Халықаралық құқық

	Евразийский национальный университет имени  Л.Н.Гумилева	Дата: сентябрь 2012 г.	Издание: второе
	Учебно-методический комплекс дисциплины	ЕНУ	стр. из 146

10 – тақырып. Жазалаудың түсінігі және түрлері.

Сабақтың  мақсаты: Студенттерге жазалау ерекшеліктерін мемлекеттік әрекеттің жеке тұлғаға деген шарасы ретінде түсіндіру, жазалау жүйесінің міндеттері мен мақсаттарын айқындау, жазаны белгілеудің жалпы және арнайы ережелерін қарастыру, жазалаудың жеңіл және ауыр түрлерін сараптау, жазалаудың жаңа принциптеріне айрықша мән беру, қылмыстық жауапкершіліктен босату түсінігін анықтау, қылмыстық заң бойынша қылмыстық жауапкершіліктен босатудың барлық түрлерін және жазалауды қылмыстық құқық теориясында қарастыру,

 

Дәріс мазмұны:

Жазалаудың  түсінігі және нормативтік-құқықтық негізі

Жазалаудың  мазмұны. Жазалау мақсаттары.

Жазалау жүйесі және түрлері.

Жазалауды белгілеудің  жалпы бастамасы.

 Қылмыстық жауапкершіліктен босату түсінігі және түрлері.

Жазалаудан  босатудың мәні және түсінігі, түрлері.

 

Жазалауды белгілеудің  нормативті анықтамасы ҚР ҚК 38 бабында  былай деп көрсетілген – сот  шешімімен белгіленетін мемлекеттік  мәжбүрлеу шарасы болып табылады, бұл шара қылмысты жасауда кінәлі деп танылған тұлғаның, осы қылмыстық заңда қарастырылғандай  құқығы мен бостандығына шек қою.

жазалаудың  белгілері:

1. Қылмыстық құқық бойынша жазалау мемлекеттің азаматқа деген мәжбүрлеу әрекетінің спецификалық әдісі; Ешқандай басқа шаралар еш уақытта қылмыстық жазалауға сәйкес келіп,  функциясын орындауы мүмкін емес.
2. Қылмыстық жаза ретінде қылмыстық заңда бекітілген жаза белгіленеді; ескертусіз ешбір жаза бола алмайды;  өзіінің мазмұнымен ұқсас болып жататын ешбір мемлекеттік мәжбүрлеу жаза бола алмайды;  жазалаудың шектеуінен шықса да әкімшілік шара ретінде айыппұл жаза бола алмайды; Тәрбиелікң мәндегі мәжбүрлеу шаралары, медицина сипаттас мәжбүрлеу шаралары, қиылысу шаралары; әкімшілік әрекеттегі шаралыр, азаматтық-құқықтық және басқа санкциялар.
3. Жазалауды қолдануға ерекшелік ретінде мемлекет құқылы, және Ата заңға қатысты оның жүзеге асуын сот орындарына өкілеттік етеді (соттан тыс жұртшылық, жекеқұқықтық жазалауларды қолдануға болмайды; қоғамдық бірлестіктер мүшелеріне, религия үгітшілеріне қарсы шаралар жазалау бола алмайды).
4. Жазалау объектісі ретінде құқықтық, әлеуметтік және биорлогиялық мағынадағы тұлға болып табылады. Жазалау шараларына заңды тұлғалар, отбасылар, ұжымдар, жақын маңдағы қоршаулар жазалауға ілікпейді. Жазалау ұлттық және басқа бояушылыққа ілікпейді.
5. Жазалаудың негізі ретінде жасалған қылмыстар негіз болып табылады; Жеке тұлға белгілері жеке жазалау түрлерін анықтай алады;

Жазалау іштей бір-бірімен байланысты, бірақ құқықтың түрлі салаларына жататын көлемді комплексті номалармен реттеледі. Этот комплекс включает: Бұл комплекс: құқықтық-қылмыстық нормаларды; Ата Заңды; халықаралық құқық және келісім шарттарды;  қылмыстық құқықты, отбасылық және құқықтың басқа салаларын қамтиды.

ҚР Қылмыстық  кодексі келесі нормаларды қамтиды:

• 1 бөлім –қылмыстық заң әрекетімен байланысты жазалану туралы ереже;
• 2 бөлім –қылмыс белгісі ретінде жазалауды қарастыру;
• 3 бөлім–жазалаудың түсінігі, мақсаты мен түрін қарастырады.
• 4 бөлім –жазалауды белгілеу сауалдарын және оның жеке даралығын реттейді;
• 5 бөлім– жазалаудан босату мүмкіншіліктерін көрсетеді.
• 6 бөлім –кәмелеттік жасқа толмаған жастарға жазалауды белгілеудің ерекшеліктерін қарастырады.
• Ерекше бөлімнің нормалары  –қылмыстық жазалаудың санкцияларын анықтау.

Жазалауды белгілеуде мынаны ескерген жөн:

А) жазалау туралы жалпы ережені түсіндіру;

Б) жазалау мақсатын белгілеу;

В) жазалаудың жеке түрлерінің мүмкіндіктері мен мақсаттарын  анықтау, тұлғаға деген механизм мақсатының мазмұнын анықтау;

Г) жазалаудың белгілі  бір түрінің қабылдануының түсінігі;

Д) Жазалауды  жүзеге асырудың нақты жағдайын және жазалауды жеңіл түрге ауыстыру тәжірибесін анықтау;

Жазалаудың  мазмұны болып сапалық және саналық  сипаттағы,  құқық және бостандығына шек қойылған, қылмыскер деп танылған жеке тұлғағаға бағытталған мемлекеттік мәжбүрлеу болып табылады.

Жазалау мазмұны төмендегідей қасиеттерге  ие:

• Жеке тұлғаға әрекет
• Әрекет құқық босатушылық немесе құқыққа шек қою болып табылады (жеке ауырлықты тигізу, физикалық, мүліктік, моральдыққа шек қою)
• Нақты мақсаттық бағытқа  және жеке тұлғаға деген әрекеттің болжалдық потенциалына, оның жағдайы мен әрекетіне ие;

Барлық қасиеттер жазалау шараларын  құрастырады, яғни олар:

А)  нақтылы  айтылымдар мен үйлесімде көрінуі

Б) сапалық және сандық сипатқа ие болуы міндетті.

«Шара» термині  қылмысқа қатысты төмендегілерді құрастыруы керек:

• Спецификалық әрекет, жеке тұлғаға деген нақты әдісч әрекеті;
• Заң әркетінде көрсетілген, яғни заңшығарушы «өлшеді», ал сот осы негізде жеке тұлғаға «таразыға тартты».

жазалау мазмұны түсінігінің заңды мағынасы:

1. әрбір жазалау шара ретінде белгіленіп, жүзеге асуы тиіс, яғни қылмыстық заңмен регламент етіп белгіленген әдіс.
2. Жеке тұлғаға деген шара, қай шек қою мен бостандықтан айыру шараларында қолданбасын жазалауды белгілеудің негіздері мен жазалау мақсатына сәйкес келуі тиіс.

Жазалау мазмұнына құқықтық формалар, әрекет түрлері, құқығынан айыру  түрлері кіру керек.

Құқықтық формаларға мынылар кіреді:

• жазалауды жүзеге асыру және тағайындау субъектілерінің құқықтары мен міндеттері;
• Жазалау белгіленген тұлғалардың құқықтары мен міндеттері;
• жазалауды белгілеу, жүзеге асыру, жаза мерзімін өтеп шығу үрдісіндегі құқытық қатынастар;
• заң шегіндегі жазалауды қолдау кепілдемесі;

Әрекеттер түрлері мынадай болып  келеді:

• физикалық
• ақпараттық
• мүліктік
• мәртебелік және басқа.

Претерпевания шарты:

1. уақыты (сонымен қатар мерзімі);
2. орны;
3. өтеп шығудың орнатылған  тәртібі және жазалауды жүзеге асыру және тағы басқа.

Құқығынан айыру – мүлікті жоғалту, ограничение в выборе профессиимамандықты таңдаудағы шектеу, оқшаулау, күнделікті тұрмыстағы және еңбектегі ерекше жағдайлар.

Қорытындылай келе, жазалаудың мазмұны  қылмыстық заңда төмендегідей регламентке  ие болады:

А) жазалауды белгілеуде соттың ерекше құқықтары бүлінбеген; атқарушы органдар сотпен белгіленген жазалау шегінен шығуға құқықтары жоқ болған; жазалауды жұмсарту немесе үдетуді тек қылмыскерлер жаңа қылмыс жасаған кезде ғана жүзеге асады.

Б) Жазалауды жүзеге асыратын органдар, жазалауға ілінген тұлғалар, олардың  арасындағы қарым-қатынастар құқықтық сипатта болған, әділетті, заңды болған.

В) Жазалау белгілеуде, сот, оның потенциалын  біліп, жазалаудың түрін, ауырлығын  анықтаған.

Жазалау мазмұнын анықтауда қылмыстық  құқық және қылмыстық –атқарушы  құқық әрекетінің мәселелері анықталады.   Қылмыстық құқық жазалаудың жоғарғы және төменгі шектерін, жазалау мазмұнының негізгі параметрлерін және оның түрлерін  анықтайды. Қылмыстық-атқарушы құқық жазаны өтеу және жазалауды жүзеге асыру тәртібін анықтайды.

Қазіргі кезде заңгерлер жазалау  мазмұны туралы полемика жүргізіп жатыр. Көкейкесті мәселе ретінде жазаға деген қатынас болып келеді. Жаза – азап шегуге мәжбүрлеу (Никифоров Б.С.), немесе азап шегуге шақыру мақсатындағы мәжбүрлеу (Ной И.С.).

Жазаға тартылған адамның түзету әрекетіндегі жазалау мазмұны туралы даудың тарихи тамырлары бар және ол еңбекті қолдану тәжірибесінде шаруашылық міндеттерді шешуге байланысты халықаралық деңгейде жүргізіледі. Еңбек, кәсіби дайындық, жалпы білімді алу, тәртіп азап шегуге бағытталмай, қылмыскерді түзетуге бағытталуы керек. Дегенмен, бұл жеке тұлғаға бағытталған әрекеттер болып табылады, сондықтан жазалаудың мазмұнына кіреді.

Жазалау мазмұнының сандық параметрлері қылмыстық заңмен анықталуы керек. Бұл жазалаудың мерзімі, мүліктік жазалау  мен қолданудан қалдыру мөлшері.

Жазалау нәтижесі – мерзім уақытынан шектелген жазалау әрекеті жалғастырылады.  Олар сотталу кезінде, рецидив кезіндегі жазалау белгілеу, сот үкімінің жиынтығы кезінде, түзеу орындарындағы жазалау белгілері кезінде көрініс табады. Салдар қылмыстық – құқықтық сипатта болмауы мүмкін. (нақты бір қызмет орнына иеленбеу, іскерлік атақ, «таңба»).

ҚР ҚК 38 бабының 2 бөлімінде жазалау мақсаты анықталады.

Мақсат заң орындаушының мүддесін және қоғамдық нәтижеге  қол жеткізудің белгісі болып табылады.  Мақсат бағасы қол жетімді нәтижелердей болмауы керек.

Қылмыскерді жазалау жолымен әлеуметтік әділеттікті орнату қылмыстық кодексте алғашқы рет ескеріліп отыр. Ол жалпы қоғамға және жәбірленушіге  қатысты. Әлеуметтік әділеттік қылмыстық  заңмен анықталмайды, қылмыстың қоғымдық қауіп деңгейі және жазалау сипатындағы қатынас ретінде анықталады. Яғни көрсетілген мақсат жазалаудың «құны» ретінде түсіндіріледі.

Қоғамға қатысты  әділеттік мемлекет өтемақы, мүлікті  тартып алу т.б.жазалаудың түрлерін өтеп жатқанда объективті және субъективті шекте орнатылады, ал барлық азаматтарды мемлкеттік орган:

А) қылмыскер жазасын қамтамсыз етеді;

Б) гуманизмді есепке ала отырып рационалды ойдан шығатын қылмыстық заңға сәйкес қылмыскерді жазалайды;

Жәбірленушіге қатысты әділеттік қылмыспен  бүлінген құқық пен заңды қызығушылықтарды қорғау жолымен орнатылады. Бұл мақсатты жүзеге асыру үшін жазалау көрсетілген шығынды өтей алатындай болуы тиіс – жәбірленушінің қылмыс салдарынан зардап шеккен шығыны қылмыскердің бас бостандығы мен құқығынан айыру жазасына сәйкес келуі керек.

Қылмыскердің  түзелуі –  бұд арнайы іс қылмыскер ешқандай жаңа қылмыс жасамаған кезде жүзеге асады. Бұл жолға қол жеткізу тұлғаның жағымды жаққа және әлеуметтік қатынастарының өзгеруі кез келген заңды әрекеттерді қолдануға мүмкіндік береді.

 Тұлғаның  түзелуін төмендегі әрекеттерге  қарап бағалай аламыз:

• қылмыскер тұлғасы, оның түзелу деңгейі;
• Кәсіптілік және жазалауды іске асыру жағдайы;
• Қоғам жағдайы.

Жаңа  қылмыстарды жасаудың алдын алу – жазалау қолданбаған тұлғаға қатысты жалпы превенция мақсаты.

Қолжетім деңгейі  көптеген факторларға байланысты болып  келеді және нақты бағаға нашар бағынады. Бұл мақсатқа қол жеткізу өте  қиын, бірақ ол әрқашан да бар.

3. Жазалау түрлерінің нормативті сипаты ҚР ҚК 39 бабында көрсетілген.  Толық және кеңейткіш тізбегі түсінік беруге жатпайды.

Жазалау жүйесі  –сот үкімі шығарда жекелік болып  табылатын , қылмысқа тартылған адамға бағытталған түрлі әдіс тәсілдер жиынтығы болып табылады, ал органдар өз кезегінде жазалауды қылмыстық  заңға сәйкес жүзеге асырады.

Система наказаний  не перечень, а набор мер, который  позволил бы:Жазалау жүйесі тізім емес, ал шаралар жиынтығы, оның арқасында:

• қылмыскердің жеке тұлғасы ашылады, қылмыстық тәртіптің ерешелігі есепке алынады;
• түрлі типтік  жағдайларға байланысты қажетті жэазалау түрлерін таңдап алу;
• Қоғам ынтасына сәйкес құқықтық тәртіп орнатып, жазалаудың тиімділігін қамтамасыз ету;

Соған байланысты жүйе қылмыстық-құқықтық саясат мақсатын айқындауы тиіс және оның мәнді жүзеге асуына  жұмылдырылуы керек.

Жазалау жүйесінің қасиеті жалпы (кез келген жүйе үшін) және спецификалық (жеке ұлттық жүйе үшін) болуы мүмкін. Олардың барлығы нормативті, заңды-құқықтық және нормативті емес, әлеуметтік сипатта болуы мүмкін.