Қазақстанның ауылшаруашылығы кешенінің даму бағыттары

4. Айналым қаражаттары. Бұл жерде айналым қаражатын пайдалану тиімділігімен айналымдылығын үдету көтеру бойынша шаралар жасақталып жүргізіледі.

5. Несиелендіру. Мұнда несиені алу  және қайтаруға байланысты есептеулер  жүргізіліп, құжаттар толтырылады.

6. Кассалық операциялар. Мұнда  кәсіпорындағы қаржы жұмысының дұрыс ұйымдастырылуына, олардың қаржы жағдайына байланысты болады

      Кәсіпорынның есеп  саясатын қалыптастыру  - бұл бухгалтерлік  есепті жүргізудің белгілі бір  тәсілін нақты бір шаруашылық  жағдайында пайдаланудың тәртібін  белгілеу.

       ЖШС “Батырдың“  қаржылық және өндірістік есебін, салық есебі мен ішкі аудитін  ұйымдастыруда Қазақстан Республикасының  заңдылығын есепке алады. Оларға  жататындар: Қазақстан Республикасының   “бухгалтерлік есеп туралы”,  “салық кодексі”, “аудиторлық  қызметі туралы”, “бухгалтерлік есеп стандарты” , тағы да басқа заңдылық нормативтік актілерді жатқызуға болады.

      ЖШС “Батырда”  бухгалтерлік есеп жұмыстары  енді ғана компьютерлендіруге  көшіріліп жатыр. Қаржы есебі  қаржылық көрсеткіштерді өлшеумен  байланысты олардың элементтері:  табыс пен шығыстар болып табылады.Өнімді сатудан түскен түсімнен, олардың өндірістік өзіндік құнынан кезең шығындарын шегерген соң, қалған айырмасы табыс (зиян) болып есептеледі.

      Өндірістік мақсаттағы  негізгі құралға өндірістік емес негізгі құралға қарағанда алатын үлесі бірнеше есе жоғары. Ең көпүлесті алатын негізгі құралдар болып – көлік құралдары мен машина және құрал – жабдықтар табылады, ал ең аз үлесін басқалай негізгі құралдары алып отыр

      Кәсіпорында  қаржылық жұмыс бойынша жасалған үлкен кқзқараспен  қарастырылады. Осы қаралған жұмыстың барлығы кәсіпорынның қаржылық жағдайына байланысты болады.

     Қаржы жұмысының  негізгі тапсырмасы болып табыстың  жоғарлау жолдарын іздестіру   және рентабельділігінің жоғарлауы, салымдар және  басқа да шаруашылық кәсіптер, қаржылық органдардың алдындағы міндеттерді уақытында және толық орындау , сонымен қатар қаржы органдарының банктің жабдықтаушылардың, жұмысшылардың еңбекақы бойынша міндетті түрде уақытылы және толық орындау міндеті, мекемелер есебінен рационалдық басқару, басқару мен және тұлғалармен, қолданылған, алынған құралдар қаржылық реттеу және несиелендіру толық белгілеу, айналым қорларын сақтандыруды қамтамасыз ету және олардың қолданылу әсері, кассалық және қаржылық және қаржылық операцияларды ереже бойынша қалыптастыру.

         ЖШС «Батырдың» шаруашылық іс-әрекетінің  соңғы мақсатты нәтижесі болып  пайда табылады. Салық және өзге  де төлемдерді төлегеннен кейін  кәсіпорынның таза пайдасы қалыптасады.  Осылардың үш жылдағы мөлшерін білу үшін қаржылық нәтижесінен 5-кестеден көре аламыз. Сонымен ең соңғы көрсеткіш – ЖШС «Батырдың» қаржылық нәтижесіне тоқталайық.

                                                                                                                     

5 – кесте

ЖШС «Батырдың» қаржылық нәтижесі. (мың теңге)

 

№	Көрсеткіштер	2005 жыл	2006 жыл	2007 жыл
1	Өнімді өндіруден түскен табыс (сатудан)	438613	437613	328502
2	Өндірілген өнімнің өзіндік құны	417823	356830	247849
3	Өнімді сатудан түскен таза табыс	368434,9	367594,9	275941,7
4	Жалпы табыс	20790	80783	80653
5	Жиынтық табыс	49388	10764,9	28092,7
6	Кезең шығындары	37756	80616	79755
	Соның ішінде: жалпы және әкімшілік шығындар	8370	25556	31904
7	Өндіру шығындары	22276	54031	47196
8	Пайыздық шығындар	-	1029	655
9	Негізгі іс-әрекеттен  алынған кіріс (зиян)	-16966	167	898
10	Негізгі емес іс-әрекеттен  алынған кіріс (зиян)	41560	-	-866
11	Салық салуға дейінгі  кәдімгі іс-әрекеттен кіріс (зиян)	31704	167	32
12	Корпоративтік табысқа  салық	9511	50,1	9,6
13	Салық салудан кейінгі  кәдімгі іс-әрекеттен кіріс (зиян)	22192,8	116,9	22,4
14	Төтенше жағдайлардан алынған  кіріс	-	-	-
15	Таза кіріс, пайда	22192,8	116,9	22,4

 

      Өнімді  өндіруден түскен табыс жылдан-жылға  өсетінін көреміз. Жалпы табысын  табу үшін: Жалпы табыс = өнімді  өндіруден түскен табыс - өндірілген  өнімнің өзіндік құны. Ал, өнімді  сатудан түскен таза табысты  анықтау үшін әуелі өнімді өндіруден түскен табыстан ҚҚС ұстаймыз. Яғни, 438613*15% = 70178 мың теңге, содан соң өнімді сатудан түскен таза табыс = 438613 – 70178 = 368434,9 теңгеге тең. Жиынтық табысты анықтау үшін = өнімді сатудан түскен таза табыс - өнімнің өзіндік құны = 368434,9 – 417823 = - 49388 мың теңгеге тең. Негізгі іс-әрекеттен алынған кіріс немесе зиянды жабу үшін = жалпы табыс – кезең шығындары = 20790 – 37756 = - 16966 мың теңгеге тең. Салық салуға дейінгі кәдімгі іс-әрекеттен алынған табысты анықтау үшін = негізгі іс-әрекеттен алынған кіріс + негізгі емес іс-әрекеттен алынған кіріс = - 16966 + 41560 = 31704 мың теңге. Корпоративтік табысқа салықты анықтаймыз  31704*30% = 9511 мың теңге. Салық салудан кейінгі кәдімгі іс-әрекеттен алынған кіріс (зиянды) табу үшін 31704 – 9511 = 22192,8 мың теңгені құрады. Таза кіріс немесе пайданы табу үшін салық салудан кейінгі кәдімгі іс-әрекеттен кіріс – төтенше жағдайлардан алынатын кіріс = 22192,8-0 = 22192,8 мың теңге.

     Таза кірістің  бір бөлігі резервтік капиталды  қалыптастыруға және толықтыруға аударылады. Сондай-ақ , таза пайда немесе кіріс өткен жылда шыққан зиянды жабуға жұмсалады.

 

2.3 Облыстың  агроөнеркәсіп кешені экономикасының  қазіргі жағдайы

 

Батыс Қазақстан облысының  агроөнеркәсіп кешені аймақ экономикасының біршама ірі және маңызды секторларының бірі болып табылады. Оның негізін  жалпы аймақтық өнім құнында үлесі 6,2 % болатын ауыл шаруашылығы құрайды.

Облыстың ауыл шаруашылығы  бидай, арпа, қара бидай, тары, сиыр еті, қой еті және жылқы етін өндіруге мамандануда. Жалпы өнім құрылымында дәнді дақылдар – 28,5%-ды, ет – 32,4%, сүт – 17,4%, картоп - 2,7%, көкөніс - 2,1%, жұмыртқа -1,2%, жүн - 0,7%, майлы дақылдар - 0,4%, бақша дақылдары - 0,4%,  жеміс-жидек - 0,5%, басқа  өнімдер – 13,7%-дан келеді.

Соңғы жылдары ауыл шаруашылығында экономикалық өсу байқалады. 2000 жылмен салыстырғанда біршама жоғары қарқын 2002 жылы - 19,8%, 2003 жылы – 24,2% байқалынды,  2004 жылы  ауыл шаруашылығының даму қарқыны 11,8% -ға төмендеді, ал 2005 жылы 3,3% күтілуде (1 диаграмма).

 

 

 

                                                                                                      1 –  диаграмма

 

  

Ауыл шаруашылығы  жалпы өнімінің 2000 жылға салыстырмалы бағамен  % -бен  физикалық көлем  индексі

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ауыл шаруашылығы тауар  өндірушілерінің экономикасы мен қаржылық жағдайының нығаюы ең алдымен, Аймақтық аграрлық азық-түлік бағдарламасы шараларын орындау есебінен  жүзеге асқандығын ескере кету керек. 2003 – 2005 жылдары облыстың агроөнеркәсіп кешенін дамытуға 7,4 млрд. теңгеден астам, соның ішінде республикалық бюджет қаржысы есебінен – 5,1 млрд. теңге, облыстық бюджеттен – 0,7 млрд. теңге, басқа көздерден – 1,6 млрд. теңге бағытталды.

Ауыл шаруашылығы тауар  өндірушілерін көктемгі-далалық  және егін жинау жұмыстарын несиелендіру бойынша мемлекеттік қолдау, жану-жағу материалдар, минералды тыңайтқыштар, жоғары репродукциялы тұқым құнын субсидиялау, ауыл шаруашылығы техникаларын жаңарту ауыл шаруашылығы тауар өндірушілерінің егіс алқаптарын жылдан жылға өсірулеріне мүмкіндік берді. 

2005 жылы дәнді дақылдар  алқабы 2000 жылмен салыстырғанда  81,9% -ға өсіп, 701,7 мың гектарды алды. Астықтың жалпы түсімінің 2001-2004 жылдарда орташа алғанда көлемі 492,5 мың тонна немесе 2000 жылмен  салыстырғанда 62,6 % -ға артты.  

Сонымен қатар, астық өндірісі тұрақсыз қалпында қалуда, дәнді дақылдардың өнімділігі ауа-райы жағдайларына байланысты жыл сайын күрт құбылып, 2002 жылы – 9,2 ц/гектарды, 2003 жылы – 10,1 ц/гектарды, 2004 жылы – 5,7 ц/гектарды, 2005 жылы – 4,0 ц/гектарды құрады.  

Мал шаруашылығында шошқаны қоспағанда, мал басы мен құстардың тұрақты өсу тенденциясы байқалады. 2004 жылы 2003 жылмен салыстырғанда ірі қара мал басы - 6,3 %-ға, қой мен ешкі - 5,5% -ға, жылқы – 2,7% -ға, құс - 49,4% -ға өсті. Жемдік астықтың қымбаттауына байланысты шошқа басы – 21,5% -ға кеміді.

Ірі қара малдың республика бойынша жалпы мал басы санындағы  үлес салмағы - 7,9 % -ды, шошқа - 2,1% -ды, қой  мен ешкі - 5% -ды, жылқы – 4,5% -ды, түйе - 2,8 % -ды, құс - 3,4% -ды құрайды.

Жүнді тұқымды қой  басының қысқаруымен байланысты жүн өнімін азаюын қоспағанда, соңғы үш жылда мал шаруашылығының өнімі өсіп келеді. 2004 жылы шаруашылықтардың барлық санаттарында 66,0 мың тонна ет немесе 2003 жылдың деңгейінен - 103,6%, сиыр сүті – 208,8 мың тонна (103,5%), жұмыртқа - 52 млн. дана (128,9%), қой жүні - 1434 тонны (82%) өндірілді.

Соңғы он жылдықта ауыл шаруашылығы  өндірісінде мал шаруашылығы  үлесінің 1994 жылы 35 %-дан 2004 жылы 57% -ға дейін  артуымен құрылымдық ілгерілеушіліктер  болды (2 диаграмма).

 

 

 

 

 

                                                                                                      2 – диаграмма

Өндіріс салалары бойынша ауыл шаруашылығының

жалпы өнім құрылымы, %-бен.

 

 

 

 

                                                  

          

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Өсімдік шаруашылығының үлес салмағы 1994 жылы 65%-дан және 1999 жылы 10% -ға шиеленіскен  жағдайға дейін жетті. Бұндай құрылымдық жылжу 1995 – 1999 жылдары (1995, 1996, 1998, 1999 жж.) жиі құрғақшылық салдарынан болды, мал шаруашылығына қарағанда  өсімдік шаруашылығының құлдырауы айтарлықтай жылдам жүрді. Астық өндірісін мемлекеттік қолдау өндіріс көлемі мен өсімдік шаруашылығы үлесін 2003 жылы 48%-ға дейін өсіруге мүмкіндік берді, 2004 жылы ол  43%-ға дейін қысқарды, 2005 жылы төмен өнімділікке байланысты одан әрі 30%-ға дейін төмендеу күтілуде.

2007 жылғы жағдай бойынша  ауыл шаруашылығы өндірісінде  4,2 мың шаруа (фермерлік) қожалықтарын, 352 ауыл шаруашылығы кәсіпорындары  мен 100 мың тұрғындардың жеке  қосалқы шаруашылықтарын қосқанда 4,6 мыңдай ауыл шаруашылығы құрылымдары есепте бар. 

Соңғы 10 жылда ауыл шаруашылығы  өндірушілерінің құрылымын талдау, АӨК-дегі қоғамдық өндіріс дағдарысы  ауыл шаруашылығы өндірісі көлемінде  шаруа қожалықтары мен тұрғындардың жеке қосалқы шаруашылықтарының  үлес салмағының өсуіне алып келгендігін көрсетіп отыр (3 диаграмма).

 

 

                                                                                                      3 – диаграмма

 

Шаруашылықтар санаттары  бойынша ауыл шаруашылығы өнімі  құрылымы

2005 ж.

 

 

 

 

 

 

 

                                                               

 

                                                               

 

                                                         1995 ж.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Жалпы өнім құрылымында  тұрғындар шаруашылықтарының үлесі - 1995 жылы 32%-дан 2005 жылы 65%-ға дейін, шаруа қожалықтары үлесі - 2%-дан 23%-ға дейін артты. Ауыл шаруашылығы кәсіпорындарының үлес салмағы 66%-дан 12%-ға дейін қысқарды.

Негізгі өндірушілер  ұсақ тауарлы тұрғындардың жеке шаруашылықтары болып отыр. Олар ауыл шаруашылығы өнімінің жалпы көлемінен  87% ет, 93% сүт, 75% жұмыртқа, 80%-дай жүн, 86% картоп, 82% көкөніс, 71% бақша өнімдерін өндіреді.

Облыстың қазіргі ауыл шаруашылығы экономикасы жағдайы  өндірістің бәсекеге қабілеттілігінің төмендігімен сипатталады. Талдау көрсеткендей, салғырт даму мен төмен тиімділік жағдайының негізгі факторлары: