Қазақстандағы өнеркәсіп және өнеркәсіптік саясат

Плантацияларда өсірілген  орман,  өнеркәсіптік пайдалану үшін кейінірек, плантациялық  өсірумен   қосарлана   қол жеткізілетін болады, ағаш дайындау және орманды қалпына келтіру  бойынша жобалар   іске асырылуы  мүмкін. Осыған байланысты, алдағы жылдары дайындау өнеркәсібінің басымдығы Сібірдің географиялық тығыз орналасқан, қуатты орманнан кіргізу болжанып отыр.

Шикізатты Ресейден импорттау  бай шикізат базасынан  басқа, басқа да фундаменталдық басымдығы бар - ағаштың тығыз сорттары, жұмыс күшінің құны мен шикізат.  Ағашты  импорттау мәселесін шешудің бірден-бір шешімі  жылына 1 млн. куб.м. дейін  дайындау әлеуетімен Ресейде  дайындау базасын  құру болып табылады.  Ағаш дайындаудың  осы көлемі  болашақта шикізатпен бүкіл Қазақстанды, сондай-ақ Орталық Азияны да  толық қамтамасыз ету  мүмкіндігі бар.

Ағашты дайындау  технологиялық қиын процесс болып табылады, ал ағаштан дайындалатын өнімнің номенклатурасы тұтыну заттарынан бастап автокөлік отынына дейін.  Сондықтан ірі тонналық  өндірісті  жеке-жеке жүзеге асыру мүмкін емес.  Тек  ірі кешен шеңберінде ғана  өзіндік құны арзандауы, сондай-ақ  нарықта  бәсекелестік үшін қажетті  сапаға жетуі мүмкін.  Одан басқа  кешендік қайта даярлау кезінде  орманды пайдалануды үйлестіру және жоғары қосылған құнындағы өнімдердің шығуын көтеру үшін  жағдай туады.

Қазақстанның ағаш  өнеркәсібі кешені құрылымының шикізат базасын жеткіліксіз өркендеуінен басқа   дайын және сапаның жоғары деңгейіндегі  өнімдерді шығару үшін  елеулі ақауы сапалы отандық жартылай өнімдерінің (щиттер, АТТ, АЖТ)  артта қалуы болып қалады. Алдағы жылдар ішінде  негізгі өндірістік процесстерді меңгеруді  және ағаш өңдеуде технологиялық артта қалуын  жеңіп шығуды меңгеруін қажет етеді.

Құрылыс және жиһаз өнеркәсібі  ағаш өнеркәсібі  кешенінің негізгі соңғы тұтыну өнімі болып табылады. Қазақстандық жиһаз  нарығында  импорттың үлесі дәстүрлі жоғары, сондықтан импорттың орнын басу стратегиясын іске асыру үшін қазіргі заманғы жиһаз фабрикаларын  техникалық қайта жарақтандыру мен  құрылысы басымды болады.

Ағаш өнеркәсібі кешенінің кластеріндегі инвестициялық жобаларды іске асыру Қазақстанда ағаштың бұйымдарына көлемінің көтерілуіне және бағасының  төмендеуіне  әкеледі. Тереңірек қайта дайындау кәсіпорындарын құру өнім сапасының  көтерілуін қамтамасыз етеді және экспортқа бағдарланған  қазақстандық ағаш өңдеу  өндірісінің пайда болуына жағдай жасайды

    Тамақ өнеркәсібі Қазақстан өнеркәсібінің  халықтың саны мен сапасы бойынша  қажетті азық-түлік өнімдерімен  тұрақты қамтамасыз ететін стратегиялық маңызды саласының бірі болып  табылады. Тамақ өнеркәсібінің құрамына 30-дан астам арнайы мамандандырылған сала, шағын сала мен жекелеген  өндіріс кіреді.

    Қазақстанның  тамақ өнеркәсібінде 4059-ға жуық өнеркәсіптік кәсіпорын мен өндіріс жұмыс  істейді, олардың көбісі шағын және орта кәсіпорындар (80%-ға жуығы). Осы  кәсіпорындар мен өндірістерде 67 мың  адам жұмыс істейді, ал тамақ өнеркәсібінде  жұмыс істейтіндердің саны 8%-ға ұлғайды. Өнеркәсіп саласында жұмыс істейтіндердің жалпы санының тамақ саласында жұмыс істейтіндердің үлесі 10,5%-ды құрайды.

    Қазақстан Республикасы тамақ өнеркәсібінің  даму үрдісі және осы саланың еліміздегі өнеркәсіп өндірісіндегі үлесі  2-кестеде келтірілген.  

2-кесте.  Тамақ өнеркәсібі дамуының негізгі  көрсеткіштері  

    Тамақ өнеркәсібі қызметінің жағдайы мен  оның негізгі көрсеткіштерін талдау бұл саланың қазіргі кезеңде күрделі жағдайда дамитынын көрсетті.

    Кондитерлер қауымдастығының деректері бойынша 2005 жылдың қаңтарынан бастап шілде  айына дейін қорғайтын баждар қолданылған уақытта отандық  фабрикалар өзінің өнім өндірісін 40%-ға, ал кейбір санаттар бойынша екі немесе үш есеге дейін арттырды, сол кезеңде арзан шетелдік карамельдің импорты 70%-ға, шоколадтың импорты 50%-ға төмендеген болатын. Кондитерлік өнімді сатудан алынған қаражат желілерді қайта жаңартуға, өндірісті кеңейтуге жұмсалды.

    Келтірілген кестеден өнеркәсіптік өндірістің жалпы  көлемінде тамақ өнеркәсібі үлесінің төмендеуіне дайын тамақ өнімінің импорты үлесінің ұлғайғаны себеп  болғаны байқалады. Мәселен, ҚР Статистика агенттігінің деректеріне сәйкес осы  тауарлар тобының импорты 2003 жылдағы 611,1 млн. АҚШ долларынан 2006 жылы 1082, 6 млн. АҚШ долларына дейін ұлғайды. Соңғы төрт жылда азық-түлік импорты  оның экспорт көлемімен салыстырғанда  барынша көп, яғни 6,5 есе асқаны атап өтілді.

    Қазақстанды географиялық жағынан үш бөлікке  шартты түрде бөлуге болады:

    Солтүстік-Шығыс  Қазақстан. Оған Астана, Ақтөбе, Орал, Қарағанды, Павлодар, Қостанай қалалары кіреді. Өңірдің  халқы ертеден бастап Ресейдің өңірлерімен  араласады.

    Каспий  өңіріне Ақтау және Атырау қалалары кіреді. Бұл өңір мұнай және газ  кен орындарына жақын орналасуына  байланысты, Қазақстанның ең қарқынды дамып келе жатқан өңірі.

    Оңтүстік  Қазақстан өңіріне Алматы және Шымкент  қалалары кіреді. Шымкенттің географиялық жағынан тиімді орналасуына орай, осы қаланы тауарды Өзбекстанға  жылжытуды ұйымдастырудағы аралық буын ретінде қарастыруға болады.

    Бүгінгі күні кондитерлік өнім өндіретін  индустрия нақты көлемі бойынша  да, құндық мағынасы бойынша да өсіп келеді.

    Тәтті өнімге сұраныс артқан сайын әлемдік  кондитерлік өнім нарығы жылдан-жылға  өркендеп өсіп келеді. АҚШ, Ұлыбритания, Германия, Бельгия сияқты елдерде  кондитерлік өнім нарығы молығып, осының нәтижесінде соңғы жылдары статикалық (тең қалыпты) жағдай қалыптасты. Шығыс  Еуропаның, Латын Америкасының, Үндістан мен Қытайдың нарықтары қарқынды дамып келеді. Еуропа шоколадтық кондитерлік  өнімдердің ең ірі нарығы болып қалып  отыр. Маркетингтік-талдамалы зерттеу  орталығы (МТЗО) сарапшыларының деректері  бойынша Данияның халқы жыл сайын  жан басына шаққанда 21,8 кг тәтті, ирландтықтар – 26,6 кг, Нидерландтардың тұрғындары –25,3 кг, бельгиялықтар – 23 кг тәтті  жейді екен. Салыстыру үшін айтатын  болсақ, орташа статистикалық американдық  жылына бар-жоғы 7 кг кондитерлік өнім тұтынады.

    Жер шарының айтарлықтай бөлігінің  салауатты өмір салтына ұмтылысы кондитерлік өнім өндірушілерді  жаңалық әзірлеуге мәжбүр еткенін  атап өту қажет.

    Негізгі өндірістің шоғырлануы әлемдік кондитерлік  өнім нарығы ерекшелігінің бірі болып  табылады.

    Зерттеу кезінде қазақстандық кондитер нарығының  келесі ерекшелігі, яғни елордада және жалпы солтүстік өңірлерде тұтынушылар  еуропалық және ресейлік жаңа өнімдерді  қабылдауға даяр болса, Алматы қаласының  нарығы өзінің дәстүрлі үйренген өнімін таңдайтыны белгілі болды.

    Қазақстанда кондитерлік өнім өндірумен 200-ден  асатын кәсіпорын айналысады, алайда негізінен нарыққа «Рахат» АҚ, «Қарағанды кәмпиттері» АҚ, «Баян  сұлу» АҚ (Қостанай), Ақтөбе кондитерлік  фабрикасы, «Волна» кондитерлік  фабрикасы (Ақтау) ықпал етеді.

    ҚР  Қаржы министрлігі Кеден комитетінің  деректері бойынша 2006 жылдың бірінші  жарты жылында тек Ресейден ғана Қазақстанға 31 111 мың АҚШ долларының 8650 тонна шоколады және 34 930 мың АҚШ долларының 20 050 тонна печеньесі жеткізілді. Қазақстан өз тарапынан Ресейге 9,9 мың доллардың 3,2 тонна шоколады және 874,7 мың доллардың 726,4 тонна печеньесін экспорттады. Сөйтіп, импорт экспорттан 6 есеге жуық артады.

    Сол себептен қазақстандық кондитерлік  сала үшін импорт мәселесі өзекті мәселе болып табылады. 1990 жылдардың соңынан  – 2000 жылдардың басынан бастап отандық  кәсіпорындар дағдарыстан енді шыға бастағанда біздің кондитерлік нарыққа  украиндық және ресейлік өндірушілердің өнімі молынан түсе бастады, 2000-2003 жылдар аралығында импорттың көлемі 10 есеге, ал кейбір өнім түрлері бойынша 20 есеге де ұлғайды. 2005 жылдың қаңтарынан бастап кондитерлік тауардың бірнеше түрін әкелуге көтеріңкі кеден бажы енгізілді.

    Батыс елдердің көрсеткіштерімен салыстырғанда  қазақстандық тұтынушылар кондитерлік өнімді аз тұтынады, ал екінші жағынан Қазақстан нан және нан-тоқаш өнімін тұтыну жөнінде көшті бастап, Германияның көрсеткішінен – 53%-ға, Франциядан – 45%-ға асады.

    Алматы  қаласы бойынша жүргізілген зерттеулер тұрмысы төмен халықтың жиынтық  өнім бюджетінің 9,7% кондитерлік өнімге жұмсалатыны және кірісі жоғары халықтың тобы бюджеттің 15,6%-ын, сондай-ақ нан  мен нан-тоқаш өніміне бюджеттің  тиісінше 21,2% және 12,4%-ын жұмсайтынын  көрсетті.

    Нарықта негізінен ұннан жасалған кондитерлік  өнім ең көп ұсынылады, оның 30%-ы қант қосылған кондитерлік өнім мен карамель, тек 16%-ғана шоколад пен шоколад  өнімі. Қант қосылған кондитерлік өнім негізінен жақын шетелден жеткізіледі, керісінше шоколад өнімі алыс шетелден, ұннан жасалған кондитерлік  өнім алыс және жақын шетелден тең  пропорцияда келіп түседі.

    Бәсекелік ортаны зерттегенде маркетингтік зерттеулер жүргізіледі, кәсіпорындардың өндірістік қызметі осы нәтижелерге негізделеді.

    Нарық сарапшыларының көпшілігі, әсіресе  отандық өндірушілердің кондитерлік  өнімдерінің сапасының жақсаратынын болжайды. Қазірдің өзінде тұтынушылардың отандық өнімді таңдайтыны байқалады. Кондитерлік өнімді өндірушілердің маркетингтік белсенділігі де дамып  келеді.

    Батыс компаниялары негізінен шоколад  шығаруға (карамельден немесе печеньеден қымбат әрі пайдалы) басымдық береді, сондай-ақ өздерінің белгілерін жылжытуға  инвестиция салуды дұрыс деп санайды. Осы тұрғыдан «Рахат» кондитерлік  фабрикасының стратегиясы қызығушылық  тудырады. Аталмыш фабрика ұлттық кондитерлік белгі жасауды жоспарлап  отыр. Компанияның осы стратегиясы  оған келешекте нарықтың көшбасшысы Nestle-ге жетуге мүмкіндік беруі ықтимал.

    Өнім  өндіру мен оны сату бойынша «Рахат»  кондитерлік фабрикасы көп жылдар бойы көш бастап келеді. Ол жылына 52 мың тонна тәтті тағам шығарады, екінші орында «Баян сұлу» фабрикасы  – 23 мың тонна, Қарағанды фабрикасы  – 11 мың тонна және Ақтөбе кондитерлік  фабрикасы – жылына 3 мыңға жуық тәтті өнім шығарады.

    Тамақ өнеркәсібінің бәсекеге қабілеттілігін бағалағанда Қазақстанда тамақ  өнімін өндіруге жұмсалатын шығын осы  өнімді әлемдік өндірушілердің жұмсайтын  шығынымен салыстырылып талданды. Кондитерлік  өнім өндірісі секторында жұмсалатын шығынды салыстырғанда Қазақстанның кондитерлік өнім өндірушілері арзан  жұмыс күшін пайдаланатыны және олардың қосалқы шығысы да төмен  екені байқалды. Отандық кәсіпорындардың  өнім өндіруге және оны өткізуге жұмсайтын шығынының жоғары болу себептерін кәсіпорын деңгейінде толық талдап анықтау қажет.

    2008 жылы кондитерлік өнім өндірісі 2003 жылмен салыстырғанда 54%-ға  ұлғайды. Жетістік нарықта бұрынғыдай  импорт өнімдерінің үлесі өте  жоғары болып сақталса да, тұтынушылар  отандық өнімдерге сұранысының  артуымен байланысты. Осыдан отандық  компаниялардың өндірістік әлеуетінің жоғары екені көрінеді. Пайдаланылатын шикізаттың 60%-ы импорттық болуы кондитерлік саланың жағдайын күрделендіреді. Осы кезеңде теңгенің құнсыздануына байланысты кәсіпорындардың айналым қаражаты бірнеше есеге қысқарды, сондай-ақ кәсіпорындар шетелдік жеткізушілерге шикізат үшін берешек болып қалды, шикізатты кредитке жеткізу де тоқтатылды.