Ұлттық спорт пен ойындардың теориялық және педагогикалық негіздері

Қазіргі кезде қолданылатын спорт мектептеріндегі бағдарламалар  Кеңес Одағы кезінде  Бүкілодақтық дене шынықтыру ғылыми-зерттеу институты 1983 –1985 жылдары әзірлеген бағдарламалар мен әдістемелер бойынша жұмыс істейді. «Қазақстан өзінің ғылыми базасын құрмай, бүгінде заманауи ғылыми әдістемелерсіз қалып отыр. Сол себепті республиканың спорт мектептерінде спорт түрлерінен бірыңғай оқу бағдарламаларын енгізу мүмкін болмай отыр, ал ол спорт резерві мен халықаралық дәрежедегі спортшыларды даярлаудың жүйелі жолын қамтамасыз етуге кедергі келтіріп отыр» деп атап көрсетеді ҚР туризм және спорт министрлігінің Стратегиялық Жоспарында [2008].

Олимпиадалық және әлемдік деңгейде жетекші орын алатын спорттық державалар Германия, АҚШ, т.б. мемлекеттер бұқаралық спортты дамытуға  бөлінетін қаражаттың жалпы мөлшері 40-50 пайызға дейін екендігін ескерсек, бізде де үлкен спортты дамыту үшін алдымен бұқаралық спортқа үлкен көңіл бөлу қажет екендігі айқын.

Қазақстан тәуелсіздік  алғаннан кейінгі ұлттық спортты  дамытуға арналған мемлекет тарапынан  жасалған қолдауларды атай келіп, ең алдымен, «Дене шынықтыру және спорт Заңының» қабылдануының маңызды құжат болғандығын атап өтеміз. Осы Заңның аясында спорт мектептерінде ұлттық спорт түрлері бойынша топтар ашылып, мектептерде аптасына 3 сағаттық дене шынықтыру сабақтары өткізіле бастады. Сонымен қатар, мемлекет тарапынан көрсетіліп отырған қаржылық қолдаудың жеке статья бойынша көрсетілмеуі салдарынан ұлттық спорт саласына әлі де болса бөлінетін қаражаттың өте аз екендігін атап өтеміз.

 

ҚОРЫТЫНДЫ

 

Зерттеу нәтижелері көрсеткендей қоғамның даму ерекшеліктерін айқындайтын тарихи, әлеуметтік, мәдени салалар бойынша сараптау кезінде қазақтың дене тәрбиесі мәдениетін қоғам дамуының барлық салаларымен тығыз байланыста қарастыру ғана дұрыс қорытынды шығаруға негіз болатындығын көрсетті, себебі дене тәрбиесі қоғамдағы әрбір адамның өмірімен тығыз байланысты.

Қазіргі Қазақстан жері көне мәдениет ортасы екендігін археологиялық қазбалар, ауызша және жазба деректер, тастағы белгілер, тарихи зерттеулер дәлелдеп отыр.   

Ұлттық ойындар мен  спорт түрлері де қазақ халқының сан-салалы мәдениетінің бір түрі ретінде даму тарихы өте ерте уақыттан бастау алатындығын көруге болады. Осы деректерге сүйене отырып ұлттық ойындар мен спорт түрлерінің теориялық және педагогикалық негізі өте көне уақыттан бастау алады деп тұжырым жасауға болады, оған төмендегідей  негіздер бар:

Ұлттық спорт пен  ойындардың теориялық тұғыдан қарастырылу  деңгейін әдебиеттік деректерден қарай  отырып, төмендегідей тұжырымдар жасауға болады:

- Археологиялық қазбалар нәтижелері тарихи деректер бойынша ойындар тас ғасырларынан бастау алып, алғашқы қауымдық құрылыстан бастап адамдарды тәрбиелеу құралы ретінде көрініс бере бастайды;

- Қазақтың ұлттық ойындары деген жеке атауды қазақ халқының жеке этнос болып қалыптасу уақытынан бастау қажет;

- Қазақтың ұлттық ойындарының ғылыми тұрғыдан зерттеле бастауын ХХ ғасырдың бірінші жартысынан бастау алады деп санауға болады;

- Қазақ халқының тұрмыс-тіршілігі, ерекшелігі адамдар денсаулығына және оның мықты, күшті болуына үлкен талап қойғандығын көреміз. Осындай өте үлкен дәрежеде мән беру үшін және оны іске асыру үшін халық арасында арнайы жаттығулар мен ойындар жүйесінің қалыптасуы қажет болды, яғни ұлттық ойындар мен арнайы жаттығулар осы талаптарды іске асырушы жүйе болып саналды. Сондықтан қазақ халқының арасында дене тәрбиесіне бағытталған арнайы жүйе болған деп айтуға толық дәлел бар;

- «Олим-пи» сөзі грек тілінен «Билеуші өлімі» деген мағынаны білдіретіндігін көрсете келіп, сол сайыстарда жеңіп шыққан адамға белгі ретінде түркілер қолына шоқпар берген, ал римдіктер басына қазіргі кездегідей ағаш жапырағынан «венок» кигізгендігін айта келіп, осы рәсімдер арқылы біз жеңімпазға жүлде беру, оған айырықша құрмет көрсету дәстүрі өте көне заманнан басталғандығын және қазақ халқында да дәл осындай дәстүрлер кеңінен сақталғандығын атап өтеміз;

- Ұлттық ойындар мен спорттың ғылыми - педагогикалық  негізінің қалыптасып, ғылыми айналысқа енуі Қазақстан тәуелсіздік алуы уақытынан бастау алады деп тұжырым жасауға негіз бар;

- Кеңестік дәуір кезінде  дене тәрбиесі  мен спорттың педагогикасы пәнінің қалыптасуы кезінде  этнопедагогикалық ерекшеліктер ескерілмегендігі орын алған;

- Қазақ халқының арасында бәске келіп, шартқа тұрып, өткізілген жарыстарды қазіргі спорттық ойындардың алғашқылары деп қорытындылаймыз, себебі осы ойындар кезінде келісілген ойын ережелері болған, оның орындалуын қадағалаушы «төреші» арнайы адамдар тағайындалған.

-  Қазақ халқының арасында ұлттық ойындардың спорт түріне айналуына себепші болған және спорт ойындарының негізгі бір талабы болып саналатын жүлде беру салтының болуы. Ерте уақыттан бастап қазақ халқы арасында өткізілген қандай да болмасын жарыстар, ас беру, тойларда жеңген жаққа жүлде тағайындау оны салтанатты түрде беру сияқты дәстүр қалыптасқандығы негіз бола алады.

-  Қазақ сөзінің түбірі «қаз» - тұру, тік тұру, мықты, берік тұруды білдіреді. Кішкене балалар жүруге ұмтылып аяғын тәй-тәй басып келе жатқанда қазақтар «қаз, қаз», «қаз тұр» деп тікесінен тік тұрғызады. «Қаз» -ға қосып айтылатын «ақ» сөзі – күшейтілген жалғау екендігін академик ғалым Ә. Марғұлан дәлелдейді. Осы деректерге сүйене отырып, біз қазақ халқы оның тұрмыс-тіршілігі, ерекшелігі адам денсаулығына, оның мықты, күшті болуына үлкен мән бергендігін көреміз. Адамның мықты, күшті болуына осындай үлкен дәрежеде мән беру, тіпті бір этностың атын қою үшін және оны іске асыру үшін халық арасында күшті арнайы жаттығулар мен ойындар жүйесінің қалыптасуы қажет болды, яғни ондай жүйені  қазақтар пайдаланды деп айтуға толық дәлел бар.

 

Тәжірибелік ұсыныстар

 

Зерттеу барысында қол жеткен нәтижелерге байланысты төмендегідей тәжірибелік  ұсыныстар жасалады: 

- Ұлттық спорт пен ойындарға арналған оқулықтар мен оқу құралдарын жазу кезінде  диссертация материалдарындағы теориялық және педагогикалық негіздерді еске алу ұсынылады;

- Дене шынықтыру және бұқаралық спорт саласында ұлттық ойындар мен спортты қолданудың озық    тәжірибелерін жинақтау және дамыту;

- Дене шынықтыру саласындағы мамандар даярлайтын оқу орындарында, білім жетілдіру курстарында ұлттық ойындарды кеңінен қолдануға арналған бағдарлама жасау;

- «Дене тәрбиесі және спорт»   мамандығы бойынша білім беретін ЖОО оқытылатын « Дене тәрбиесі және спорт педагогикасы» пәніне қосымша «Дене тәрбиесі және спорттың этнопедагогикасы» пәнін енгізу қазіргі күн талабына сәйкес деп санаймыз;

- Ұлттық спорт пен ойындардың елімізде ойдағыдай дамуына әсер ету мақсатында, мемлекеттік дәрежеде қолдау ретінде ұлттық спорт пен ойындарға арналған Заңның қабылдануын дұрыс деп санайды;

- Бұқаралық дене тәрбиесі мен спортты дамытуда ұлттық спорт пен ойындардың жетекші орын алатындығын ескеріп, Қазақстан спорт мектептерінде ұлттық спорт топтарының көптеп ашылуына көңіл бөлу керектігін ҚР туризм және спорт министрлігіне ұсынады;

- Елімізде ұлттық спорт түрлерінде мамандар жетіспейтіндігін ескере келіп, ҚР Білім  және ғылым министрлігіне маман кадрларды даярлау санын көбейтіп, арнайы жеңілдіктер жасауды ұсынады.

 

ДИССЕРТАЦИЯ ТАҚЫРЫБЫ БОЙЫНША ЖАРИЯЛАНҒАН ЕҢБЕКТЕР ТІЗІМІ

 

1. Алимханов Е. Палуанға ұлттық киiм керек пе ? Журнал Парасат - №10. -1994 ж.- Б.8-9
2. Алимханов Е. Исследование влияния изменения  спортивной одежды борца казахша курес на технику и тактику борьбы. Дети и олимпийское движение. Абакан, 1995. -С.24-28
3. Алимханов Е. Организация и проведение соревнований по борьбе казақша курес и методика записи технических приемов борьбы. Депонированный реферативный сборник.- №2.- 1995.- С. 105-108.
4. Алимханов Е. Психомоторные характеристики состояния борцов и гимнастов. Педагог. и  методико-биологические аспекты физ. воспитания и спорт. подготовки в Кыргызстане. 3-Респ. науч.-практ. конф.- Бишкек, 1995. – С.36-39
5. Алимханов Е. Совершенствование национальной борьбы казахша курес путем изменения модели одежды борца. Вопросы развития Киргизской физической культуры. Кир.ГИФК.- Бишкек, 1995. –С.43-47
6. Алимханов Е. Спорттық күрестi үйретудiң қағидалары мен тәсiлдерi. Алматы «Кiтап», 1996 ж.-Б.28
7. Алимханов Е. Большой спорт и народные игры. Спорт и здоровье человека. Межд. конгресс. Посвященный к  3-Центрально Азиатским играм. -Бишкек, 1999. –С.60-62
8. Алимханов Е. Қазахша күрес. Алматы, Атамұра, 2000 ж. – Б.15
9. Алимханов Е. Словарь «Физкультура и спорт». Алматы, Атамұра, 2000 ж. – П.Л. 11,27
10. Алимханов Е.А. Возникновение основ современного спорта у казахов. ⁄⁄ Теория и методика физической культуры. – Алматы, 2001. - №1.– С. 30-32.
11. Проблемы планирования подводящего микроцикла в спортивной борьбе.-С.59-61
12. Алимханов Е., Телеугалиев Ю. Формирование замкнутой коммуникации мотивов на этапе совершенствования двигательных умений и навыков ⁄⁄ Поиск, 2001. - №3. -С.157-163
13. Каражанов Б.К., Деев В.А., Мырзаев М.О., Алимханов Е.А. Адаптация кардио-респираторной функции организма дзюдоистов во время тренировки в условиях среднегорья. ⁄⁄ Теория и методика физической культуры. – Алматы, 2002. - №2.– С. 44-47.
14. Алимханов Е. Совершенствование координационных способностей борцов. Республиканская научно-практ. конференция. II Проблемы теории и практики физической культуры и спорта: сб. научн.ст.-Шымкент, 2002.-С.15-20
15. Алимханов Е. «Шөген» - шын далалық ойын. Спорт KS - № 31. – Алматы, 2003.-Б.1
16. Алимханов Е. Қазақ күресі-тәрбие бесігі. Спорт KS - № 76. -Алматы, 2003 ж.-Б.1
17. Алимханов Е. Этноисторические корни спортивных состязаний в Казахстане. VIII Международный научный конгресс «Современный олимпийский спорт и спорт для всех». - Алматы, 2004.- С.104-106
18. Алимханов Е. Роль народно-национальных видов спорта и игр  «Спорте для всех». Сеул, 2004.- II Сборник. – С.10-14
19. Алимханов Е. Балуанның дене-күш қабiлетiн арттыру. Алматы, «Алишер», 2004.– Б.72
20. Алимханов Е.А., Темиров Н. Влияние кочевого образа жизни на развитие национальных видов спорта. ⁄⁄ Теория и методика физической культуры. – Аламты, 2006. - №1.– С. 62-64.
21. Әлімханов Е.А., Худияров Ғ.Б. Көне деректің жаңа дәуірдегі көрінісі. ⁄⁄ Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі. – Аламты, 2007 - №1.– Б. 55-58
22. Алимханов Е. Қазақ күресінің бірнеше саласы болған «Айқын» газеті -№32 21.02.2007.-Б.1
23. Алимханов Е. Қазақтың балуандық өнері Алматы: Атамұра, 2008.-Б.150
24. Алимханов Е. «Ищем таланты Газета» «PROСпорт» .- № 21 от 18.03.2008г.
25. Алимханов Е.А., Худияров Г.Б. Проблемы поиска одаренных детей в спортивной борьбе ⁄⁄ Теория и методика физической культуры. – Алматы, 2008. - №1.– С. 128-130.
26. Закирьянов К.К., Алимханов Е.А. О новом подходе к системе отбора спортивного резерва в условиях суверенного Казахстана. ⁄⁄ Теория и методика физической культуры. – Аламты, 2009. - №2.– С. 144-150.
27. Алимханов Е., Худияров Г.Б., Отенов Н. Роль ранней специализации в подготовке резерва по спортивной борьбе ⁄⁄ ХІІІ международный научный конгресс «Современный олимпийский спорт и спорт для всех». – Т.І.- Алматы, 2009. – С. 374-376.
28. Алимханов Е. Атқа жеті қазынаның бірі деп қарау керек. «Ана тілі» газеті №29 23-29 шілде 2009.-Б.3-4
29. Алимханов Е. Дене тәрбиесі  және спорттағы этнопедагогика Журнал «Артспорт».- Алматы, 2010.- № 2. -Б.24-29
30. Алимханов Е. Физическое воспитание и этнопедагогика Материалы республикой научно практической конференций.- Алматы, 2010.- Б. 12-13
31. Алимханов Е.А. Педагогикалық тәрбие қоғамның тұтастық факторы ретінде. ⁄⁄ Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі. – Алматы, 2010. - №1.– Б. 17-19
32. Алимханов Е.А. Ұлттық спорт пен ойындардың дамуына ғылыми көзқарас қажет. ⁄⁄ Дене тәрбиесінің теориясы мен әдістемесі. – Аламты, 2010. - №1.– Б. 23-26
33. Алимханов Е. Дене тәрбиесі спорт этнопедагогикасы – Б. 27-30
34. Алимханов Е. Қазақ спортының ғалымдары. «Ұлттық спорт пен ойындардың бүгінгісі мен болашағы» Республикалық ғылыми – тәжірбиелік конференция. Алматы, 2010. – Б.27-30
35. Алимханов Е. Қазақтың ұлттық ойындарының ұлы далада дамуы Журнал «Орта бастауыш мектеп дене тәрбиесі». – 2010 ж.- №1. ҚХР. Құлжа қаласы. Б.18-22
36. Алимханов Е. Ұлттық ойындарға байланысты халық арасындағы салт-дәстүрлер, наным сенімдер және жол-жоралғылар. Журнал «Орта бастауыш мектеп дене тәрбиесі».- 2010 ж.- №2 ҚХР. Құлжа қаласы. -Б.7-11
37. Алимханов Е. Бәрі-бірімен байланысты дүние Журнал Артспорт.- Алматы, 2010.- №2.- Б.28-31
38. Алимханов Е. Развитие ноциональных игр и спорта в современном Казахстана // Материалы III – международной практической конференций «Современные проблемы теории и практики ФКиС». - Бишкек ,2010. -С. 102-110
39. Алимханов Е.А. Педагогикалық ойлар мен әсерлер және адам менталитеті // Хабаршы Абай атындағы ҚҰПУ. -№ 2.-, (26) Алматы 2010.- 124-129 бб
40. Алимханов Е. А. Ұлттық ойындардағы наным-сенімдер // Хабаршы ХҚТУ А.Яссауи атындағы. - Түркістан, 2010.- №2.- 76-81бб.
41. Алимханов Е. «Дене тәрбиесі – салауаттылық негізі» //Хабаршы ҚХҚ ӘТУ Пед. Ғылым сериясы. - №3, 2010ж. -180-185 бб.
42. Алимханов Е. Ұлттық ойындар мен спортты жүйелеу топтау //Абай атындағы ҚҰПУ. Хабаршы. - №3, (27).- 89-93бб.
43. Алимханов Е. Олимпиадалық ойындар бастаулары // Павлодар мем. педагогикалық университеті. Педагогикалық Қазақстан хабаршысы. - №3. - 28-33бб.
44. Алимханов Е. Ұлттық ойындар – қазақ халқының рухани байлығы. Аль-Фараби. // Хабаршы Қаз ғылымы мен өмірі.- Алматы, 2010. -№5. - 137-140 бб.
45. Алимханов Е. Ұлттық ойындар мен спорт – салауаттық өмір негізін қалыптастыру // Қазақстан мектебі. Биология және салауаттық негізі №5, 2010. -12-14 бб.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Резюме

 

Алимханов Елемес Алимханович

 

Теоретические и педагогические основы национальных видов 

спорта и игр

 

13.00.04 – Теория и  методика физического воспитания, спортивной тренировки, оздоровительной  и адаптивной физической культуры.

 

Актуальность работы определяется необходимостью теоретического и педагогического обоснования национальных видов спорта и игр в контексте современных требований, предъявляемых в области образования и спорта.

В настоящее время  наблюдается повышенный интерес  людей к духовным и культурным ценностям своего народа, в том  числе, и к национальным формам физического  воспитания.

Национальный спорт и игры в настоящее время стали шире использоваться в массовых видах спорта в работах по привлечению населения к здоровому образу жизни, подготовке спортсменов и в подготовке специалистов физической культуры и тренеров.

Обогащение новыми теоретическими и  педагогическими положениями развития национальных видов спорта и игр дает возможность развить теоретические и педагогические положения в обучении в образовательных учреждениях и при подготовке спортсменов.

Гипотеза исследования: предполагается, что исследование теоретических и педагогических основ национальных  видов спорта и игр дает возможность аргументировано доказать, что у казахского народа с древних времен сложилась оригинальная система физического воспитания, в которой основными средствами являются  национальные игры и спорт.

Цель исследования: обогатить теоретическую и педагогическую основу национальных видов спорта и игр в ракурсе требований нынешнего времени.

Объектом исследования: являются национальные игры и спорт, образовательные и спортивные учреждения РК.

Предмет исследования: совершенствование развития национальных игр и спорта в условиях суверенного Казахстана.

Научная новизна заключается в следующем:

- раскрыто  современное состояние развития и применения национальных форм физического воспитания;

- раскрыта роль и  место национального спорта и  игр в педагогическом процессе  и в этнопедагогике;

- проанализировано место  национального спорта и игр  в законодательных актах РК;

- дано теоретическое  и практическое обоснование перехода  национальных игр в отдельные  виды спорта;

- уточнены и обогащены  классификация и терминология  национальных видов игр и спорта.

Теоретическая значимость исследования: состоит в том, что полученные результаты существенно дополняют научные положения о национальных формах физического воспитания.

Практическая  значимость состоит в том, что предложенные автором выводы могут быть использованы в практике работы во всех образовательных и спортивных учреждениях, занимающихся  физическим воспитанием населения, а также при подготовке и переподготовке  физкультурных кадров на  курсах повышения квалификаций;

Основные положения, выносимые на защиту:

1. В настоящее время наблюдается отсутствие разработок теоретических и педагогических основ  национальных форм физического воспитания;
2. В педагогическом процессе недостаточно полно освещена роль национальных игр и спорта.
3. Обосновать роль национального спорта в массовом спорте и спорте высших достижений.
4. Обосновать необходимость систематизации, классификации  национальных видов спорта и игр, уточнить терминологию.

Объем и структура  диссертаций. Диссертация состоит из 5 разделов, вывода, практических рекомендаций, списка использованной литературы и приложений. 

В первом разделе определена цель и задачи исследования. Методика исследования и содержание педагогического эксперимента.

В втором разделе освещена необходимость теоретического и  педагогического обоснования национальных игр и спорта в контексте современных  научных требований и практики.

Проведен анализ научных  трудов отечественных и зарубежных исследователей, занимающихся вопросами развития национальных  форм физического воспитания. Из всех 121 защищенных кандидатских и докторских диссертаций по шифру 13.00.04 – Теория и методика физического воспитания, спортивной тренировки, оздоровительной и адаптивной физической культуры, 10 кандидатских диссертации посвящены темам национальных  видов спорта, из них 5 которые написаны на казахском языке. Из 17 защищенных докторских диссертации работа М. Таникеева «Теория и практика взаимовлияния национальных и интернациональных факторов в развитии физического воспитания и спорта в Казахстане» [1998], и докторская работа Б. Доскараева «Историко–педагогические основы становление и развития системы физической культуры в Казахстане» [2009] поднимают вопросы национальных форм физического воспитания.

Сделан краткий обзор  истории развития национальных видов  спорта и игр.