Қазақстан мемлекетіндегі шағын және орта бизнестің дамуы және шешу жолдары

     Осы жылдары кәсіпкерлікті Европалық  реконструкция және даму банкінің 100-миллиондық несиенің бірінші траншынан жүзеге асырылды. 1995 жыл ортасында кәсіпкерлікті қолдаудың Ортаазиялық-американдық қоры құрылды, ол төрт жобаны қаржыландырады.¹

     1996 жыл алдында ЖҰӨ шағын кәсіпкерлік  үлесі 2% құрады, бизнес сферасындағылар  үлесі жалпы  ел экономикасында жұмыспен қамтығалдардың 5,2% құрады, ал төлемдер көлемі барлық салықтармен бюджетке түсімдердің 7,9% құрады.

     Шағын бизнестің ары қарай дамуы 1996-1998 жылғы реформалар тереңдету бойынша  үкімет істерінің бағдарламасына орай жүзеге асты онда келесі міндеттер шешіледі:

• Шағын және орта кәсіпкерлік түсініктерін нақтылау және заңдық немесе нормативтік бекіту, ең алдымен жеке, үйдегі және отбасылық кәсіпкерлікке түсінік берілді.
• Босаған жұмыс күшінің тез арада мамандық бағытын ауыстыруға әсер ететін іскерліктің ерекше және арнайы шарттарын мемлекеттік реттеуде құрудың жеңілдетілген режимін анықтау.
• Мемлекеттік бюджет және заемдық қаражат есебінен іскерлігін жартылай қаржыландыруды ескере отырып шағын бизнес орталықтарын құру және бекітуде тікелей мемлекеттік қолдау көрсету.

     Бұл кезеңде шағын кәсіпкерлікті  мемлекеттік қолдау республикада бірқатар белсенденді. 1997-1998 жылдар аралығында президенттің “Шағын кәсіпкерлікті  мемлекеттік қолдау және белсендендіруді  күшейту бойынша шаралар туралы”  және Қазақстан Республикасында шағын кәсіпкерлікті қолдау және дамытудың приоритеттері және аймақтың бағдарламалары туралы екі жаршығы; “Жеке кәсіпкерлік туралы”, “Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау туралы”, “Шағын кәсіпкерлікті мемлекеттік қолдау бойынша Қазақстан Республикасы кейбір заң актілеріне өзгерістер мен қосымшалар енгізу туралы”, “Қазақстан Республикасы кей Заң актілеріне қосымшалар мен толықтырулар енгізу туралы” төрт заң, министрліктер мен ведомстволардың он бір нормативтік актісі қабылданды: 1998 жылдың сәуірінде шағын бизнесті қолдау бойынша Агенттік құру туралы шешім қабылданды, 1998 жылы тамызда Шағын кәсіпкерлікті дамытудың мемлекеттік қоры құрылды.

     Шағын кәсіпкерлікті дамытудағы келесі қадам  Қазақстан Республикасының 1999-2000 жылға  арналған шағын кәсіпкерлікті дамыту және қолдаудың мемлекеттік бағдарламасы болып табылды. Қолдаудың алдынғы бағдарламалары шағын бизнестің негізін салды. Сонымен қатар кәсіпкерліктің дамуын тежеп отырған бірқатар мәселелерді де анықтады: материалдық және қаржы ресурстарының шектеушілігі; шағын бизнесті қолдаудың әлсіз инфрақұрылымы, кадрлардың жеткіліксіз даярлығы; өткізу нарығының жоқтығы, төлем қабілетінің төмендігіне орай халықтың өнім мен қызметке сұраныс төмендігі.

     1999-2000 жылдардағы бағдарламада кепілдік  қор негізінде приоритетті жобаларды екінші деңгейдегі банктердің несиелендіруі,  шағын бизнес субъектілерінің несиелік серіктестік, сақтандыру қоғамдарын құру арқылы қаржы-несиелік және инвестициялық қолдауды жетілдіру қарастырылған. Сонымен қатар бағдарламада жеңілдетілген салық механизмі мен кедендік тарифтерді төлеудің жеңілдетілген салық механизмі мен кедендік тарифтерді төлеудің жеңілдетілген жүйесін, шағын кәсіпорындар тауары мен қызметіне мемлекеттік тапсырыс: шағын кәсіпкерлікті дамыту қорының жұмысын қайта құру, яғни жергілікті органдар қор іскерлігіне жарғылық капиталға әкімшілік ғимарат құнын беру жолымен тартылып өзіне заем алушы мен банктер арасындағы делдал қызметін артуы керектігі; аймақтағы инфрақұрылымның барлық элементтерінің ары қарай құрылуының қажеттілігі, кейіннен біркелкі ұйымдастырушылық-технологиялық схемаға бірітірілу қажеттігі; өнеркәсіп орталықтарының: технопарк бизнес-инкубаторлар ашылуы; нормативтік базаның ары қарай жетілдірілуі, аймақтық бағдарламалар құру қарастырылған.

     Жоғарыда  аталған шараларды жүзеге асыру үшін 05.06.2000 жылы  бекітілген «Қаржы лизингі туралы» Заң қабылданды, және 11.07.2000. жылы «Қазақстан Республикасындағы ремесло дамыту концепциясы туралы»  жарлығы қабылданды. 17.10.2000 жылы «Шағын кәсіпкерлік бойынша республикалық ақпараттық-көрме орталығы» ЖАҚ құру туралы  жарлығы қабылданды.

     Сонымен қатар, бағдарламаны жасаушылар айтуынша мемлекеттік мекемелердің Қазақстанда  шағын бизнес кәсіпорындарында шығарылатын  өнімдердің импорттық аналогтарын  сатып алуға тыйым салған дұрыс, ол отандық өнімдерге кепілдікті сұраныс қалыптастыруды ақпараттық қамтамасыз ету орта мерзімдік перспективада бірқатар шаралардың жүзеге асуын көздейді. Оның бәрі кәсіпкерлік пен шағын бизнеске бағытталған оқытушыларды даярлауға, Қазақстан аймағында ең жақсы отандық және шетелдік тәжірибе трансфертін жүзеге асыру; дистанциондық бизнес-білім беруді дамыту; білім беретін және консантингтік орталықтардың тарабын құруға қатысты.

     Жергілікті  әкімшіліктер мәслихат сессияларында  бекітілетін аймақтық бағдарламалар  жасауы керек. Екі жылдық бағдарламада қарастырылған шаралар жоспарын орындау үшін жыл сайын республикалық бюджеттен 50 млн. теңге бөлінді , сондай-ақ техникалық және консультативтік көмек шегінде жерлікті бюджет, банктер, халықаралық банктер қаржыландыру керек. Құжатты жасаушылар кәсіпкерліктің жалпы ішкі өнімдегі үлесі  өседі деп сенді.

     Ең  соңғы бағдарлама Қазақстан Республикасында 2005-2007 жылдарға арналған шағын және орта кәсіпкерлік дамуы бойынша  жедел шаралар бағдарламасы:

     Бағдарламаны  жасаушы Қазақстан Республикасының экономика және бюджетті жоспарлау министрлігі.

     Бағдарлама  мақсаты:

     Шағын және орта кәсіпкерлік субъектілерінің  іскерлік сферасын неғұрлым кеңейтуге  бағытталған институционалдық жағдайларды  жетілдіру және іскерлігін белсендіру есебінен Қазақстанның бәсекелестік қабілетін жоғарлату.

     Бағдарлама  міндеттері.

     1. Шағын және орта кәсіпкерлікті  дамыту үшін неғұрлым анық  заң негізін құру.

     2. Экономиканы бюрократизациясыздандыру  және әкімшілік кедергілерді  жою.

     3. Кәсіпкерлік тарапынан көзқарас  негізінде өмірлік қабілетті инфрақұрылым жүйесін құру және қамтамасыз ету.

     4. Шағын және орта кәсіпкерлікте  көлеңкелі айналымды қысқарту.

     5. Мемлекетке тән емес қызметтерді  нарықтық ортаға ең біріншіден  шағын және орта кәсіпкерлікке  беру.

     Жоғарыда  аталған міндеттер келесі негізгі шараларды жүзеге асыру жолымен орындалады.

     2005 жылы:

     1. Ревизиялар жүргізу, Қазақстан  Республикасының бірқатар заң  және нормативтік актілер жасап  қабылдау.

     2. Шағын және орта кәсіпкерлік  сферасының заң негізінің неғұрлым  нақтылығын қамтамасыз етуді жүзеге асыру.

     3. Шағын және орта кәсіпкерлік  саласындағы мемлекеттік органдардың  бақылау және қадағалау қызметтеріндегі  органдардың бақылау және қадағалау  қызметтеріндегі іскерлік түрлеріне  талдау жүргізу.

     4. Шағын және орта кәсіпкерлік  саласындағы мемлекеттік органдардың бақылау және қадағалау функцияларын қысқарту және жүйелендіру бойынша шаралар қабылдау.

     5. Орта және шағын бизнес субъектілерін  несиелендіру көлемін 10 млрд. теңгеге  қосымша ұлғайтуды қамтамасыз  ету.

     6. “Шағын кәсіпкершілікті дамыту қоры” АҚ шағын кәсіпкерлік субъектілерін қаржылық қолдауда рөлінен күшейтуді қамтамасыз ету.

     7. Қаржылық супермаркет құру да  жұмыстарды ұйымдастыру.

     2006 жылы

     1. Мемлекет және акционерлік қоғамдардың  мамандық емес қызметтеріне таңдау  жасап, мемлекет қатысуымен шағын және орта кәсіпкерлікке беру.

     2. Шағын және орта бизнес субъектілерін  несиелендірудің көлемін 25 млрд  теңгеге ұлғайтуды қосымша қамтамасыз  ету.

     2007 жылы.

     1. Шағын және орта бизнес субъектілерін  несиелендірудің көлемін 25 млрд  теңгеге ұлғайтуды қамтамасыз ету.

     2. Мемлекеттің жеке сектормен арақатынасының  жаңа идеологиясын құруды аяқтау.

     Ең  соңғысы. Меншікті заңдастыруға бірқатар шаралар кешенін қабылдау қажет, атап айтсақ, қалаға ауылдан қоныс  аударғандар мен шағын кәсіпкердің  жері мен шағын кәсіпкерлік инфрақұрылымын құруға бағытталған жағымды институтционалдық климат құру мақсатында қабылданды.

     Құрылым трансферттік технологияны инновацияны  кәсіпкерлік және менеджмент мәселелерін  оқу, аймақтық және салалық бөлікте  мамандар мен жұмысшыларға қажеттікті ғылыми негізделген болжамын, ақпараттық қызмет көрсетеді, өнім көрмесін ұйымдастыруды жүзеге асырады. Сондай-ақ орталық іс-әрекеті шағын кәсіпкерлік дамуын тенденциясын секторлық оқумен, аз игерілген сфераларды анықтау және осы сфераларда кәсіпкерлік дамуын ынталандыруға бағытталған шешім қабылдауымен тығыз байланыста болады.

     Қазақстан Республикасы Үкіметі шағын бизнесті қолдаудың тағы бір жолын қарастырды: 07.05.2001 жылы Қазақстан Республикасы Президенті жарлығымен Қазақстан Республикасы 2001-2002 жылдарға арналған шағын кәсіпкерлікті дамыту және қолдаудың Мемлекеттік бағдарламасы бекітілді.

     Бұл бағдарлама мазмұны алдынғы бағдарламаның  шағын кәсіпкерлікті қолдану  бағыттарынан құралды. Сондай-ақ аталған  мәселелерді шешудегі жаңа көзқарастарға  негізделуде. Оларға келесілерді жатқызуға болады.

• Шағын кәсіпкерлікті қолдау және қорғау мәселелерінде қоғамдық мәселелер ролін күшейту:

• Шағын бизнесті қолдау және қорғаудың инфрақұрылымын қолданудағы тиімділікті арттыру:

• Шағын кәсіпкерлік сферасындағы нормативтік құқықтық актілерді әрі қарай жетілдіру және олардың орындалуын бақылауды күшейту:
• Шағын кәсіпкерлікті қолдаудағы қаржы несиелік және инвестициялық саясат мезанизмін ары қарай жетілдіру:
• Шағын кәсіпкерлікте кадр даярлау, ғылыми-әдістемелік және ақпараттық жүйесін қамтамасыз етуде тұтастық құру.¹

     Сондай-ақ бұл бағдарламадағы шағын бизнестің  қаржылық мәселелері ассигнациялау  шегінде республикалық және жергілікті бюджетпен жүзеге асырылады. Жыл  сайын Республикалық бюджеттен 50 млн. теңге көлемінде қаржы бөлінеді.

     Салалық құрылымдағы бірқатар жағымды өзгерістерге қарамастан, шағын кәсіпкерлік таңдап отырған іскерлік түрі сауда саттық болып отыр. (жалпы тауар және қызмет көлемінің 2/3). Шағын бизнес сферасынан түскен салықтық түсімдер үлесі жалпы  көлемде 10% аспады.

     Бағдарламаны  жасаушылар айтуынша, шағын кәсіпкерлік  субъектілерінің конъюктуралық  жағдайға төзімсіз келуі көбінесе сол  жерлердегі атқарушы билік орындарының  істеріне байланысты болып отыр. Бұдан  тұжырым жасасақ шағын кәсіпкерліктің ары қарай дамуы арнайы мемлекеттік қолдау шараларынсыз мүмкін емес.

     Бағдарлама  шегінде алғашқы шаралар ретінде  келесілер көрсетілген: шағын кәсіпкерлік  инфрақұрылымының объектілер тарабын  дамыту: жергілікті денгейде істегі заңның орындалуы бойынша атқарушы тәртіпті жоғарылату: негізгі және айналым қорын алуға несие ресурстарына қол жеткізуді қамтамасыз ету: экономиканың нақты секторындағы кәсіпорындарға өндіріс орындарын алу процедураларын жеңілдету: кадрларды даярлау жүйесі мен шағын бизнесті ақпараттық қолдауды жасау:

     Шағын бизнестің жетістікпен дамуын анықтайтын басты шарттардың бірі шағын кәсіпкерлік  субъектілерінің іс-әрекетін қамтамасыз ететін инфрақұрылым элементтерінің болуы  болып табылады.

     Шағын кәсіпкерлікті қаржы-несиелік және инвестициялық қолдау тендерлік  негіздегі мемлекеттік мақсатты несиелер тарту есебінен приоритетті жобаларды коммерциялық банктердің несиелендіру арқылы жүзеге асырылады, соның ішінде шағын кәсіпкерлікті дамыту қоры арқылы жеңілдетілген жағдайда. Банктер беретін несиелерді қамтамасыз ету мақсатында аймақтарда кепілдік қорлар құру ұсынылуда.

     Шағын кәсіпкерлік субъектілерінің мемлекеттік  тапсырыстарды орындауға қол  жеткізуін кеңейту үшін шағын  кәсіпкерлік субъектілерін алдын  ала несиелендіру схемасын енгізу дұрыс  деп есептейді агенттік, және де Үкімет жыл сайын тауар өндіруші болып жабылатын шағын кәсіпкерлік субъектілерінің жүзеге асыруы керек мемлекеттің сатып алу, (тауар қызмет жұмыс) түрлерінің номенклатурасын бекітуі керек.

     Осы топ адамдарының меншігі заңсыз немесе жартылай заңсыз болғандықтан, қажет дәрежеде тіркелмегендіктен ол капиталдандырылмайды, сатылмайды немесе кепілдік бола алмайды. Олар заңда тіркеу және жаңа экономикалық қатынастар жүйесіне де енбейді. Бұл өте үлкен потенциал. Әлемдік эксперттер айтуынша кедей елдердің көпшілігі бұл елдерге айыруды қамтамасыз ете алатын активтер мен ресурстарға ие.