Өндірістік процестердің мәні және түрлер

Өндірісті басқару әдісі

Елімізде өтіп жатқан нарықтық қатынастар тек экономиканы  дамыту үшін ғана емес, бүкіл қоғамдық өмір үшін де орасан зор маңызы бар  екен дегін республикакамыздың тәуелсіздігінің 15 жыл ішінде атқарылған жұмыстар көз  жеткізе дәлелдейді. Реформа қалыптасқан экономикалық қатынастарға елеулі өзгерістер енгізді және жыл сайын келгенде әрбір еңбекшінің мүддесін қамтыды. Сондықтан бұған дейін ынта-ықыластың уақыт өткен сайын әлсіремейтіндігінің, қайта арта түсетіндігін өмір көрсетіп отыр.

Қазіргі Қазақстан экономикасы, соның ішінде несие-ақша және қаржы шаруашылығы: ақша несие жүйесін реформалау; қатаң инфляция жағдайында бізде бұрын-соңды болмаған жаңа ақша-несие қатынастары; нарық экономикасымен және меншіктің көп түрлі формасында бейімделген екі буынды банктік жүйенің қалыптасуы; жоғары дәрежеде монополияланған мемелекеттік банктік құрылымдардың әкімшілік- әміршіл басқару жүйесінен – пайда табуға, коммерциялық жетістіктерге қол жеткізуге бағытталған жеке және ұжымдық қатар маңызды өзгерістерді жүзеге асыруда.

Елімізде жүргізілген  экономикалық реформа банк ісінің дамуында жаңа кезеңге алып келді. Нарыққа  өту жағдайында банктердің және басқа  несиелік институттардың даму перспективасы, оның іс-жүзінде іске асуы жайлы  сұрақтар ерекше өзекті мәселеге айналып отыр.

Аталған міндеттерді шешу мүмкіндігі қазақстандық, сонымен қатар шетел  банктердің қызмет етуінің практикалық  ұғынуын зерттеу және де іс-жүзінде  жұмыстың ең прогрессивті, ұтымды нысандары  мен әдістерін ендіру негізінде  ғана жүзеге асады. Бұл зерттеу тақырыбымның өзектілігін анықтап отыр.

Басқару әдістері – басқарушы субъектінің белгілі бір нәтижелерге қол жеткізуі үшін басқару объектісіне ықпал етуде қолданатын құралдар мен тәсілдердің жиынтығы. Басқару әдістері мен басқару процесінің әдістері бөліп көрсетіледі. Мұның соңғысы басқару процесін қалыптастыратын жеклееген операцияларды, процедураларды, жұмысты орындаудың тәсілдерін береді. Бұған кіретіңдер:

- мақсаттарды анықтаудың  ережесі;

- басқару шешімдерін әзірлеу  мен оңтайландыру әдістері;

- Нақты ұйымдастыру жұмыстарын  жүзеге асыру;

- Жекелеген міндетті істерді  орындау әдістері: болжау және  т.б. 

Осылайша, тек жекелеген  жұмыстарды орындауға келетін басқару  процесінің әдістерінен басқару  әдістерінің айырмашылығы, ол (басқару  әдістері) басқару объектісіне ықпал етудің аяқталған актісін сипаттайды.

Жіктеудің жалпы тәсілдерінің бірі – бұл жалпы ғылыми және өзіндік  ерекшелігі бар әдістерін олардың  білім салаларында қолданылу  критерий бойынша бөлу болып табылады.

Менеджмент әдістерінің арсеналын  қалыптастыратын негізгі принциптерді бөліп көрсетуге болады. Оған жататыңдар: мәселені анықтаудың ғылыми негізделген тәсілдемесі; толық сипаттау принципі; әрбір мәселені шешудің әдістерін толық ұсыну және басқару әдістерінің арсеналын ақпаратпен қамтамасыз ету принципі.

Өндірісті басқарудың барлық процесінде әдістер жүйесі аса маңызды рөл  ойнайды. Оның көмегімен объектінің нақты әлеуметтік-экономикалық дамуы  және нарықтық экономиканың мақсаттары жүзеге асырылады. Нарықтық экономикаға  көшу өндірістің басқару әдістерінің мазмұны мен сипатын түбегейлі өзгертуге әкеледі.

Басқару әдістерінің өндірістің нақты  тәсілдерінің өзіндік ерекшелігі бар  белгілерін көруге болады. Оларды пайдалану  арқылы жүзеге асырылады.

Басқару-ұйым қызметінің оның жоспарына сәйкес келіп, қойылған мақсаттарына жету үшін арналған процесс. Жоспарсыз, қойылған мақсатсыз басқаруды жүзеге асыру мүмкін емес. Өйткені, жоспар мен мақсат ұйым қызметкерлерінің ұйымға қажет жүріс-тұрыс бағытын белгілеп, ұйым дұрыс қызмет ету үшін ұйымның барлық мүшелерінің басшылыққа алуы тиіс ережелер мен процедурларды анықтайды.

Друкер (Drucker, 1964) «бақылау»  және «басқару» терминдерінің айырмашылығын  былай түсіндіреді. Бұл ұғымдардың негізгі идеясын мейлінше ықшам  түрде көрсететін болсақ, онда бақылау - өлшеу мен ақпарат, ал, басқару – ең әуелі әрекет. Басқаша айтқанда, бақылаудың мақсаты болып жатқан істі табу болса, басқарудың мақсаты – жұмыстың бастапқы жоспарларға сәйкес атқарылуын қамтамасыз ету, сол себепті «бақылау» «басқаруды» жүзеге асырудың, яғни тиісті әрекеттерді жасаудың негізі болатын ақпаратты алуға мүмкіндік береді. Мысалы, материалды сатып алудың шынайы шығындары сметадағы шығындардан жоғары болуы мүмкін. «Бақылау» көрсетілген бап бойынша шығындардың шамадан асқанын және оған сапасы төмен материалдарды сатып алудың қалдықтардың шамадан көп болуына соқтырғанысебеп болғанын анықтайды. Одан кейін «басқару» іске кіріседі: қалдықтың мөлшерін азайту үшін шаралар қолданылады. Мысалы, болашақта сапасы жоғарылау материалдарды сатып алуға болады.

Сонымен, бақылау тұсбағдар  секілді, оны қолданып ұйымның барлық қызметкерлерінің жұмысын қойылған мақсаттарға жететіндей етіп бағдарлауға  болады(ол басқарудың мақсаты). Ұйымдарда  бақылау мен басқарудың алуан  түрлі механизмдері қолданылады. Басқарушылық бақылаудың жүйелері ұйымдағы менеджерлер мен қызметкерлердің жұмысын бақылаудың көптеген механизмдерінің бірі ғана. Сондықтан, басқарушылық бақылау жүйелерінің жалпы басқару процесіндегі маңыздылығын толығымен түсіну үшін бұл жүйелердің ұйымда қолданылатын басқа да басқару механизмдерімен қалай әрекеттесетінін білу керек.

Тарау ұйым басшылары  жиі қолданатын түрлі басқару  түрлерінің сипаттамасымен басталады. Кейін жалпы басқару тпроцесінің  контекстінде басқарушылық бақылау  жүйелерінің элементтері қарастырылады.

Басқарушылық есепті бақылаудың міндеті келесідей болады. Біріншіден, барлық ұйымдарға кәдуілгі көрсеткіштердің қолданылуымен, біріктірілген  күйде алуан түрлі қызметтің  нәтижелерін алу керек. Ол үшін ақшалай  көрсеткіштер ең ыңғайлы болуы мүмкін. Екіншіден, барлық ұйымдардың қызметінің табыстылық деңгейін көрсететін маңызды сипаттары болып пайдалылық пен өтімділік табылады. Сондықтан, осы және оларға тығыз байланысты бағыттарға қатысты көрсеткіштер акционерлермен, ұйым қызметінің көрсеткіштеріне мүделі басқа да тұлғалармен мұқият қадағаланып отырады. Сол себепті, менеджерлер қызметтің ақшалай түрдегі көрсеткіштерін бақылауға тырысады. Үшіншіден, қаржылай көрсеткіштер әрекеттердің балама нұсқаларын қарастыратын менеджерлерге шешім қабылдау барысында ортақ тәсілдемені қолдануға мүмкіндік береді. Әрекеттер нұсқасы оны таңдау мен жүзеге асырудың нәтижесінде қызмет көрсеткіштері жоғарылаған жағдайда ғана компания үшін қолайлы болады. Төртіншіден, нәтижелерді ақшалай есептеу арқылы өлшеу менеджерлерге дербестілік береді. Менеджерлердің қызметінің нәтижелерінің жалпылама түрде қаржылық көрсеткіштермен берілуі қажетті нәтиженің алынуына мүмкіндік туғызатын әрекеттерді менеджерлердің өздерінің таңдауына мүмкіндік береді. Соңғысы, ақшалай көрсетілген нәтижелер тұрлаусыздық жағдайында, яғни одан ары қандай бағытты ұстану керек екендігі белгісіз болғанда да тиімді көрсеткіш болып қала береді. Басқаша айтқанда, қаржылық нәтижелерұйымның әрекеттерінің ол үшін тиімді немесе тиімсіз.

Басқарушылық есепті бақылаудың мақсаты бухгалтер – аналитиктің қатысуынсыз мүмкін емес. Сонымен қатар бақылау процесінің іске асуы үшін басқару есебінің жеткен нәтижелері туралы қолданылатын мәліметтер пайдаланылады. Бұл есептегі мәліметтер әр жауапкершілік орталықтары үшін нақты жеткен нәтижелер мен жоспарланған көрсеткіштерді салыстырмалы талдау негізінде беріледі. Өндірістің нақты нәтижелерінің жоспарланған көрсеткіштерінен ауытқулары жөнінде менеджерді хабардар ету кезінде бақылау процесінде бухгалтер – аналитиктің рөлі маңызды. Басқа сөзбен айтқанда бухгалтер – аналитик өндірістік нәтижелер мен өндірістің әлсіз жерлерін анықтап, оны жедел түрде талдауға қатысады.

Бухгалтер – аналитиктің дайындаған есебі бір жағынан жауапкершілік  орталықтың басшысының қызметін объективті бағалауға мүмкіндік береді, ал басқа жағынан айтқанда менеджерлер мен басшылықты өндірістің қандай бөлігінде жоспарланған көрсеткіштерге жетуге мүмкіндік болмағаны жайлы ақпаратпен қамтамасыз етеді.