Лекции по "Химии"

 

 

 

 

                             

 

№ 23      Е М Т И Х А Н    Б И Л Е Т І

 

 

       1.Күкіртті органикалық қосылыстардың  типтері.Тиолдар, тиоэфирлер.

       2.Карбон қышқылдарының физикалық және химиялық  қасиеттері.

Жауап: :Карбон қышқылдары –малекула құрамында бір немесе бірнеше сутек атомдары карбоксил тобына –СООН алмасқан комірсутектін туындылары карбоксил тобы карбонил ж/е гидроксил топтарынан тұрады ,карбон қышқылдарынын жалпы формуласы R(COOH)x

Карбоксил тобы байланысқан  радикалды табиғатына қарай карбон қышқылдары қаныққан,қанықпаған ,ароматты болып болінеді. Құрамындағы  карбоксил  тобынын санына байланысты бір негіздік ,коп негіздік болады.Карбон кышқылы  табиғатта кен тараған құмырска кышкылы құмырсқада ,қалақайда,шырша  жапырағында кездеседі .Сірке қышқылы  зат алмасу процесінде маңызды рөл  атқарады .Адам организімінде тәулігіне 400 грамм сірке қышқылы түзүледі.

Алыну жолы:

1)карбон қышқылының алкандарды  тотықтырып алады:C---C+''O''----›2-COOH+O

2)Спирттерді тотықтырып алады :

 OH+’’O’’--+COOH

3)Альдегидтерді,кетондардын тотықтырып  алады:

-COH+”O”----›+COOH

-CO--O----›-COOH

Химялық қасиеттері:1. Суда еритін карбон қышқ диссоцияланады: Н-СООН+Н₂О--›Н-СОО^-+Н⁺

2. Карбон қышқ. Металдармен әрекеттесіп  тұз түзеді: СН₃-СООН+Са--›(СН₃-СОО)₂Са+Н₂

3. Металл оксидтерімен әрекеттескеде  тұз бен бу түзіледі: 2Н-СООН+Na₂O--›2H-COONa+H₂O

Карбон қышқ/ң қарапайым өкілі-құмырсқа қышқылы НСООН

 

       3.Заттың  айналуының сызбанұсқасы берілген:

           СН₄ → С₂Н₂ → С₆Н₆ → Х → С₆Н₅ОН → 2,4,6 – трибромфенол, Х затын      анықтап, реакция теңдеулерін жасындар

 

 

№ 24     Е М Т И Х А Н    Б И Л Е Т І

 

 

       1.Белоктар. Құрылысы  және қасиеттері.

       2.Галогентуындыларының алынуы, химиялық  қасиеттері мен қолданылуы.

Жауап:Көмірсутектердін голонегтуындыларының құрамында көміртек ,сутек атомдарынын қатар гологен (фтор,хлор,бром,йод)атомдары болады .Гологен туындылар табиғатта кездеспейді ,оларды синтездеп алады .Гологен атомының электр терістілігі үлкен болғандықтан гологентуындылардын молекулалары полюсті .Сондықтан олар химиялық реакцияларға  түскіш болады және коптеген органикалық заттарды синтездеу үшін қолданылады .Гологентуындылар ,негізінен еріткіш ретінде ,тоназткыш қондыргыларда салқындатқыш ретінде және орт сондіруде пайдаланады ж/е пласмасс ,каучук алуда қолданылады,арендердін гологентуындылардың өсімдіктер мен жануарлар зиянкестерінен қорғауға коладнылды.

Фикалық қасиеттері:Алкил радикалымен гологенннін массасы өскенде глоген алкилдердін қайнау темпиратуралары артады.Гологеналкандардын бастапқы мүшелері газ ортанғысы сұйық .Оздеріне тән тәтті иісті .Гологеналкилдер суда нашар ,ораганикалық еріткіштерде жақсы ериді.

Химиялық қасиеті:1)Орынбасу реакциялары:

 

2)Айрылу реакциялары:

 

         Хлорэтан                                                  этилен

 

 

                              1.1-дихлорэтан                                            этилен

 

       3. Мына өзгерістерді жүзеге асыруға болатын реакция теңдеулерін жазыңдар

        а)  метан → ацетилен → сірке  альдегиді → сірке қышқылы  → этил эфирінің →        сірке     альдегиді

        ә)  бензол → бромбензол → фенол  → 2,4,6 үшнитрофенол

 

 

№ 25      Е М Т И Х А Н    Б И Л Е Т І

 

 

1. Галогентуындылары. құрылысы, алынуы және қолданылуы.

Жауап:Көмірсутектердін голонегтуындыларының құрамында көміртек ,сутек атомдарынын қатар гологен (фтор,хлор,бром,йод)атомдары болады .Гологен туындылар табиғатта кездеспейді ,оларды синтездеп алады .Гологен атомының электр терістілігі үлкен болғандықтан гологентуындылардын молекулалары полюсті .Сондықтан олар химиялық реакцияларға  түскіш болады және коптеген органикалық заттарды синтездеу үшін қолданылады .Гологентуындылар ,негізінен еріткіш ретінде ,тоназткыш қондыргыларда салқындатқыш ретінде және орт сондіруде пайдаланады ж/е пласмасс ,каучук алуда қолданылады,арендердін гологентуындылардың өсімдіктер мен жануарлар зиянкестерінен қорғауға коладнылды.

Фикалық қасиеттері:Алкил радикалымен гологенннін массасы өскенде глоген алкилдердін қайнау темпиратуралары артады.Гологеналкандардын бастапқы мүшелері газ ортанғысы сұйық .Оздеріне тән тәтті иісті .Гологеналкилдер суда нашар ,ораганикалық еріткіштерде жақсы ериді.

Химиялық қасиеті:1)Орынбасу реакциялары:

 

2)Айрылу реакциялары:

 

         Хлорэтан                                                  этилен

 

 

                              1.1-дихлорэтан                                            этилен

 

         2. Нитроқосылыстар. Жіктелуі, қасиеттері алу жолдары.

         3. Келесі реакциялар жүзүге асыру үшін, кандай реагенттер мен шарттар орындалуы тиіс?

           а) кальций карбиды → ацетилен → бензол  → хлорбензол

           ә) этан→  этилен → ацетилен

           б) этан →  хлорэтан →  этил спирті

 

 

 

 

№ 26      Е М Т И Х А Н    Б И Л Е Т І

 

 

       1. Аминқыщқылдарының физикалық және химиялық  қасиеттері.

       2. Алкиндер. Құрылысы,  алынуы және қолданылуы.

Жауап:Малекула құрамында 3 байланысы бар қанықпаған көмірсутектер ацетиленді көміртек н/е алкиндер д,а.Ацетилен малекуласындағы  ж/е байланыстар тұзіледі.Бұл қатардын жалпы формуласы :.Алкиндерді халқаралық атаулар жұйесі бойнща атауындағы –ан жұрнағы орнына –ин жұрнағы жалғанып отырады.

Алынуы:а)Гологенкөмірсутектерден алу:

Қанықпаған көмірсутектерді алкандардың  гологентуындыларынан спирттегі сілті  ерітіндісі қатысында гологенсутектерді  бөлу арқылы алады:

       H    Br

       │    │

H – C – C – H HCCH

       │    │            -2HBr                   этин

       H    Br

Ә)кальций карбидінен алу :

 

Өндірісте метанды 1500 -та қыздырып термиялық жолмен алады:

 

       3. Этиленнің жану реакциясының теңдеуін жазыңыздар.

          Реакцияның термохимиялық теңдеуі  бойынша.

          C₂H₄ + 3O₂ → 2CO₂ + 2H₂O + 1500 кДж.

          Егер 2500 кДж жылу бөлінетін болса,  жанып кеткен этиленнің массасын  есептеңдер.

 

 

№ 27      Е М Т И Х А Н    Б И Л Е Т І

 

 

1. Бензолдың, молекула құрылысы,  алынуы және  қолданылуы.
2. Жауап: Арендер-молекулаларының құрамында бензол сақинасы бар жалпы форм/сы С_nH_2n-6 болатын көмірсутектер.Арендердің ең қарапайым мүшесі – бензол С₆Н_6.
3. Жалпы форм/сы С_nH_2n-6 болғандықтан бензолды өте қанықпаған косылысқа жатқызуға болар еді,бірақ бензол бромды сумен және калий перманганатының ерітіндісімен әрекеттеспейді,яғни қанықпаған қосылыстарға тән реакцияларға түспейді. Молекула құрамындағы көміртектің 6 атомы цикл жасап тұйықталады және олар өзара қос байланыс пен дара байланыс арқылы кезектесіп жалғасады деп бензолдың құрылымдық формуласын ең алғаш неміс ғалымы Кекуле 1865жылы ұсынды

 

       2. Карбон қышқылдарының физикалық және химиялық  қасиеттері.

Жауап: :Карбон қышқылдары –малекула құрамында бір немесе бірнеше сутек атомдары карбоксил тобына –СООН алмасқан комірсутектін туындылары карбоксил тобы карбонил ж/е гидроксил топтарынан тұрады ,карбон қышқылдарынын жалпы формуласы R(COOH)x

Карбоксил тобы байланысқан  радикалды табиғатына қарай карбон қышқылдары қаныққан,қанықпаған ,ароматты болып болінеді. Құрамындағы  карбоксил  тобынын санына байланысты бір негіздік ,коп негіздік болады.Карбон кышқылы  табиғатта кен тараған құмырска кышкылы құмырсқада ,қалақайда,шырша  жапырағында кездеседі .Сірке қышқылы  зат алмасу процесінде маңызды рөл  атқарады .Адам организімінде тәулігіне 400 грамм сірке қышқылы түзүледі.

Алыну жолы:

1)карбон қышқылының алкандарды  тотықтырып алады:C---C+''O''----›2-COOH+O

2)Спирттерді тотықтырып алады :

 OH+’’O’’--+COOH

3)Альдегидтерді,кетондардын тотықтырып  алады:

-COH+”O”----›+COOH

-CO--O----›-COOH

Химялық қасиеттері:1. Суда еритін карбон қышқ диссоцияланады: Н-СООН+Н₂О--›Н-СОО^-+Н⁺

2. Карбон қышқ. Металдармен әрекеттесіп  тұз түзеді: СН₃-СООН+Са--›(СН₃-СОО)₂Са+Н₂

3. Металл оксидтерімен әрекеттескеде  тұз бен бу түзіледі: 2Н-СООН+Na₂O--›2H-COONa+H₂O

Карбон қышқ/ң қарапайым өкілі-құмырсқа қышқылы НСООН

 

       3. Мына өзгерістерді жүзеге асыруға болатын реакция теңдеулерін жазыңдар

        а)  метан → ацетилен → сірке  альдегиді → сірке қышқылы  → этил эфирінің →        сірке     альдегиді

        ә)  ацетилен → бензол → бромбензол  → фенол → 2,4,6 үшбромфенол

 

 

№ 28      Е М Т И Х А Н    Б И Л Е Т І

 

 

1. Кетондар. Құрылысы, изомериясы және алынуы 

   Жауап:Егер сутегінін 2 атомын да көмірсутек радикалдарымен алмастырса ,онда кетондар классына өтуге болады .Олардың жалпы құрылымдық формуласы :           O    

                               //

                        R - C – R

Кетондар дегеніміз-карбонил тобы арқылы байланысқан екі көмірсутек радикалынан тұратын органикалық заттар.

Жеке өкілдері ж/е олардың  қолданылуы:.

Формальдегид –НСНО-түссіз өткір иісті ,- 21-та қайнайтын газ.Суда жақсы ериді.Формальдегид өте улы зат.Онын судагы 40%-тік ерітіндісі формалин деп аталады.Сірке альдегиді --өткір жағымсыз иісті ,21-та қайнайтын суйық зат.Суда жақсы ериді .Сірке альдегиді де улы зат.Ацетон--өткір иісті ,ұшкыш,түссіз 56,1  -та қайнайтын сұйқ зат.Сумен және басқа органикалық заттармен жақсы араласады.

 

2. Бензолдың және толуолдың химиялық қасиеттері.

Жауап: Арендер-молекулаларының құрамында бензол сақинасы бар жалпы форм/сы С_nH_2n-6 болатын көмірсутектер.Арендердің ең қарапайым мүшесі – бензол С₆Н_6.

Жалпы форм/сы С_nH_2n-6 болғандықтан бензолды өте қанықпаған косылысқа жатқызуға болар еді,бірақ бензол бромды сумен және калий перманганатының ерітіндісімен әрекеттеспейді,яғни қанықпаған қосылыстарға тән реакцияларға түспейді. Молекула құрамындағы көміртектің 6 атомы цикл жасап тұйықталады және олар өзара қос байланыс пен дара байланыс арқылы кезектесіп жалғасады деп бензолдың құрылымдық формуласын ең алғаш неміс ғалымы Кекуле 1865жылы ұсынды

 

       3. Метилбензол  азот қышқылымен және хлормен  әрекеттескенде қандай өнімдер  түзіледі, 

           реакция    теңдеулерін жазыңдар

 

 

№ 29      Е М Т И Х А Н    Б И Л Е Т І

 

 

         1. Аминдер.Құрылысы, изомерлері және  алынуы.

         2. Майлар. Майлардың табиғатта кездесуі мен маңызы.

         3. Келесі реакциялар жүзүге асыру үшін, кандай реагенттер мен шарттар орындалуы тиіс?  

          а) кальций карбиды → ацетилен → бензол  → хлорбензол

          ә) этан→  этилен → полиэтилен

          б) этан →  хлорэтан →  этил спирті

 

№ 30      Е М Т И Х А Н    Б И Л Е Т І

 

 

       1. Аминқышқылдары. Құрылысы, номенклатурасы,  алынуы және қолданылуы.

       2. Фенолдар. Алынуы, физикалық және химиялық қасиеттері.

Жауап:Фенолдар-гидроксил тобы бензол сақинасымен тікелей байланысқан органикалык косылыстар .

Алу жолдары.1. Өндірісте фенолды  тас-көмір шайырынан алады.Бірак  бұл фенолға қажеттілікті қанағаттандыра алмайтын болғандықтан фенолды щсинтездеп алады .

2.Хлорбензолды гидроксилдеп алады:

 - CI + NaOH ----› OH+NaCI

3.кумолдық тәсілмен бензол мен пропиленмен алады.Бұл процесті қасқаша былай өрнектеуге болады :

+С- СН =

Физикалық қасиеті:Фенол-суда нашар еритін түссіз кристалды зат.Өзіне тән иісі бар ,онай балқиды ,улы зат ,теріні күйдіреді.Антисептикалық қасиеті бар.Бөлме темпиратурасында суда нашар ерігенімен ,70 С суда жаксы ериді .Ауада тотығып ,әуелі  қызғылт түске ,сосын қонырқай түске боялады.

Химиялық қасиеті.Фенолдардын химиялық қасиеттері гидроксил тобына және бензол сақинасына байланысты .

Гидроксил тобынын реакциялары .

Қышқылдығы .Фенолдын қышқылдық қасиеті  спирттерден басым болғанымен ,ол әлсіз қышқыл .Тіпті көмір қышқылы  мен сірке кышкылынан да әлсіз ,лакмустын  түсін өзгерте алмайды .

Спирттерден  өзгешелігі – фенол  қышқылдарымен әрекеттеспейді .

 

 

       3. Келесі реакциялар жүзүге асыру үшін, кандай реагенттер мен шарттар орындалуы тиіс?

        а) кальций карбиды → ацетилен → бензол  → хлорбензол

        ә) метан →  хлорэтан →  бутан → изобутан