Сулы және минералды алмасу

                 Жоспар

1. кірспе
2. мазмұн

2.1организмдегі судың маңызы

   2.2су мен минералдық заттардың алмасуы  

   2.3судың алмасуы

   2.4минерал алмасу:Күкірт,    Магний,       

       ,Мыс   , Натрий,   Калций,   Фосфор,

       Темір, Марганец, Мырыш,             

       Кобальт, Бром,Иод,Фтор,Селен                                                           

3. сумен тұз алмасуының реттелуі
4. Қортынды
5. Пайдаланған әдебиеттер

 

               

             

               кіріспе

     Су мен минералдық тұздардың қатыскында организмдегі тішілікке

  аса  қажетті процестер іске алады.  Олардың қатысуында ішкі ортаның 

   осымос қысымының тұрақтылығы  қамтамасыз етіледі. Ал осмос  қысы

  мының  тұрақтылығы қамтамасыз етіледі.

        Ал осмос қысымы тұрақтылығының  ткандердің қалыпты қызыметі  үшін қаншалықты маңызы бар екендігін оқушылар бүрыннан біледі. Минералдық заттардьң иондары қанның активт реакциясын ұстап тұрүға, ондағы қышқылдар мен негіздердің тиісті қатынасының сақталуына көмектеседі; су мен тұздардың қатысуында организмде диффузия, осмос, турлі тамақтық өнімдердің ciңyi жұреді. Егер ас қорыту бездері тамақ заттары ыдырауында кажетті, маңызды сөлдер жасайтын болса, осы сөлдің құрамды белшегінің ең кө6i - су. Зат алмасудың организмге қажеті жоқ ыдырау өнімдеріде сыртқа негзнен суда epiрген күйнде шығарылады. ыстық бөлмелерде немесе далада жұмыс істегенде тер шығып, су булану арқылы энергия жұмсалады, соның есебінен дене температурасы реттеледі. Су мен минералдық заттар азық-түлікке жатпайды, энергия көзі де емес. Соған қарамастан ересек адам денесінде 65 процеттейі судан турады. Балаларда бұл мөлшер 80 процентке жeтeдi. Денеден ең қатты нәрсе - сүйек болса, оньң кұрамында да су 22 % болады. қан плазмасында - 90-92%, етте - 76 % су бар. Tipi протоплазманың колоидты күш де су мен минералдық заттарға байланысты. Осы айтылғандардың 6әpi бұл заттардың организмде қаншалықты рөл атқаратындығын көрсетеді. Егер организмге су мен тұз жетспесе, онда   оньң негзгі органдары қалыпты жұмыс істей алмай қызмет бұзылады да, ақырында организм өлімге душар болады. Мысалы, адам су болмаса 2-3 куннің ішінде өледі. Ал егер сол адамға су беріп, 6ipaқ тамак бермесе, адам 40-45кұнге дейін аштыққа шыдайды.

                                   Мазмұн

      Денеде көп мөлшерде кездесетін элементтерді макроэлеменқттер деп, ал аз мөлшерде кездесетін элементтерді микро-элементтер деп атайды. Минералдық тұздардың маңызын тікелей тәжірибелерден де оңай көруге болады. Егер жануарға минералдық тұз бермей, 6ipaқ, суды да, басқа қоректік заттарды да жеткілкті мөлшерде бергенде, оньң тамаққа тәбеті шаппай, арықтап, соңында өледі.

  Судың алмасуы. Мұнда да органикалық заттардың алмасуындағы сияқты, 6ip жағынан судың организмге кажеттілігі есепке алынса, екінші жағынан оның сыртқа шығатын мөлшері есептеліп, олардың 6ip-6ipiнe қатынасы анықталады.

  Денеде  химиялық таза су болмайды: онда минералдық заттар epireн күйнде немесе ол коллоидтармен байланыста болады. Организмде судьң үш Tүpi кездеседі 1/ өзінде органикалық жене органикалық емес қосылыстарды ерітетін, клетка сырты мен клетка ішіндегі сұйықтықтағы байланыспаған су; 2/ коллоидтар кұрамындағы оньң ісінуіне көмектесетін байланысқан су; 3/ молекулалардың ішіндегі конституциялық су: бұл белок, май, углеводтар тотыққанда, солардың  құрамынан босайды.

  Организмде су бірде көбейіп, бірде азайып отырады. Соған Қарамастан, Қанның осмостық қысымы әр уақытта тұрақты болады. өйткені дене клеткаларындағы су мен дене суйықтыгыньң арасындағы су мөлшері ұнемі реттеліп ауысып отырады. Егер адам көп су ішсе, ол қанға өтіп, қан қысымын жоғарылатып жіберу керек еді, 6ipaқ ic жүзінде олай болмайды, яғни қан қысымы өз қалпында сақталады. өйткені судың, артық мөлшepi қаннан Tepi астындағы клетчатканьщң денекер тканьдерне /су мен туздардьщ депосына/ өтеді. Одан қалғаны Tepi жене бұйрек арқылы сыртқа шығарылады. Керісінше, денеден көп су бөлсе, осы су мен түздардың депосыньң есебінен организмде айналып жүретін судьң мөлшері тағы да, қалыпты дережесіе келеді.

  Ересек адамға теугігне 2000-3000 мл су керек. Мүныц 1000-1500 мл су ішкенде, 1000 мл су тамақ құрамымен 6ipгe ішке барады.

   Организмдер судьң несеп арқылы 1,2-1,4 л, термен 0,5-0,8 л, үлкен двретпен 0,1-0,2 л сыртқа шыгғады.

  Организмнен шығатын су мен ішітін судьң мөлшері  тең, ягни су балансы болады. Егер iшетін су сыртқа шығатын судан аз болса гипергидратация, кем болса гипогидратация байқалады.

  Минерал алмасу. Академик В.И. Вернадскийдің биогеохимиялық ғылыми мектебігің зерттеуі бойынша адам денесінде Менделеев кес-тесіндегі барлық элементтер кездеседі. Организм құрамындағы бұл элементтерді биогендт элементтер деп атайды, ce6e6i олар дененің барлық. жасуша кұрамына кіреді және жануарлар мен өсімдік оргонизмдерінің құрылым тірлігін сақтауға кажетті заттар.

  К, Na, P, Ca, Cl, Mg секілді химияльқ элементтер денеде бірсыпыра көбірек шамада кездеседіде, басқалары F, Си, Mn, Co, Mo, Zn т. б. жануарлар организмінде өте аз мөлшерде болады. Оларды микроэле-менттер деп атайды. Олардың организм ұшін маңызы өте зор.

Барлық  тұздардьң организмде  маңызы өте  күшті.

1. олар қан мен тіндегі осмостық қысымды реттейді;
2. қанның сілтілі-қыщқылды реакциясының тепе-теңдігін және қан- 
   ньң белсенді  реакциясын бірқалыпты сақтауға қатысады;
3. минералды заттар катализаторлық қызмет (химияльқ реакция- 
   ларды тездетеді) атқрады. Ферменттер мен гормондардың әcepiнe 
   қолайлы орта жағдайларын қамтамасыз етеді және тұздардың өзі сөл 
   ферменттер мен гормондардың құрамына креді
4. тұздар құрылыс пластикалық материал ретінде қанқаның, орга 
   низмдегі барлық жасуша құрылымыньң құрамына кіреді, бipaқ бе 
   лок, май, көмірсудан ерекшеленіп, минералдық түздардьң энергиялық 
   маңызы жок-

  Организмге  тұздар үнемі тамақ кұрамымен қабылданады, ал несеп, тер және iшек арқьлы сыртқа шығарылады. Минералды түздар-дың маңызы арнайы бақылаулар арқылы дәлелденген. Мысалы, тұздары әбден шайып шығарған етпен иттерді үзақ мерзім тамақтандырғанда, олардың тамаққа зауқы нашарлап, жудеп өліп қалган.

  Тұдардың  артьқ мөлшері денеде қор тұрінде  сақталуы мүмкін. Мысалы, NaCI теріге сақталып, организмге қажет жағдайда пайдаланылады. Fe бауыр мен көкбауырда, Са мен Р-суйекте, К - етте сақталады. Са тұздары екіқабат ейелдің организмінен оның баласының қажетне пайдаланылады.

қалыпты дүрыс тамақтанатын адам жеткшкті мөлшерде минерал түздары қабылдайды. өcinөп келе жатқан организмге түз көп мөлшерде қажет, әcipece Са, Р тұздары суйек, жуйке, тінге өте қажет. Кейбір тұздардың организм yшін маңызы ерекше.

  Марганец (Мп). Организмдегі мөлшері 8-10 ммоль/л. Марганец көптеген ферментативті үдicтepдi белсендіреді. Сонымен қатар ол организмнің өсіп жетілуі үшін өте қажет. Егер оның мөлшері организмде жеткіліксіз болса, ұрьқтың жасушалардьң ұрықтандыру кабілеті төмендейді,сүйек пен шеміршекте органикалық матрикс мөлшерлері азаяды. Тәуліктік қажеттілігі 50-100 мг.

   Мырыш (Zn). Организмдегі мөлшері 1,2 - 2,4 г. Ол көптеген гормондар (гипофиз гормондары, инсулин т.б.), ферменттер (карбокси-пептидаза, дипептидаза, карбоангидраза, супероксиддисмутаза, аль-долаза т.б.) мен витаминдердің құрамында кездеседі.

  Организмде  мырыш жетіпесе бойдың өcyi нашарлайды, зат алмасу мен жыныс мүшелері дамуы бұзылады. Сонымен қатар инсулиннің (мырыш инсулиназаны белсендіреді) жеткілксіздігі пайда болып, қант диабеті дамиды. Тәуліктік қажеттілігі - 5 мг.

  Кобальт. Организмдегі мөлшері4,3 - 35,4 мг%. Кобальт өте қажет микроэлементтердің 6ipi болып саналады. Ол қан жасалуына қажет, ягни эритроциттер, ретикулоциттер, лейкоциттер тұзілуі мен гемоглобин синтезін белсендіреді жене BI2 витаминінің құрамына креді.

  Бром (Вг) орталық жұйке жұйесінің тежелуін күшейтеді. Ол (И.П. Павловтың мәліметі бойынша) ОЖЖ-рі қозу және тежелу арасындағы тепе-теңдікті сақтайды. Бром дәрілері невростенияда, неврозда, истерияда, ұйқы бұзылганда және артериялық гипертен-зияның алғашкы кезеңдерінде қолданылады.

  Иод (I) аса маңызды микроэлемнт. Организмдегі мөлшері 25 мг, оның 15 мг қалқанша безінде неорганикалық иодид түрінде тироид-ты гормондар құрамында болады. Ол негізінен зат алмасу және т.б. үрдістерді реттеуге қатысады. Тәуліктік қажеттілігі 0,15-20 мг.

  Фтор (F). Организмге тәуліктік қажеттілігі 2-3 мг. Фтор Tic эмалінің құрамына Kipeдi. Сонымен қатар ол сұйек минерализациясы мен дамуна қатысады.

  Селен (Se). Организмдегі мөлшepi 20 мг%. Ол ферменттердің(глю-татионпероксидаза, формиатдегидрогеназа т.б.) құрамына Kipeді. Селен организмде ұзак жеткіліксіз немесе жоқ болса бауыр жасушалары жойыла бастайды, яғни ол бауырда некроз дамуынан сақтайды. Хлор адам организмінде NaCI, KC1 тұздардың құрамында болады. Көбіне жасуша сыртындағы сұйьқтықта (140-145 мэкв/л) және бiразы жасуша ішіндегі сұйьқтықта (2-3 мэкв/л) болады. Тәуліктік қажеттілігі 2-4 г.

  Темір (Fe). Teмip өте бағалы микроэлементке жатады. Ол организмде органикалық және бейорганикалық қосылыстар кұйінде кездеседі Адам организмінде темірдің мөлшеpi 3 - 5 г, оның 65 - 70% эритроцит құрамында болады. Эритроциттердегі темірдің ұлес мөлшepi - 15 — 20 ммоль/л. Адам тіндерінде Teмip негізінен қор ретіндегі белок - ферритиннщ, трансферриннің құрамына Kipeдi. Сонымен қатар Teмip аса маңызды белоктар - гемоглобин мен миоглобиннің, ферменттер: каталаза, пероксидаза, цитохромдар т.б. құрамында кездеседі, Организмде Teмip жетіспесе қан тұзілү ypдici бұзылады да қан аздық ауруы - гипохромдың анемия пайда болады.

  Темірдің  тәуліктік қажеттілгі ер адамдарда - 0,6 мг, ал әйелдерде бұдан 30 - 60% көп. Жұкті әйлдерде, әcipece жұктіліктің соңғы ұш айында темірге мұқтаждық  физиологиялық жағдайдан бірнеше есе жоғары болады.

  Teмip бауырда, көкбауырда, сұйек кемігінде ферритин және гемосидерин (дәнекер тіндерінде кездеседіқ)тұрінде сақталады. темірдің организмге кұнделікті қaжeттi мөлшері тағаммен (ет, бауыр, бұршақ, өpiк т.б.) 6ipre тұседі. Тәуліктік қажеттілігі адамда 13-15 мг.

  Мыс (Си). Органзмдегі қалыпты мөлшері 70 - 80 мг. Мыс тирози-наза, цитохромоксидаза, галактозоксидаза құрамында болып тотығу-тотықсыздану ұрдістеріне қатысады. Ягни ол көптеген ферменттердің белсенді орталығына енеді. Сонымен қатар мыс иондары аминқышқылдары нуклеотидтер, нуклеин қышкылдары, белоктар және ферментгермен 6epiк байланыс тұзеді.

  Мыс - қан түзүге, гемоглобин синтезіне  және коллаген мен эластин синтезіне қатысады. Мыс жеткшксіз болса организмде біркатар манызды: темір алмасуы, фосфолипидтер синтезі, остеобластар белсенділігінің жоғарлауы, пигменттер алмасуы, коллаген және эластин синтезi үрдістері бүзылады. Сонымен қатар қан аздық ауры мен қант диабеті дамиды. Тәуліктік қажеттілігі 30-50 мг. 
 
 
 
 

                                           Қортынды

    Гиппоталамуста ерекше шөлдеу және тұз алуына арналған жұйке орталықтары бар.

  Бұл орталықтарға ауыз қуысының шырышты  қабатында орналасқан осмоқабылдағыштардан (ауыз құрғағанда) мәліметтер Keлiп тұрады, рефлекстік афференттік жауаптар, гуморальдык факторлар, гормондар қатысуымен жұреді.

    Калий жасуша iшiндe белокпен байланысқан тұрде көбірек 155-160 мэкв/ л болады. Калий иондары ферменттік жұйені белсендендіруге қажет және жұректің қызметін реттеуге қатысады. Плазма мен жасушааралық сұйьқтықта 4,5-5 мэкв/л калий болады. Оның тәуліктік қажеттілігі3-5 г, КС1 тұрінде қабылданады. К мен Na тұздары тамақтың құрамында жeткiлiктi болады.

  Хлор  адам организмінде NaCI, KC1 тұздардың құрамында болады. Көбіне жасуша сыртындағы сұйьқтықта (140-145 мэкв/л) және бiразы жасуша ішіндегі сұйьқтықта (2-3 мэкв/л) болады. Тәуліктік қажеттілігі 2-4 г.

    Бұдан бұрынғы танысып өткен физиологиялық қызметтер сияқты зат алмасудың. реттелуіде кұрделі рефлекторлық механизммен тұсіндіріледі. Мұнда шартсыз рефлексте, шартты рефлексте және гуморальдық факторларда қатысады.

  Өткен ғасырдың орта шенніде-ақ Клод Бернар сопакша мидағы Tөpтiнші қарыншаны инемен тұрткенде, бауырдағы гликоген ыдырап, қандағы қант мөлшерінің көбейегні байкаған. қанттың артық мөлшері бұйрек арқылы сыртқа шығарылған /гликозурия/. Ал кейінгі зерттеулер углевод алмасуына тікелей әсер ететін бұдан rөpi жоғары бөлімдердің аралық мида гипоталамуста /төмпешік астындағы ауданда/ орналасқандыгын делелдеді. Аталған орталықтардың углевод алмасуына тікелей әcep ететін симпатикалық нерв жұйесі арқылы іске асады. Симпатикалық нервтің кұшейткіш талшығының зат алмасуға әсер ететін /трофикалық әсерін/ 1887 жылы И.П.Павлов ашкан. Енді нерв жұйесінің трофикалық әcepi туралы уғым кеңейіп, көптеген зерттеулер жүргізілді. Аралық мидың төмпешік астындағы ауданында белоктың алмасуын реттейтін айрықша орталықтар бар екені анықталды. Егер осының Keй6ip ядроларына әсер етсек ягни бұзсақ, несеппен 6ipгe шығарылатын азоттың мөлшері көбейеді, мұның ce6e6i денеден белоктың ыдырауы кұшейеді Keйбip патологиялық ceмipyгe ұшыраған адамдардың гипоталамусындағы сұр төмпешіктің бұзылғаны байқалған. Ендеше, аралық ми май алмасуын реттеуге де қатысады. Нерв жуйесінің май алмасуына ететін әсерін мынадай тәжрибе арқылы анықтауға болады. Коянның екі жауырынының арасындағы май жиынтығына келетін нервтің бip тармағы кесіледіде, еінші тармағы кесілмей сақталады. Сонда Hepвi кесілген /денервацияланған/ жақта майды пайдалану бұзылған, яғни қоянды ашықтырғанда кесілген жақтағы май жұмсалмай түгелімен сақталып қалған да, сау жақтағы май қоры тұгел таусылып, деполардағы май ыдырап, жануар арықтаған.