Ақша-несие саясаты

Таргитерлеу  бұл экономикалық  құралдарды қолдануы, мұны мақсатты ауыспалы сандық бағыттарға  жету үшін, реттеу органның  жауапкершілік саласына кіреді. Орталық банктің соңғы мақсатын  орындай алмау себебімен, ол аралық мақсатты таргитерлеу арқылы істейді. Халықаралық практикада таргитерлеудің бірнеше көпшілік варианттары бар:

-        инфляцияны таргитерлеу: ақша-несиелік саясат аралық  мақсаттsys4 болмауы,  соңғы мақсатымен сәйкес болады немесе инфляцияның болжамы ұсынылады;

-        валюталық бағамды таргитерлеу: аралық  мақсаты ретінде ұлттық  валютаның  айырбас бағымы болады;

-           ақшалық таргитерлеу: аралық мақсаты ретінде ақша-несиелік агрегаттар болады;

-        номиналды табысты таргитерлеу: аралық мақсаты номиналды ҰІӨ-нің өсімі.

Ақша–несие саясатының ең қарапайым мақсаты, бұл есепке алынған  валюталық  бағам. Бірақ әр түрлі жағдайларда ұзақ  айырбас бағамының бағытын бекітуі мүмкін емес, осыған  байланысты көп мемлекеттердің ақша-несие саясатындағы басқа режимдеріне ауысуы, ақшалық және инфлияциялық таргитерлеуде.

Ақшалық  таргитерлеуді немесе ақшалық масса өсімінің мақсаттық бағыттарын бекітуі 1970-жылдардың екінші  жартысынан кең таралған. Сол кезде көпшілік мемлекеттер пайыздық қойылымды және валюталық бағамды таргитерлеуді қолданбады және әр түрлі ақшалық  агрегаттарды таргитерлеуге ауысты: ішкі несиелер, ақшалық база және т.б. Ақша-несиелік саясаттың ауысу режимінің  себебі, ол экономикаға әр түрлі әсер берді. Бреттан-Вудс жүйесі күйреді, валюталық  бағамдар еркін жүзеге жіберіледі, соның нәтижесінде таргитерлеудің ескі режимі қолдан. Фактілі түрде еш бір мемлекет қойылған бағыттарды, орталық  банктің жалғыз таргитерлеу саясатында ұстанбады. Соңында ақшалық  таргитерлеудің көпшілік  дамыған мемлекеттерде жетістігі аз болды.

Біріншіден, таргитерлеу ақшалық  биліктердің толық жауапкершіліктің болмауы атқаруынан, соның нәтижесінде мақсаттың бағытқа жету үшін  мүмкіндік болмады. Екіншіден, ақшалық  агрегаттар және қаржылық инновациялардан  инфляциясы, нарықты қайта реттеу араларындағы тұрақты қатынастардың болмауына  байланысты ақшалық таргитерлеуді хроникалық  құлауына әкелді.

1999 жылы шілдеде Ағылшын  Банкі басқарушылық орталық банктердің алтыншы Симпозиумын  өткізді, бұл ғаламдану шартындағы ақша-несиелік саясатының  модельдеріне ұсынылады. Симпазиум кезінде Ағылшын Банкінің Зерттеушілік орталығымен әлемдегі 91 мемлекеттің ақша-несиелік саясаты есебінің шешімін шалуын ұсынды. Олардың есебіне сәйкес соңғы отыз жылдарда ақша-несиелік саясатында келесідей трансформациялар болды. Соңғы екі онжылдықтарға қарағанда 1990 жылдары ақша-несие саясаттың аралық мақсаттары кең тарады. Бреттан-Вудс жүйесі тарағаннан кейін ауыспалы мақсаттар ретінде валюталық бағым, инфляцияның  ақшалық агрегаттары қолданыла бастады. Валюталық бағымды мақсат ретінде ұстанған елдер 30-дан 47-дейін, ақшалық агрегаттармен – 18-ден 39- дейін, ал инфляциялық  бағытты қолданғандар – 8-ден 54- дейін.

Мемлекеттердің көпшілігі ақша-несиелік саясатының нақты мақсатта-тарын  таргитерлейді. Шамамен орталық банктердің 55 пайызы ақша– несиелік саясатындағы бірден көп мақсаттарды таргитерлеуін (немесе маниторинг) хабарлады. Инфляциялық бағытқа ауысқан мемлекеттердің тек 14 пайызы ғана ақша – несие саясатындағы бір ғана  аралық мақсат.

1990 жылдары жүз мемлекеттен көбісі өздерінің ақша–несие саясатындағы нақты жаңа мақсаттарын ұсынды, тек 22 мемлекет оларды қабылдамады. Он жеті мемлекет валюталық  бағымды таргитерлеуден бас тартты. Әр түрлі есепке салған валюталық бағымның  қолданбауы, валюталық  дағдарыстың болуымен түсіндіріледі. Португалия, Турция, Испания, Македония, Чехия, Польша, Оңтүстік Корея, ОАР, Индонезия, Мексика, Швейцария, Колумбия, Перу және Ұлыбритания ақшаны таргитерлеуді тоқтатты. Ақша-несие саясатының мақсатын ауыстырудың негізгі мақсаты, бұл орталық банктердің иерархиялық индикаторларында ақшалық массаның  өсім агрегаты бірінші орынды алмауына байланысты. Қазір әлі инфляциялық бағытты қолданбауы тіркелмеген.    

Орталық банктің ақша-несие саясатындағы құралдардың негізгісі бұл опреациялық (тактикалық) мақсаттар. Ұзын трансмиссиондық жолдағы мұнымен басқарудың бірінші кезеңі, орталық банктің экономикаға қалай әсер етуін анықтау. Ақшалық эмиссияға орталық банктің монопольді құқығы болып, ал ақшалардың санын немесе бағасын реттеу алады. Бірінші кезекте ол қысқа-мерзімдегі пайыздық қойылым басқарады, екіншіден – ақшалық базаны немесе оның компоненттерін, банктік резервтер сияқты, таза шетелдік активтерді, ішкі несиені қағида бойынша бағаны және ақшалардың санын таргетирлеуі бұл бір процестің екі жағын көрсетеді. Егер орталық банк ақша-несие саясатындағы трансмиссиялық механизмі туралы  абсолютті дұрыс ақпаратпен болса, онда оған қандай операцияларды қолдануы бәрі бір. Бірақ экономикалық өмірде ақпараттық асимметрия болады және орталық банк өзінің саясаты үшін сәйкес мақсаттарды таңдау керек. Ақшалық нарықтағы пайыздық ставкаларының белгісіз өзгеруі оның сандық таргетирлеуіне әкеледі, ал ақшаға сұраныстың тұрақсыздығы – бағалық таргетирлеуге әкеледі.

Ауыспалы ақша-несие саясатының операциялық мақсаттар екі иерархиялық деңгейді байланыстырады: бір жағынан оларға индикативті ауыспалы және аралықтағы (валюталық бағам немесе ақшалық агрегаттар) мақсаттары болады, басқа жағынан – орталық банктің құралдары (қайта қаржыландыру қойылымы, резервтер талабы). Операциялық мақсаттарды таңдауда ақша-несиелік саясаттың режимі қойылады (ауыспалы немесе аралықтағы индикативті мақсаттар сипатымен), ал опреациялық мақсаттар өз кезегінде ақша-несие саясатының нақты құралдарын анықтайды. Бүкіл құралдар сандық және бағалық таргетирлеуге келеді. Ақшалық биліктердің қандай опреациялық мақсатын таңдағанына байланысты және ұлттық қаржылық жүйесінің даму деңгейіне байланысты қажетті құралдары анықталады.

Операциялық мақсаттарды уақытша гаризонт және сандық мағынасы жағынан қарастыруға болады. Ол белгілі уақыт аралығына қойылады (таргетирлеу гаризонты), бұған мақсаттың сандық мағынасымен сәйкес келуі (мақсаттың деңгейі немесе диапазоны). Мысалы операциялық мақсат орта айлық деңгейде банктік жүйенің күннен-күнге қайтарымдылығын ұстап тұру үшін қызмет етуі мүмкін. Орталық банк ерекше капиталдарға операциялық мақсатты қортындылайды – ол сұраныс және ұсыныс қайтарымдылығының нәтижелерін түзетеді.

Бағалық таргетирлеу 1970 жылдарда пайда болды, осы уақытта орталық банктер алғашқы рет пайыздық қойылымды ресми таргетирлеуді бастады. Бағалық таргетирлеуге сәйкес ақшалық биліктер ұсынылатын депозиттер және орналастырылатын несиелер бойынша пайыздық қойылымды бекітеді, мұның нәтижесінде банк аралық нарықта пайыздық диапазон болады. Пайыздық қойылымды дұрыс қолданудың сілтемесі операциялық мақсаты ретінде банк  аралық ақшалық нарықтық эффективті және қайтарымды болуы, бұл банктік сектордың дамуына әкеледі. Пайыздық қойылымның операциялық мақсаты ретінде көп артылықшылықтары бар. Оны қарастыру және анализдеу оңай, ол алдындағы ақша-несиелік саясаттың сигнал беруші қызметін атқарады. Пайыздық қойылымды ақша-несие саясатының трансмиссиялық механизмінен қарағанда ол банктердің портфеліне және қайтарымдылығы әсер етеді, себебі оның өзгеруі банктердің несиелік саясаты мен және олардың кэш – ағымдарында көрініс табады. Мұның салдарынан ақшалық нарықтағы пайыздық  қойылымның тұрақтандыруы, коммерциялық банктердегі ликвидтілікті басқарудың жетістігі болды. Пайыздық қойылымның операциялық  мақсаты ретінде банктің ісіндегі техникалық инновация және қаржылық либерализация факторлары. Осы айтылғандардың бәрі ақшалық мультипликатардың және ақшаға сұраныс функциясын тұрақсыздандыруына әкеледі, мұның нәтижесінде сандық таргетирлеу нормалды жұмыс істемейді.

Сандық мақсаттар операциялық мақсаттар ретінде тандалады, бұл банк аралық ақшалық нарығы эффективті болмағанда, ұлттық қаржылық жүйе қажетті дамымаса. Осындай жағдайларда пайыздық қойылым емес ақшалық агрегаттар ақша-несие саясатындағы трансмиссиялық механизмде маңызды рөл атқарады. Бұдан басқа, сандық мақсаттар ақша-несие саясатына гиперинфляция кезінде және инфляцияның келесі төмендеу кезінде «тон»-ды қойдырады. Сандық таргетирлеуді экономикасы дамымаған мемлекеттер қолданады. Өндірісті дамыған мемлекеттерде сандық мақсаттардың болуы сирек кезеседі. ФСФ Құрама Штаттарында 3 жыл ішінде қарыздық емес банктік резервтерді таргетирленуі, 1979 жылдан 1981 жылға дейін. Жаңа Зеландия 1989 ж. жейін банктік сектордың артық резервтерін таргетирленуі (есептік қалдықтар: Швейцария 1999 ж. дейін ақшалық базаны операциялық және аралық  мақсаты ретінде таргетирлеу.

Көпшілік мемлекеттерде сандық таргетирлеудің эффективтілігін ұлғайту үшін шектеулі шаралар енгізілді, сонымен бірге капиталдың қозғалысын қадағалау, банктік саланы қатал реттеуі және қаржылық репрессиялар. Осы бүкіл шаралар ақшалық мультипликатардың тұрақталуын ұлғайтуға және ақшаға сұраныс функциясына да әкелді. Бірақ экономиканың ауыспалы кезінде қаржылық репрессиялар да аз көмектеседі. Жоспарлықтан нарықтық экономикаға трансформациялау процессіндегі мемлекеттер сандық және бағалық таргетирлеуін таңдауы қиын болады. Бір жағынан ақшалық ұсыныстардың және бағалардың арасындағы тұрақсыз байланыс болады және пайыздық қойылым мен инфляцияның арасындағы нақты тәуелділіктің болмауы кейбір ауыспалы экономиканың елдерде мәселеден шығу жолы бұл ақшалық базаның компаненттерін таргеттирлеуі, бірақ компоненттердің көбі жоғарғы валантильдігі бар, мысалы банктің артық резервтері, ақша–несие  саясатын атқаруды қиындатады.

Сандық таргетирлеу бағалық таргетирлеуге қарағанда әр түрлі қаржылық дағдарыстарда немесе банктік кризисі болғанда артықшылықтары бар. Егер мемлекетте капитал шетелге жедел ауысса, онда сандық таргетирлеу пайыздық қойылымдардың автоматты түрде корректировалануын қамтамасыз етеді және осымен валюталық бағамды тұрақтандыруға көмектеседі. Сандық таргетирлеу кезінде орталық банк осындай жағдайларда қайта қаржыландыру үлесін жедел жоғарлатуы мүмкін, бұл банктік жүйеге кері әсер етеді. Қазақстан Ұлттық Банкі Қазақстан Республикасындағы ақша-несиелік саясатының анықтаушы және атқарушы жалғыз органы.

Ақша-несиелік саясаты Қазақстан Ұлттық Банкімен бағалардың тұрақтандыруың қамтамасыз етуін атқару. Ақша-несиелік саясаты төмендегі жолдары бекітуі арқылы атқарылады:

–       ресми қаржыландыру үлесі;

–       ақша-несиелік саясатының негізгі операциялары бойынша сыйақы қойылымдарының деңгейі

–       минималды резервтер талабының нормативтері;

–       ерекше жағдайларда жеке опреациялардың түрлерінің көлемі және деңгейіне сандық шектеулер.

Ақша-несие саясатының атқару мақсатында Қазақстан Ұлттық Банкі келесідей операцияларды атқарады:

1)    қарыздарды ұсыну;

2)    депозиттерді қабылдау;

3)    валюталық интервенциялар;

4)    Қазақстан Ұлттық Банкінің қысқа мерзімді ноталарды шығаруы;

5)    мемлекеттік және басқа да бағалы  қағаздарды сату және сатып алуы, соның ішінде  қайта сатып алу құқығымен;

6)    коммерциялық вексельдерді қайта есепке алу;

7)    ҚР Ұлттық Банкінің Правлениясымен қабылданған басқа да операциялар.

Қазақстан Ұлттық Банкі қайта қаржыландырудың ресми қойылымын ақшалық нарықтың, қарыздары бойынша сұраныс және ұсыныстық, инфляция және инфляциялық күтімдердің деңгейіне байланысты бекітеді.

Қайта қаржыландырудың ресми қойылымына сәйкес Қазақстан Республикасының Ұлттық Банкі коммерциялық вексельдерді қайта есепке алады. Қайта қаржыландырудың ресми қойылымы ақша-несиелік саясатының негізгі опреациялары бойынша сыйақы қойылымының ариентирі болады.

Қазақстан ұлттық Банкі депозиттер және банктердің қарыздары бойынша сыйақы ставкаларының көлемін  реттеу мақсатында минималды резервтер талабының нормативті қолданылады.

Минималды резервтер талабының нормативтері Қазақстан Ұлттық банкімен банктердің міндеттілік сомасынан пайызы ретінде есептеледі. Банктердің құрылымдық міндеттері есепке қабылданатын, минималды резервтер талабының атқару шарты шапты және олардың резервтеу ережесі, минималды резервтер талабының нормативтерін Қазақстан Ұлттық Банкі бекітеді. Минималды резервтер талабының нормативтердің өзгеруі осы шешімді қабылдаған күннен бастап бір айдан кейін іске еңгізіледі. Минималды резервтер талабының нормативтерін бұзғанда, Қазақстан Республикасының бекітілген заңына жауапкершілікті мойындатады. Қайтарылған комиссияның председателін тағайындап, он күндік мерзімде Қазақстан Ұлттық Банктің ликвадациялау комиссиясына банктегі резервтелген құралдарын қайтарады.

Жалпы  ақша-несиелік саясаттың шеңберінде Қазақстан Ұлттық банкі мемлекеттік және басқа да бағалы қағаздарды сату және сатып алуын атқарады. Қазақстан Ұлттық Банкі:

- Ақша-несие саясаты шеңберінде қаржылық нарықтағы сыйақының нарықтық ставкасына әсер ету мақсатында ақша-несиелік саясатының негізгі операциялары бойынша сыйақы ставкаларын бекітеді;

- Ақша-несиелік саясатының қабылданған аринетиріне сәйкес банктердің жалпы қарыз алушылық көлемді реттейді. Қазақстан Ұлттық банкі банктерге ұсынылатын қарыздардың ережесін, төлеу және ұсыну шартын, түрлерді, мерзім және элементтерін анықтайды.

- Қарыздарды жоғарғы ликвидті және тәуелсіз бағалы қағаздардың және басқа активтердің қамтамасыз етуімен ұсынады, сонымен бірге бір жылдан артық емес мерзімде қамтамасыз етпей. Бұл мерзім Қазақстан Ұлттық банкінің Правлениясымен ұзартылуы мүмкін. Қазақстан Ұлттық Банкінің Правлениясы бекітілген ережесі, шарты және мерзімдері бойынша, Қазақстан Ұлттық Банкі банктерге қарыздарды соңғы қарыз беруші инстанция ретінде ұсынуға құқығы бар. Қазақстан Ұлттық Банкінің қарыздары бойынша міндеттілікті атқарудың қамтамасыз етуі үшін залог пәні Қазақстан Ұлттық банкінің нормативті құқықтық актілерімен қарастырылған, бұл мүлік болуы мүмкін. Қазақстандық теңгенің бағамына әсер ету мақсатында банк аралық немесе биржалық нарықтағы шетел валютасын сату-сатып алуы және басқа валюталық келісімдердің түрлері арқылы Қазақстан Ұлттық Банк валюталық интервенцияларды жүргізеді. Осы операциялар жалпы ақша-несиелік саясатының шеңберінде атқарылады.