Айтудың ашықтығы мен тазалығы

Текстерді оқу  үшін талдау кезінде дауыс ырғағы арқылы сөйлем мағынасын қалай жеткізу жолдарының әдісін ойластырып, кез келген шығарманы талдап алғанда ғана жеткізе алады. Аудитория алдында класты басқарып оқып тұрып-ақ «мына сөзге, сөйлемге, абзацқа ерекше назар аударыңдар» — дегенді дауыс ырғағымен жеткізе білу — ой екпіні немесе мағыналық екпінді дұрыс қоюды игертудің бірден-бір практикалық әдісі. Тек соны әрбір ұстаз өзі жете меңгеріп, жеткізе білуі ғана қажет.

Сөз ішінде дауысты дыбысты созып, созыңқырап оқу арқылы сан алуан көңіл күй құбылысын беретін жағдайды эмфизалық екпін деп жүр. Бұндай екпінге ие болатын сөздер кебіне  сөйлеу тілінде жиі кездеседі.

Бұның барлығы  мағыналық екпін қоюдың сөзді  мәнерлеп оқуға, сөйлеуге әр беретінін білдіреді. Сондықтан бастауыш класс оқулықтарына өнетін әрбір сөз, әрбір сөйлем мағыналы болуға тиіс. Мұғалім оқу барысында сол мағыналы сөз бен сөз тіркестерін дауыс ырғағы арқылы әсерлі жеткізе білуі қажет.

СӨЙЛЕУ  ҚАЛПЫНА ӘУЕНІ (МЕЛОДИЯ)

Дауыс ырғығының  бір бөлігі ретінді сөйлеу қалпының  әуені де  мәнерлеп  оқу  кезінде  оқуға  қойылатын  талаптардың  бірі  ретінде  қарастырылады. Сөйлеу  қалпының әуені  деп тексті  оқу кезінде дауыс ырғағының бірде төмендеп, бірде көтеріліп текстің мағынасына  қарай құйылып   отыруын айтамыз.

Сөз  дыбыстары  белгілі  дыбыстау  мүшелерінің  қызметіне қарай  әр жағдайда әр түрлі естіле береді. Сөздердегі дыбыстардың қай – қайсысы болсын  әр түрлі.  Буын   құрайтын дауысты  дыбыстар акустикасы  жағынан, артикуляциясы  жағынан  әр түрлі  жасалынады.  Алайда дауыс  күшейткіш  резонаторлардың қызметіне  байланысты сөйлеу  қалпының әуені түрліше  құбылыс  отырады.

Сонымен  бірге сөйлеу   қалпының  әуенін тиісті тыныс  белгілерінің  мағынасына лайық  оқуды  нормативтік  дауыс  ырғағы  деп те атап  жүр.

СӨЙЛЕУ ҚАРҚЫНЫ МЕН ЫРҒАҒЫ (ТЕМП)

Мәнерлеп оқу  мен тіліміздегі дауыс ырғағының  әсерлі шығуының тағы бір тәсілі — сөйлеу қарқыны. Дауыс қарқынын дұрыс пайдалана білгенде оқылатын немесе сөйленетін сөз, сөз тіркестеріне, сөйлемдерге ойнақылық, шат көңілділік, бірқалыптылық, солғындық пен бояулық сияқты сан түрлі сипатта құбылтуға мүмкінді береді. Басқа да мәнерлегіш тәсілдермен тығыз байланысты орындалып, бірін-бірі толықтырып шығарма мазмұнын сөйлеушінің тыңдаушыға әсерлі жеткізуіне мүмкіншілік жасайды. Сондықтан сейлеу қарқыны орындаушының айтпақ ойымен тікелей байланысты.

Сонымен дауыс  қарқынын кез келген ертегі кейіпкерлерінің сөзін оқып талдау арқылы түсінуге болады.

НОРМАЛЫ ДАУЫС ЫРҒАҒЫН МЕҢГЕРУ

Әдеби тіліміз  грамматикалық ережелер мен нормалардың  негізінде қалыптасты. Күні бүгінге  дейін белгілі нормадан ауытқушылық та кездесіп отырады. Көркем шығарма кейіпкерлерінің сөйлеу мен іс-әрекетіне сай, дәуіріне сай грамматикалық тұлғалардың ауытқуы мүмкін. Ал көркем текстерді оқуда оның мағынасына түсініп, тиісті жерінде кідіріс жасау, дауыс ырғағын дұрыс қою тыныс белгілеріне тікелей байланысты.

Тыныс белгілері жазуда сөйлем мүшелері мен сөз тіркестерін, оқшау сөздерді, сөйлемдерді, төл сөз бен айтор сөзінің мағынасын ажыратып дұрыс жазу мен дұрыс оқу үшін қолданылады.

Мұндай шартты белгілер саны — 10: нүкте (.), сұрау белгісі    (?), леп белгісі (!), үтір (,), нүктелі   үтір (;), қос нүкте (:), көп нүкте (,..), жаңша ( ), сызықша (—), тырнақша (»).  Бұл тыныс белгілерінің атқаратын қызметі мен мағынасы түрлі-түрлі.

Оқып тұрғанда тексте кідіріс жасаймыз. Кейде тыныс белгісі қойылмаған жерге кідіріс жасалуы мүмкін. Ол сөйлем мағынасына лайықты дауыс ырғағына байланысты жағдай.

Сондықтан жазба тілі мен сөйлеу тілінде тыныс белгілерінің үлкен маңызы бар. Тыныс белгілері қойылмаған сөйледлді оқып та, жазып та мағынасына түсіне алмас едік. Мысалы, көп нүкте, тырнақша, жаңаша, сұрау, леп белгілері сөйлем мағынасына байланысты қойылады. Олай болса, нормалы дауыс ырғағы тиісті тыныс белгісінің мағынасын ескеріп, құбылтып, түрлендіріп оқуға себеп болады екен.

Бұл, әсіресе, бастауыш класс  оқушыларына кітаппен жұмыс жүргізгенде   үнемі  ескертіп,  қадағалап,   үйретіп отыруды қажет етеді. Хабарлы сөйлемді оқығанда сөйлем аяғында жай, баяу тоқтап кідіріс жасау керек болса, сұраулы сөйлем аяғында дауыс сәл көтеріліп, соңғы буыны созылыңқырап оқылуын, лепті сөйлем аяқталғанда дауыс биіктігі төмендемей кетеріңкі оқылу керектігін практикалық жолмен меңгертуге болады.

Нормалы дауыс  ырғағын меңгеру дауыс ырғағының басқа түрлі әдістерімен тікелей байланысты екенін ұмытпау керек.

ӨЛЕҢДЕРДІ ОҚУ МЕН ТАЛДАУ

Бастауыш класс  оқулығында берілген өлеңдердің басым көпшілігі —лирикалық өлеңдер. Лирикалық өлең автордың сан алуан көңіл күйін, Отанға, елге, табиғатқа деген асқаң сезімін, қуанышын, сағынышын, сүйіспеншілігін білдіреді. Өлеңді талдау кезінде  оқушыға оның тек мазмұн-мағынасын жеткізумен шектелсек көркем дүниенің көркемдігін, әсерлілігін жеткізе алмаған болар едік. Сондықтан мұғалім өлең мен көркем қара сөз- дің ара жігін ашып, өлең сөздің ерекшелігін, құрылысын методикалық шеберлікпен, көрнекілік жолымен салыстыру арқылы түсіндіреді.

МӘНЕРЛІ ОҚУ ҮШІН ӨЛЕҢДІ ТАЛДАЙ БІЛУ

Өлең    сездің өзге әдебиет жанрларынан  ерекшелігі окың әуезділігі мен үнділігінде, ырғағында, ұйқасып келетінінде.

Өлең  шумақтары  қазақ  өлеңдерінде екі  тармақтан бастап он, он бес тармаққа дейін жетеді. Әсіресе, ауыз әдебиетіндегі шұбыртпалы ұйқаспен жырланатын батырлар    жырларында,  термелерде   жиі  ұшырасады.  Қазақ өлеңдерінің құрылысы туралы ғылыми  талдау  жасап, зерттеумен айналысқан ғалымдарымыз Қ.Жұмалиевтің, З.Қабдоловтың, З.   Ахметовтың    еңбектеріне   сүйене отырып    талдау    жасап үйренуіміз керек. З. Қабдолов. «Өлең туралы  ілімдегі  шумақ жайлы ұғымдардың бәрі шартты: өлеңді терең тану үшін оның шумағын санаудың керегі жоқ, ырғағына қарау  керек» - дей келіп   «Қазақ өлеңі — силлабикалық,  яки буынға    негізделген    өлең. Олай болса, буын мәселесі қазақ өлеңінің   құрылысын байыптаудағы    басты мәселе»,— депті. («С ө з   ө н е р і») кітабынан).

Өлең шумақтары. Өлең шумағы - бірнеше сөйлемдерден тұратын синтаксистік тіркес. Қара сөзде бір шумақ өлең мағынасын, бір абзацқа тіркескен сөйлем таптарымен салыстыруға болар еді.

Өлеңнің бір  шумағында айтылған ой, көңіл күйі, ішкі сезім т. б. екінші шумақта басқа қырына ауысады, түрленеді.