Сәбит Мұқанов 2011

Сәбит Мұқанов

(1900-1973)

    Шығармашылықөмір жолы. Сәбит Мұқанов 1900 жылы Ақмола губерниясы, Қызылжар уезі, Таузар болысында (қазіргі Солтүстік Қазақстан облысы, Жамбыл ауданына қарасты Сәбит ауылы) кедей отбасында дүниеге келген. Сәбит жастай жетімдік пен кедейліктің тақсіретін тартып өскен.

    Сәбит  жетіге толғанда әкесі Мұқаннан  айырылып, сегізге келгенде шешесі  қайтыс болып, Мұстафа деген  әкесінің  інісінің тәрбиесінде  өседі. Алғашқы сауатын ауыл  модасынын ашып, кейін өз бетімен  оқуын толықтырады. Ол 1919 жылы  Омбыдағы мұғалімдер курсына  түсіп, бітіріп шығады. Мұғалімдік қызмет жасай жүріп, қоғамдық жұмыстарға араласа бастайды.

    1922 жылы  сол кездегі Қазақстан астанасы  Орынбордағы жұмысшы фокультетіне  оқуға түседі. Осы жылдары ол қазақ әдебиетінің көрнекті өкілі Сәкен Сейфуллинмен танысып, достасады. Бұл достық Сәбиттің шығармашылық тұрғыдан өсуіне игі әсерін тигізеді. Бүл кезде ол орысша үйреніп, орыс классиктерінің, орыс тіліне аударылған әлем әдебиетінің озық үлгілермен танысады. 1926 жылы рабфакты бітіреді. С.Мұқанов қаламынан туған көлемді туындылар “Батырақ”, “Октябрь өткелдері”, “Сұлушаш”,т.б. поэмалар сол кездежазылған болатын.

      1926 – 1930 жылдары әр түрлі баспа  орындарында қызмет еткен Сәбит  Мұқанов, 1931 жылы, алдымен Ленинград  университетіне түсіп, одан Москвадағы  қызыл профессура институтына ауысады. Оны 1935 жылы бітіріп шығады. Бұл жылдары ол “Майға сәлем ”,

“Ақ аю” атты поэмаларын жазады.

     1935 жылы “Қазақ әдебиеті” газетінің редакторы, 1936 -1937 жылдары Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының төрағасы қызметтерін атқарады. Оның қаламынан поэзияда “Калхозды ауыл осындай”, прозада “Адасқандар”, “Теміртас”, “Жұмбақ жалау”(“Ботагөз”), “Менің мектептерім” атты көлемді шығармалар туады.

     Ақындық белестері.С.Мұқанов шығармашылығының  алғашқы кезеңінде, яғни 20-30 жылдары ақын ретінде танылды. 1917-1918 жылдары жазылған “Көңілім ”, “Жалшының зары”, “Шығар күн”, “Жұмаштың өлімі” сияқты өлеңдерінде кедейлік тағдыры сөз болады. Осындағы “Көңілім” өлеңінде  ауыр тұрмыстан қажыған жастың өзін – өзі жәгерлендіруі, айқын білінеді. Лирикалық қаһарманның күреске дайындағынан заман лебі әкелген саяси ахуалдың табы сезіледі. Соның бірі – 1919 жылы жазылған “Бостандық ” өлеңі.

     Сәбит  Мұқанов – пэзиядағы эпикалық жанрды дамытуға да ерекше үлес қосқан ақындардың бірі. Жиырмасыншы жылдарда  бірнеше поэма жазды. “Жұмаштың өлімі” (1923),

“Батырақ”(1926), “Октябрь өткелдері”, “Қанды көл” (1927), “Құланның құны”(1928), т.б. поэмаларында, негізінен, тап күресін, әлеуметтік мәселелерді тақырып етіп алды.

     Ақынның  эпикалық жанрдағы туындыларының  ең озығы- “Сұлушаш” поэмасы. Мұнда ескі өмірдің көрінісі, ондағы кайшылықты қарым – қатынастар, ескілікті көзқараз құрсауындағы жастардың еркіндік күресі өрілген. Романның сюжеттік арқауы ел аузындағы аңыздан алынып, Алтай мен Сұлушаш атты бас кейіпкерлердің махаббат трагедиясына құрылған.

     С.Мұқановтың  жазушы ретіндегі биік белесі  “Ботагөз”  романы. Патшалық Россияның отары ретінде өмір сүріп жатқан қазақ қоғамның қасіретті тұрмысы, Қазан төңкерісіне ұласқан 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс романда кеңінен көрініс тапқан.

     Роман  компазициялық құрылысы жағынан  желілес үш үлкен бөлімді біріктірген.  Бірінші бөлім “Тұнғиықта”, екіншісі “Таң аттарда”, үшіншісі “Күн күлгенде” деп аталып, әрқайсысы дәуірдің ірі оқиғаларын бейнелейді. Роман кейіпкерлері – жаңа заманның көшіне ілесе білген Ботагөз, Асқар, Амантай, Кузнецов және заманы өткен бай, болыстар мен орыс шенеуіктері – Итбай, Кошкин, Кулаковтар, Романда олар іс – әрекеттері, тартысы, куресі арқылы көрсетіледі. Өмір шындығының көркемдік шындықпен өрңлуі- романының негізгі жетістігі.

Романыдағы басты  тұлға – Ботагөз. Шындығында, бүкіл  оқиғалар желісі осы бір кейіпкерге  келіп тіреліп, содан таралып  кетіп жатады.Ботагөз – типтік бейне, өйткені ол жаңа  дәуірде  теңдікке ұмытылған, өз еркіндігі жолында  саналы күреске шыққан қазақ қыздарына  тән сан алуан қасиетті бойына жинақталған жалпыға ортақ бейне.