Атмосфераның экологиялық мәселелері және оны қорғау

  Атмосфераның экологиялық мәселелері  және оны қорғау 

Облыстың ауа бассейні екі түрлі  жолмен (табиғи және антропогендік) ластанады. Күшті шаңды борандар мен Маңғыстау  жеріндегі тұздардың болуы ауада  шаң және тұз түйіршіктері мен  тозаңдарының болуын тұрақты етеді.

 Антропогендік ластану өнеркәсіп  пен көлік тасымалына байланысты. Әрбір автомобиль әрбір 1км-ге  орта есеппен 40г зиянды заттар  шығарады, ал облыс бойынша оның  мөлшері жылына 100 мың тоннадан  асып түседі.

 Облыс бойынша ауаға ластағыш  заттар шығаратын объектілердің  саны 7 мыңнан асады, бірақ олардың  басын көпшілігі ұсақ жылыту  қазандары болып табылады, олардың  әрқайсысы жылына орта есеппен  5-10 тонна ластағыш заттар шығарады. Атмосфераны ластайтын негізгі  өнеркәсіп объектілері Ақтау,  Жаңа Өзен қалаларының кәсіп  орындары мен мұнай кәсіпшіліктері  болып отыр. Ақтау қаласында осындай  26 кәсіпорын бар. 1980-87 жылдары облыс  бойынша ластағыш заттардың мөлшері  жан басына шаққанда 793кг-нан 948кг-ға, яғни 20%-ке өсті. Оның 90%-і мұнай  кәсіпшіліктеріне тиесілі. “  Маңғыстау мұнай “ өндірістік  бірлестігі бойынша 110-120 мың т  ластағыш заттар шығарылды, ал  Қазақ газ өңдеу заводында  осындай көрсеткіш 23 мың т жетеді.

 Ақтау қаласындағы Каспий  тау-кен металлургия камбинатына  ( ПГМК- Каскор ) ластағыш заттардың  1/6 бөлігі тиеді. Осылардың қатарына  камуналдық шаруашылық, асфальт  зауаты, күкірт қышқылы зауаты, ет  камбинаты, облыс жеріндегі ұлу  тас және қиыршық тас карьерлерін  жатқызуға болады.

 Үнемді, толық пайдаланудың  мүмкін болмауынан жыл сайын  мыңдаған тонна ластағыш заттар  шаң тозаң, газ күйінде атмосфераға  кетіп жатады.

 Мәселен, “ Маңғыстаумұнай  “ бірлестігінің газ құбырларында 1987 жылы жүз миллион метр аса  газ ( оның жартысы Бозащыда) бостан  бос жағып жіберілді.                                                                                                                                                                                                       Табиғи ортаның ластануы мен  атмосфераны қорғау проблемалары 

 Табиғи ортаға биологиялық  элемеиттердің ( қатты, сұйық,  газ, тәрізднс), энергияның әр  түрлерінің тірі организмдер  үшін табиғи деңгейден артық  мөлшерде және жиынтықта түсуі  оның ластануына әкеледі. Ластанудың  жіктелуіне бірнеше тұрғыдан  қарауға болады. 1. Шығу түріне  қарай табиғи және антропогенді  ластануы болып бөлінеді:

 а)   Табиғи ластану - адамның  қатысуынсыз туындайтын немесе  оның табиғатқа жекелеген жанама  әсері нәтижесімен болатын кез  - келген ластану. Ластанудың негізгі  көздері - стихиялы, апатты табиғи  процестер: су тасқыны, жанартаулардың  атқылауы, сел, өрт, т.б.

 б) Антропогенді ластану - адам қызметінен туындайтын кез-келген  ластану. Ластану обьектілеріне  қарай былай бөлінеді: атмосфераның, судың және топырақтың ластануы.

 Әлемде жыл сайын атмосфераға 70 миллион тоннадан астам бүлдіретін заттар тасталады. Бұл заттардың біраз бөлігінен атмосфера ауырлық күшінің әсерінен босайды немесе олар шөгінді ретінде топыраққа немесе суға оларды ластай отырып сіңеді. Алайда өзін-өзі тазартудың бұл процесі қалдықтардың түсуі мейлінше зиянды қосылыстар жаңаша түр құрап, бір-бірімен өзара әрекет ете отырып жинақтала түседі, ақырында адамдар мен жануарлардың өкпесі мен терісіне түседі, олардың денсаулығы әлсіретеді, өсімдіктерді жауып, олардың фотосинтезге қабілетін нашарлатады: ғимараттардың, құрылыстардың техниканың, ескерткіштердің бұзылуы процесі жүреді.

Атмосферада көмір қышқыл газы құрылуының ұлғаюы өте қауіпті, ол органикалық отынды (көмір, мұнай) шағу нәтижесінде пайда болып, процесс барысында газ бөлінеді, ал екінші жағынан оны жұтын алушы орманды кесуге жол беріледі. Сіздер өздеріңіз байқағандай, мұның нәтижесі климаттық түбірлі жылынуы болуы мүмкін: іс тиімділігі әсерімен нәтижесінде әр түрлі жағдайлар, теріс жағынан да, оң жағынан да, планетаның әртүрлі аймақтарында ол басымдылықтарымен көрініс алады.

Теріс жағдайда мұз таулардың еруі салдарынан Әлемдік мұхит деңгейінің айтарлықтай көтерілуін жатқызуға болады. Бұл жағалауларды сөзсіз су басуға әкеледі және көшіп қонуға қиын шешілетін проблемалар тудырады (ол аралдағы мемлекеттер үшін шешілмейтін ). Екінші бір теріс салдарға адам денесі температурасымен салыстырғанда күндізгі ең жоғарғы температураның айрықша және ұзақ уақыт терілуі жатады, мұндайда планетаның халқы тығыз орналасқан өңірлерінде, әсіресе Азияда, көптеген адамдар өліміне әкеледі.

 Әлемнің маңызды ауыл шаруашылық  аймақтарында - Солтүстік Американың  орталық бөлігінде және бірқатар  басқа аудандарында бидай мен  жүгері өнімділігінің күрт төмендеуі  күтілуде. Біздің еліміз үшін болжамдар аз болса қолайырақ, себебі температура мен ылғалдық көтерілуі есебімен солтүстіктің ауыл шаруашылығы дақылдарын қазіргі қуаң даларға көшіруге мүмкіндік туады. Бірақ жоғары өнім үшін құнарлы топырақ бәрібір қажет. Ең қиыны, ғалымдар жердің қай аймағында құрғақшылық көтеріліп немесе ылғалдылық молаятынын күтуге болатынын анықтай алмайды. Бұл селекционерлердің ауыл шаруашылығы дақылдарын іріктеу жөнінде, міндеттерін қиындатады, ал бұл көп уақытты қажет етеді. Бірақ біз климаттың шектеулі фактор екендігін және оның мейлінще тез өзгеруі барлық биосфераның динамикалық тепе теңдігінің бұзылуына соқтыруы мүмкіндігін ойға ала бермейміз.

Келесі бір айрықша қауіп - өзен қабатының бұзылуы және өзен тесігінің  полюстер үстінде ғана емес, экваторға  жақын тұста және орташа ендіктерде пайда болуы.

Жер бетінде тіршіліктің сақталуындағы  өзен қабатының рөлі туралы бұрында  айтылып келеді. Бұл процесс шамамен 70- ші жылдарда басталды. Оның табиғи туындауының пайда болатын және жоғалып кететін әуе ағыны қозғалысы ерекшеліктерңмен байланыстылығы туралы болжамдар бар, бірақ ол дәлел таппады. Өзеннің бұзылуына азот тыңайтқыштарын кеңінен қолдану, әуе техникасы мен жоғары авиация жану өнімдерінің қалдықтары сияқты процесстер мүмкіндік туғызады. Бірақ, басты себеп болып ерітінді, аэрозоль, мұздатқыш камераларда пайдаланылатын фреондардың жаппай қолданылуы табылады.

 Фреонның дүниеге келу тарихы  мейлінше үлгі аларлық. Ол біздің  табиғат процесстері туралы әлі  аз білетінімізді, кез келген, былай қарағанда залалсыз көрінетін, оған араласуымыздың қандай трагедиялық зардаптарға соқтыратынын айқын көрсетеді, Фреон алғаш рет жинақтталғанда бұл шаттық сезімін тудырды. Шынында да қуанарлықтай бар еді - арзан, залалсыз, жарылғыш қаупі жоқ, және ол пайдаланылғаннан кейін қоршаған ортада оның ізінен ешкім қауіптенбеді де. Ал, шын мәнінде момын құбылыс кейін рактан қайтыс болған көптеген адамдардың себепкері болды. Анығында, фреон булы тиімділіктің ұлғаюына әсер етсе де, түрлі организмдер үшін. Жердің үстіңгі қабатына жақын тұста зиянсыз еді. Бірақ жоғарыға тарала отырып, фреон күшті сәулелену әсерімен бұзыла бастайды. Сондайда әрбір атомы 10,000 азон молекуласына дейін жоя алатын фтор, тіпті хлор сияқты белсенді заттарды бөледі. Планетаның кез келген аймағында құралған фреон бүкіл атмосфераға таралады, ал бүкіл Арктиканың үстінде олар оқшауланған полярлық құйынға тап болады да, бүкіл қыс бойы Оңтүстік полюсте аялдап көктемде қайтадан таралады. Сондықтан озон қабатының неғұрлым әлсіреуі қыркүйек - қазан айларында келеді.

 Арктика үстінде және орта еңдікте бұл процесс әзірге көп байқалмайды, бірақ мейлінше қауіпті, яғни онда организмдер көп, оның ішінде адамдар күшейтілген сәуленуден зардап шегуі мүмкін. Соңғы онжылдың көлемінде қышқылды жаңбырмен атмосфераның ластануының күшейген сәулеленуі салдарынан туындайтын тағы бір өткір проблема бар. Жалпы алғанда, тіпті таза ауаның өзінде әрқашан қоспа бар., оның ерітіндісімен жаңбыр суы қышқылданады. «Қышқыл жаңбыр» терминінің бұдан 100 жылдан астам уақыт бұрын пайдаланылады. Алайда XX ғасырдың үшінші бөлігінде бұл қышқылдану жаңбырдың лимон сөлі мен асхана сірке суы арасындағы бір заттың елестететіндей жағдай туғызды. РН- 7 бейтарап реакциясы кезінде бір бірлікке РН-нің азаюы қышқылдықтың 10 есе ұлғаюы білдіреді. Жаңбырдың қышқылдылығы нормада РН 5,6-5,7 құрауы тиіс. Қышқылды жаңбыр жауынның негізгі себебі-ауаға кез-келген қазба отынның жану қалдықтары әсіресе төменгі сортты көмір мен мазуттың өрт және күкірт тотығының таралуында . Қышқылды жаңбырлар атмосфераның ластануы нәтижесінде құралып, өз кезегінде биосфераның өзге компоненттерін су қоймаларын, орманды, топырақты, олардың тұрғындарын ластайды және бұзады, адамдар тұтынатын балықта су құрамында әр түрлі улы металдар - сынап қорғасын пйда болуына соқтырады. Қышқыл балықпен өсімдікке жасай отырып әсер етеді.

 Қышқылды жаңбырлар 100 жыл  тұрған тарихи ескерткіштерді бүлдіреді, мейлінше қымбат өндірістік ғимараттар мен тұрғын үйлерді қиратады.

 Ластану өзінің түрлері мен  көздеріне қарай ластанудың мынадай  түрлеріне бөлінеді: физикалық, химиялық, биологиялық, биотикалық, механикалық.

 Физикалық ластану температура нормасынан, энергетикалық, толқындық, радиациялық және басқа физикалық ерекшеліктер ауытқығанда пайда болады. Ластанудың бір түрі әр түрлі формада көрінуі мүмкін:

1) Жылулық (терминалдық) ластану ортадағы температураның табиғи деңгейден мерзімді немесе ұзақ көтерілуімен сипатталады (су және әуе ортасы үшін жанған газ бен пайдаланылған су қалдықтары нәтижесінде).

2) Жарық ластануы жасанды жарықтандыру көздерін пайдалануесебінен айналаны табиғи жарықтандыру деңгейінің мерзімді жіне ұзақ уақыт артуына байланысты ( индустриялды орталықтарға, үлкен қалаларғатән); ластанудың бұл формасы ластанудың басқа формаларымен үндестікке немесе дербес қоныс өзгерудің себебіне, тірі организмдердің дамуында ауытқушылыққа әкелуге бейім.

3) Шулы ластану табиғи шудың ұлғаюымен байланысты; негізгі көзі - техникалық құрылым, транспорт, т.б. Негізінен қалаларға, әуежай маңына, өнеркәсіп обьектілеріне тән; адамды шаршауға, дағдарыс жағдайында, нервтік - психикалық аурудың дамуына әкелді, шу деңгейі 90 децибел шамасына жеткенде есту қабілетінен айырылу мүмкін.

 4) Радиоактивті ластану табиғи ортада радиоактивті элементтер мен заттардың табиғи радиациялық фоны мен деңгейінің көтерілуімен байланысты. Негізгі көзі - ядролық қондырғылар, сынақтар, қақтығыстар, радиоактивті изотоптпардың ядроларының өнімдік бөлінуі, т.б. Адам, жан - жануар және өсімдік үшін қауіпті ластануға жатады, радиация мөлшерінің көбеюі генетикалық апарат пен организмнің биологиялық құрылымына әсер етеді.

5)Қоршаган ортаның физикалық ластануының электромагниттік формасы электромагниттік ерекшіліктердің бұзылуы мен байланысты негізгі көздері - электр берілістері линиясы (ЛОП), теле және радио қондырғылары және басқалары айрықша қаіпті ластануларға жатады, өйткені, жанды организмдердің нәзік биологиялық құрылымдарында бұзылуға ықпал жасауға қабілетті.

 Қоршаған ортаның химиялық ластануы оның табиғи химиялық ерекшелігінің бұзылуы нәтижесінде немесе ортаға өзіне тән емес химиялық заттардың түсуі кезінде, сондай - ақ табиғидан асып түсетін қоспаларда қалыптасады. Ластанудың негізгі көздері - өнеркәсіп, транспорт, ауыл шаруашылығы. Химиялық заттардың арасында қоршаған ортада болуы аз мағынада белгіленген, қауіптілігі бірінші классты заттар бірінші орынға ие,бұл заттардың болуының өзі жанды организмде жинақталу қабілетімен ерекше назар аударуды талап етеді. Оған кобалть, никель, мырыш, хром, қорғасын, сынап, басқа да бірқатар ауыр металдар, металорганикалық заттар, пестицидтер, радиоактивті элементтер жатады.

 Биологиялық ластанулар экологиялық  жүйеге олардың организмі үшін  тән емес, адамның денсаулығына  және оның шаруашылық қызметіне  негативті әсер ететін жағдайда  құралады. Ластанудың бұл түрі дәл осы организмдер территориясы үшін жай кездейсоқ табиғи ену нәтижесінде туындайды, ол алайда адам қызметімен жиі байланысты. Биологиялық ластануға физикалық, химиялық әсер нәтижесінде тұрғылықты мекеннің табиғи жағдайының өзгеруі жағдай жасайды. Адам мен жан - жануарды инфекциялық және паразиттік аурулар қоздырғышымен, сондай - ақ ауыл шаруашылығы өсімдігі зиянкестерімен ортаны биологиялық ластау аса қауіпті саналады. Биологиялық ластанудың формасы - антропогенді немесе табиғат субстраттарындағы адам өзгерткен микроорганизмдердің жаппай көбеюімен байланысты микробиологиялық ластану; азық - түлік бағасы (микробты ластану) бойынша адам мен байланысты адам, мал және өсімдік үшін патогенді микроорганизмдер өте қауіпті.

 Биотикалық ластану - адам  көзқарасы тұрғысынан қаламайтын, ортада (топырақта, суда, ауада) биогеннің белгілі түрлерінің сақталуының өсуі немесе осы аймақ үшін олардың жаңа түрлерінің пайда болуы. Ластанудың бұл түрлерінің негізгі көздері - су тоғандарына минералдық және органикалық тыңайтқыштардың түсуі, суда лас заттардың жинақталуы, қатып қалған организмдердің бөлінуі, жасанды синтезделген органикалық заттардың түсуі.

 Механикалық ластану - бұл  қоршаған ортаның тұрмыстық және  өндірістік қалдықтармен ( құрылыс және тұрмыстық қалдық, орама материалдар) ластануы. Бұл түрге көп жағайда топырақ пен су обьектілері тап болады.

 Ортаның ластануы - ортаның эстетикалық  және рекреациондық сапасын айтарлықтай  нашарлататын механикалық ластанудың  формаларының бірі. Ластанудың бұл  түріне ғарыш кеңістігі маңындағы ластанулар жатады. Қазіргі мәліметтер бойынша, таяу ғарышта 3000 тоннадай ғарыш қалдықтары орналасқан.

Оңтүстік Қазақстан облысының атмосфералық ауасының аса ірі ластауыштары Шымкент қаласында шоғырланған және негізінен олар ластауыш заттардың валдық шығарындыларын түзеді де, өңірдің әуе бассейнінің жалпы жағдайына әсер етеді. Егер, Оңтүстік Қазақстан облысы Қазақстанның экологиялық жағдайы нашар алты өңірдің біріне жатса, Шымкент қаласы автокөлік түтінімен ең жоғары ластанған қалалардың үштігіне кіреді. Автокөлік санының артуы, әсіресе облыс орталығында, ерекше алаңдаушылық тудырады.

 Атмосфералық ауаны жылжымалы  көздердің ластауыш заттарының  шығарындыларымен ластағаны үшін  төлемдерін анықтау әдістемесінің  негізінде Шу-Талас экология департаментінің  Оңтүстік Қазақстан филиалы мамандарымен жасалған алдын-ала есептер бойынша соңғы 5 жыл ішінде жылжымалы көздерден ластауыш заттардың шығарындылары 2 еседен астам көбейген. Жылжымалы көздерден ластауыш зат шығарындыларының көбеюі облыс аумағында автокөлік санының артуымен байланысты болып отыр. Мәселен, егер 2003 жылы автокөлік құралдарының саны 84488 бірлікті құраса, 01.12.2009 ж. ОҚО ІІД жол полициясы басқармасының ақпараты бойынша заңды және жеке тұлғалардың 358 394 бірлік көлік құралдары тіркелген.