Коммуникация

     ХХ ғасырдың екінші жартысынан бастап мәдени-әлеуметтік өмірде өзінің нақты орнын таба білген мәдениеттер сұхбаты идеясы – қазіргі заманның көкейтесті тақырыбына айналып отыр. Ондай биік мақсатты идеяға адамзат бірден келе қоймағаны мәлім. Адам болмысы – қарым-қатынас тұңғиығы. Мәдениеттер сұхбаты – өркениеттілік еншісі. Өйткені, өркениет – өркендеген мәдениет, коммуникация құралдары қалыптасқан, алыс-беріске түскен мәдениет. 
     Мәдениеттің өркендеуі, яғни өркениеттілік сатысы адам сезімдерінен алынған әсерлердің көшірілу, қосарлану, яғни бекітілу түрлерінің көбеюінен, коммуникация, байланыс жолдарының дамуынан да айқын көрінеді. Ендеше, түрлі тілдердің бөтендігін (бірін-бірі жатсынуын), алуан мәдениеттердің алшақтығын аттап өтудің құралы ретіндегі аударма ісі де – өркениеттің өнімі.

Мәдениет шынайы адамдық  құбылыс, адам бар болған жерде мәдениет те бар. Ал адамның санасының түбегейлі  қасиеті – оның интенционалдығы. Бұл “Мәдениет – ұлттық, ал өркениет – халықаралық категория. Мәдениет бір ғана ұлттың дін, мораль, құқық, ақыл-ой, эстетика, тіл, экономика және тұрмыс-тіршілігінің үйлесімді жиынтығы. Өркениет болса, дамудың ортақ деңгейінде тұрған көптеген ұлттардың қоғамдық өмірінің жиынтығы”

      12/Саясат – қоғамдық сананың маңызды формасы. Сондықтан да саясат ғылыми–техникалық, көркем, діни, сот-құқықтық, ақпараттық-публицистикалық коммуникациямен байланыса отырып, оны түрлендіреді. Әрине ХХ ғасыр, әсіресе оның екінші жартысында саяси коммуникация өзге де коммуникация түрлерімен қатар дамыды. Дегенмен саяси коммуникация көне заманнан бері келе жатқан қоғамдық құбылыс екендігі даусыз.

      Саяси коммуникация саласын зерттеушілер саясаттың адам қызметінің бір түрі, қоғамдық сананың формасы ретінде коммуникациямен тығыз байланысын атап көрсетеді. Саясат адам қызметінен тыс өмір сүрмейді. Оның қоғамдық-саяси өмірді жалғастыратын және бағыттайтын тасымалдаушы түрлі әдістері болады. Осылайша саяси коммуникация әлеуметтік-ақпараттық саясат алаңына айналады.

      7/Саяси коммуникация құбылысын бірінші дүниежүзілік соғыс кезінде дамыған елдердің насихатын зерттеуінен басталады деп санауға болады. Дегенмен осы саладағы фундаментальді жұмыстармен қатар «саяси коммуникация» термині 40-жылдардың соңында 50-жылдардың басында пайда болды. Саяси коммуникацияны жүйелік сараптау тәсіліне байланысты өз алдына жеке бағыт ретінде зерттеу 50-60 жылдарға тура келеді. Бұл түрлі сипаттағы, сонымен қатар ақпараттық алмасу және техникалық, биологиялық, адамдық-машиналық, экономикалық, әлеуметтік жүйелерді басқару процестерінің жалпы заңдылықтарын зерттейтін білім саласы – кибернетиканың өркендеп дамуы сияқты күрделі құрылымданатын объектілерді зерттеудің пәнаралық логикалық-әдістемелік концепциясы ретінде жалпы теориялық жүйенің қалыптасу кезеңі еді.

     Қазіргі уақытта саяси коммуникация кардиналды өзгерістерге ұшырауда. Бұл ақпарат құралдарының техникалық жағынан дамуына байланысты жүзеге асуда. Саяси ақпарат тек техникалық даму деңгейіне ғана емес, саяси идеологиялық сипатына, ақпарат тарату көзіне де байланысты. Қазіргі заманда бұқаралық саяси ақпараттандырудың екі тенденциясы байқалуда. Оның бастысы, нақты қадағалау жүйесінсіз өте ауқымды түрлті хабарламаның берілумен айқындалады. Өте ауқымды жүйеленбеген әрі комментарийсіз мәліметтерді алған адам көбінде бастысын жанамадан, маңыздысын маңызсызынан айыра алмайды. Мұндай жағдайда әлем кездейсоқ не күтілмеген оқиғалардың хаостық бекетінде қалып қояды. Адам әлеуметтік бағытын жоғалтады, нәтижесінде қоғамның белгілі бөлігі (аполитизация) саясаттан тыс қалады. Осы тәсілді «ақпараттық бөлшектеу» деп те атайды. Бұл тәсілді БАҚ-тың қарауы десе де болғандай. Баспасөзде бір ағындағы жүйе бойынша өте көп хабарлар мен мәліметтер жарияланады.

      8/ Саяси коммуникацияда адам мүддесі басты орында тұрады. Сондықтан адамның рухани дүниесін, ізгілік пен шындық принциптерін, өнегелік нормаларын ұмытуға болмайды. Саяси коммуникация әр уақыт қарым-қатынас барысында шынайы, анық, айқын көрініс тауып, талқыланып, теңеліп отырады. Саяси коммуникация саясаткерлер мен журналистер үшін қаншалықты өткір, қаншалықты игі мақсатты болмасын олар әрқашан да ақиқатпен санасуы тиіс.

Әділдікті, өнегелілікті, игілікті күшпен орнатуға болмайды. Дегенмен тотолитарлық режимдердің қайғылы нәтижесі осы  айтылған ойларды дәлелдей түскендей.

      Саяси коммуникациядағы ақиқатты анықтау – ерекше қиын міндет. М.Вебер атап өткендей, саясаткерлер коммуникация процесінде қақтығысушы жақтардың арсында арашашы рөлін ойнауы, екі жақтың бірін қабылдауы немесе бейтарап позицияны ұстануы мүмкін. Бірақ, өкініштісі, осы әлуметтік іс-әрекеттердің барлығы ғылыми шындықпен жанаса бермейді. Саяси идеалдардың өмірдің жағымсыз жайттары жөнінде үнсіз қалауы, не бейтарап, не шектеулі позициялар ұстануы жиі кездесіп жатады.

Саяси коммуникацияның танымал  формаларын теоретик-ғалымдар былайша  жіктейді.

• Ресми емес байланыстар арқылы (тұлғааралық ресми емес саяси коммуникация);
• Қоғамдық-саяси ұйымдар, бірлестіктер мен институттар арқылы (ауызша, жазбаша үгіт пен насихат);
• Басылымдық және электронды бұқаралық коммуникация құралдары арқылы коммуниктивті әсер ету;

Коммуникативистер бұқаралық  ақпарат процестері мен коммуникация формаларына үлкен әлеуметтік топтардың  жиылыстарын (мәжілістер, митингілер, демонстрациялар, саяси консерттер, шоу, референдумдар) жатқызады.

     Саяси коммуникацияның идеалды, шынайы демократиялық моделі негізінде «басқарушы» мен «басқарылушы» арасында диалог құрылады. Бұл диалог саяси оқиғалар, процестер туралы нақты, толық, аяқталған және тексерілген, қоғамның өркениеттік-мәдени құндылықтары, фундаментальді құқығы мен тұлға бостандығы жіктелген мәліметтердің тепе-тең алмасуы жатады. Бұл саяси, діни, басқа да ойлардың бостандығы, сонымен қатар өз ойын кедергісіз жеңіл жеткізу, түрлі ақпара пен гуманистік принциптерге қайшы келмейтін мемлекеттік (идея тұрғысында) шекараға тәуелсіз идеяны еркін іздестіру, алу және тарату болып табылады.

Бүгінде саяси коммуникацияның  құндылық сапалары маңызды және басқарушы  элита мен өзіндік мүдделес бюрократия осы жайларды қайта саяси ой елегінен өткізуде. Бірақ та олар көбінде  қоғамның саяси және мәдени жағдайын оның даму деңгейімен айқындайды. Саяси  мәдениеттің өз кезегінде болуы, берілу тәсілі, құралы ретінде саяси  коммуникация мәдени нормалар мен құндылықтармен жанама түрде жүзеге асады. Саяси  коммуникацияның ақпараттық қоғамдағы  рөлі де ерекше мәнге ие. Соңғы он жылда әлем қоғамдастығы қоғамдық қарым-қатынастар жүйесінен индустриалды ұйымнан  ақпараттық ұйымға өтудің жаһандық процесін өткеруде.

           Соңғы жылдарда қоғамдық-саяси лексикон «электронды өкімет», «киберсаясат»,  «кибердемократия», «сандық (дигиталды) демократия», «коммуникативті демократия», «электронды азаматтық» және басқа да ұғымдармен байи түсті. Ресей және бірқатар ТМД елдеріндегідей Қазақстанда саяси коммуникацияның ақпараттық қоғамдағы зерттеулері енді қалыптасып келеді. Осындай зерттеулердің Қазақстан ерекшелегін ескере отырып, теориялық-методологиялық негіздерін сараптау өте маңызды болып саналады.

     13/ Бұқаралық коммуникация саясаттың ажырамас бөлігі саналады. Қоғамның басқа да қызмет саласы сияқты саясат әр уақыт арнайы ақпараттық алмасу құралдарын, субъектілері арасында тұрақты түрде байланыс орнату мен қолдауды қажет етеді. Биліктің түрлі тасымалдаушылары арасында, мемлекет пен азаматтарарасында қарым-қатынастың жанама формалары мен арнайы құралдарынсыз саясаттың болуы мүмкін емес. Бұл саясаттың күрделі ұйымдастырушылық мақсатты қызметі мен бүкіл қоғамға қатысты топтық мақсат пен мүдделерді жүзеге асыруға қажетті қарым-қатынастың арнайы формалары саналатын ұжымдық табиғатын білдірсе керек. Саясаттағы мақсатты жүзеге асыруғдағы ұжымдық сипат ұжым мүшелері арасындағы (мемлекет, ұлт, топтар, ұлттар, партиялар және т.б) міндерттерді түйсіну мен адамдар мен ұйымдар қызметін үйлестіру саналады. Осы аталғанның бәрі азаматтардың тікелей қатысуынсыз, өзара қарым-қатынасынсыз әрі көптеген тұлғалардың ерік-жігерінің бірлігі мен бірлесе жұмылуын қамтамасыз ететін ететін арнайы ақпарат тарату құралдарынысыз мүмкін емес. Әрине, мұндай байланыс құралыретінде бұқаралық ақпарат құралдарын (БАҚ) атауға болады.

     Ақпаратты субъектіленген түрде қабылдау, талқылау және игеру аспектісі коммуникация немесе саяси ақпаратты жіберуші (коммуникатор) және алушы (реципиент) арасындағы мағыналы байланыс орнату процесі деуге болады. Саяси ақпараттың таралуы мен қабылдауын бұлай жіктеудің қажеттігі кез келген ақпарат саяси субъектілер арасында тиісті коммуникция туындата алмайтындығынан деуге болады.

 Ақпараттық байланыстардың  коммуниктивтік аспектілері хабарламалардың  алмасуы – бұл реципиенттердің  саяси қарым-қатынасқа қатысушы  ретінднгі ерекшелігін тәркілей  алмайтындығын білдіретін техникалық процесс екендігі байқатады.

      11/ Соңғы жиырма-отыз жылда коммуникация құралдары спутниктік байланыс, кбельдік радио мен телевизия, электрондық мәтіндік коммуникациялық жүйелер (видео, экрандық және кабельдік мәтіндер), сондай-ақ ақпаратты жинау мен өңдеудің дербес құралдарының  жылдам әрі прогрессивтік сипатта дамуы салдарынан айтарлықтай өзгерістерге ұшырауда. БАҚ, ең алдыменреципиенттердің қабылдау әдісіне қатысты түрлі мүмкіндіктер мен ықпалды күшке ие. Соның ішінде, бұқаралық және күшті саяси ықпал ететіні радио және телевизия. Дегенмен БАҚ-тың осынау рөлін айқындауда тарихи жағынан, әрине, біршама уақыт қажет болғандығы заңды да. Саяси жүйенің бұқаралық коммуникация құралдарына мұқтаждығы оның қоғамдағы функциясы мен саясаттағы агенттердің санына, саяси шешім шығару әдістеріне, мемлекеттік ауқымдылығы мен басқа да факторларға қатысты. Шын мәнінде, адамзат тарихындағы бұрынғы дәстүрлі мемлекеттерде бұқаралық коммуникация құралдарына деген қажеттілік шектеулі болғандығы мәлім. Мұндай құралдардың рөлінде саяси ақпаратты патша жарлықарты мен өкімдерін, т.б. хаттарды тасымалдаушы өкілдің ауызша не жазбаша таратуына тура келсе, ХІХ-ХХ ғғ. телеграфтық және телефондық байланыстың, радио және телевизияның дүниеге келуі мемлекеттің коммуникациялық қажеттіліктерін тек қанағаттандырып қоймастан, саясаттағы нағыз революцияға әкелгені анық.

      Бұқаралық ақпарат құралдары саясат нарығына алдамен партиялық баспасөздің органы ретінде, оқырмандар аудиториясы ұлғпя келе газеттік басылымдар ретінде енген болатын.

Осындай процестердің дамуымен қатар, БАҚ тек тұрғындармен байланысты нығайтып қоймастан, қатардағы азаматтардың саяси-әлеуметтік процестеріне қатысу сезіміне баулуда, олардың мемлекет пен саясат әлеміне қатысын білдіруде  қоғамдық беделді институтқа айналды.

Саяси билік пен ресми  институттармен қатар, бұқаралық коммуникация құралдарының – БКҚ рөлінің артуы  оның саяси қатысу механизмдерінің  бірі ретінде танылуына, сондай-ақ қатардағы  азаматтар үшін де маңыздылығын айқындап берді. БКҚ, шын мәнінде, қазіргі  заманның бұқараның билікпен қарым-қатынас  арасындағы тиімді институттың біріне айналды.

      Бұқаралық коммуникацияның саяси процестерде , қоғамда алатын рөлі мен бүгінгі сипатын және де сол коммуникацияға қатысты проблемаларды қарастыра келе, оның қоғам мен адамзатқа берген мүмкіндіктерін ерекше атаған жөн. Бұқаралық ақпарат және коммуникация құралдары бүгінде қоғамдық санаға ықпал ететін хабарлама тарататын басты құралға айналады. Әрине, бұқаралық коммуникацияның көнерген құралдары іске асқанымен, олар бұқаралық баспасөз көмегімен коммуникативтік процестерге қатысуда. 

      Ақпараттық коммуникация белгілі бір мақсатқа, белгілі бір оқиғаға қатысты жүзеге асатыны мәлім. Ақпараттық коммуникация аясында болып жатқан әрекеттер жекелеген индивидтер немесе әлеуметтік топтарлың кейбір мақсаттарға жетуімен қатысты. Ақпараттық коммуникацияның өзара қарым-қатынасынан бірін-бірі толықтыратын, әрқайсысының маңызды ақпараттық сипаты бар деңгейлерді қарастыруға болады.

1 деңгей. Бұл деңгейде ақпараттық коммуникацияға қажетті адам қызметі процесінде пайда болған базалық деректермен байланыс орнайды.

2 деңгей (өндіруші). Бұл деңгейде өндірілетін ақпаратқа хабарлама жасауға қажетті мағыналық, белгілік, формалар ретінде алынған деректер қосылады.

3 деңгей (беру). Ақпараттың таралу кезеңінде берілу және тұтыну процесі жүреді, тиісті техникалық құралдардың көмегімен ақпарат таралады.

4 деңгей (тұтыну). Бұл деңгей психологиялық механизмдер қоса жүзеге асатын өте күрделі процестерден тұрады. Нақ осы тұтыну деңгейінде құн дылықтар жүйесі өзгереді.

5 деңгей (тұтынудан соң). Индивиттер мен топтардың ақпаратты пайдалануы үздіксіз шынайы уақыт режімінде жүзеге аса бермейді. Ақпараттың объекті снансына ықпал етуі бір реттік, лезде жүзеге асуы мүмкін.

      15/ Соңғы он жылда әлемде интеграцияланған (кіріктелген) маркетингтік коммуникациялар (ИМК) белсенді түрде қолданыла бастады. Кей авторлар «интегралды маркетингтік коммуникациялар» деген ұғымды пайдаланады. Бұл ұғымдарды салсытыра талдай келіп, олардың синоним ретінде қолданылатынын байқаймыз.

Интегралды маркетингтік коммуникациялар – маркетингтік коммуникациялардан нарықтық маркетингтік коммуникациялардың жарнамадан өнім салынатын  қорапқа дейінгі барлық құралдарын бірыңғайлау дегенді білдіреді. Интеграцияланған маркетингтік коммуникациялар  нарықтық (маркетингтік) коммуникациялардың барлық типтерін: жарнаманы, жұртшылықпен байланысты, тікелей маркетингті, өткізуді ынталандыруды, бренд-коммуникацияны және т.б біріктіреді. Сондай-ақ коммуникация құралдарының өздері де интеграцияланады, мұның өзі мақсатты аудиторияларға компанияның көздеген нысанына жетуге жәрдемсетін келісілген, иланымды маркетингтік жолдаулар жөнелтуге мүмкіндік береді.