекетімен 1 тауарының 60 бірлігінің экспорты және II мемлекетінің тура осындай санының импорты нарықта тепе-теңдікті қамтамасыз етеді. ½ салыстырмалы бағасы кезінде,I мемлекет экспорттауға 1 тауардың тек 40 бірлігін ғана ұсына алады, бұл, II мемлекеттің сатып алғысы келетінінен аз болып келеді. Шектеулі ұсыныс және шегінен тыс болып келетін сұраныс салыстырмалы бағаны 1-ге тең болатын тепе-теңдік жағдайына дейін өсуге күштейді. Жалпы тепе-теңдік моделінің көмегімен табылған сауда параметрлері бізбен халықаралық саданың стандарттық моделімен анықталған параметрлерне толық сәйкес келеді (4.2 сүр.).