Аббревиатуралардың қолдану ерекшеліктері

Таңбалардың саны аз болған сайын ол омонимиялықтармен бейнеленетiнiн атап өту керек. (A, B, AC) әрiптер салалық сөздiктерге тiптi қысқартулар тiзiмдердегi ұғым және заттар тiптен әр түрлi байланыспағандар өзара белгi қояды. Мәтiндердiң ғылыми-техникалықтарда жаңа терминдер жаңа теориялар, ашулардың авторларының аттары бойынша құрастырыла алады. Табиғи, мұндай терминдер - "күштi" жалқы есiмдер бастапқыда нақты атпен берілген және бас әрiптен жазылады, бiрақ содан соң олардың көпшiлiктерi, жаман аттың грамматикалық ресiмделгендiгiн алып және кiшi әрiптен жиi жазған терминологиялық жүйенiң толық құқықты мүше болып қалыптасылады.

Ағылшын тiлiнде кез келген терминнiң қысқартуына тенденция байқалады. Орыс тiлi мен қазақ тілінде аббревиатуралардың сандық қатынасында едәуiр артта қалады:

сол бүйрек LK left kidney’;

оң бүйрек RK right kidney’;

сұйық азот LN liquid nitrogen;

Қысқартулардың типологияларының маңызды саны болады. Аббревиатура белгiлi дәрежеде аббревиатуралардың бөлiнуi шартты болып келеді. Өйткенi бұл құбылыс көп қырлы және бiрмәндi емес. Аббревиатураларының үш үлкен топтарға бөлiнетіндігі белгiлi: график түрiнде, лексикалық және синтаксистiк. Мысалы, график түрiнде аббревиатуралардың арасында үйреншiктi  келеді және бәрiне белгiлi, бiрақ шеңберлермен функционалдi шектелген жартылай ресми дәрiгерлiк құжаттамалар өте сирек кездеседі. “God only knows” Құдай біледі Аудармашы үшiн ерекше қиындық латын тілінің аббревиатураларын ұсынады. Еуропа тiлдерi үшiн бұл әсiресе көкейкестi, ағылшын тiлi үшiн жеке алғанда айырмашылық айтамыз, орыс, қысқартылған терминнiң теңбе-тең емес шифрды шешуiне алып келген латын тіліне дәл келедi. Сол қысқартуларды осы сынып дәрiгерлiктiң жазбаша тiл астында егер график түрiнде разрядка жататын айғақ анық, онда бұл [1 ] басқа лексикалық аббревиатура айырмашылығы болмайтын мәндерi бойынша кең қолдану өз табатын лексикалық аббревиатуралар кәсiби сөйлеу тiлiнде. Айрықша ықылас акронимдардың орысшалауына көңіл бөлу керек, өйткенi әйгiлi дәрiгерлiк баптар, түсiнiктемелердiң жазбаша сөзiнде және тағы басқалар қысқартуларды бұл түр әсiресе тiптi, орыс тiлiне акронимдардың аудармасының үш негiзгi тенденциялары болады:

1 ) транслитерация;

2 ) бастапқы түрдегi акронимды қолдану;

3 ) екі тілде бiрдей аббревиатураның жасау.

Мысалы, егер ол басқа алфавиттық жүйенiң құралдарымен жазысса, сонымен, акронимның аудармасында транслитерация қолдану DTIC ағылшынша – dacarbazinе (iсiкке қарсы препараты) дакарбазин Дтик орысша сәйкес келедi; PPD ағылшынша - purified protein derivative Ппд орысша - туберкулин ақтиын тазарту деп аударылады.

Қысқарған сөздер аббревиатура, олардаң мәтін ішінде жазылуы  мен ауызша айтылуы, соның ішінде ілеспе аудармада қолданылу қолдану ерекшелігін сөз еткенде ең алдымен тілімізге орыс тілі арқылы еніп, сан жылдар бойы сол қалпы қолданылуының арқасында қалыптасып кеткен халықаралық ұйымдардың қысқартылған атаулары ойға оралады. Бүкіл дүние жүзіндегі сияқты қазақ тілінде жазылатын мәтіндерде де аталған халықаралық ұйымдардың атауын білдіретін қысқарған сөздерді қолданудың қалыптасқан дәстүрін бұзбаған жөн.

Шет тілінен енген  қысқарған сөздердің тағы бір  топтамасына халықаралық ұйымдардың атауы орыс тілінде ағылщын тілінің транскрипциясымен алынған сөздер жатады. Мысалы, қазір өте жиі қолданылатын ИСО қысқарған сөзі ағылшын тіліндегі деген сөздің басқы әріптерінен деп алынған аудармасы Международная организация по стандартизации. Орыс тіліндегі бізге белгілі қысқарған сөз жасау тәсіліне сәйкес бұл жерде МОС деп алынуы керек еді, бірақ халықаралық қолданыста қалыптасып қалғандықтан орыс тілінде ИСО деп қалдырылған. Қазақ тілінде бұл қысқарған сөзді жазуда жоғарыдағы тәсілді пайдаланып деп жазып, ал әлеспе аударма жасаған кезде ИСО деп оқыған дұрыс болар еді. Банктік қызмет көрсету саласының дамуына байланысты қолданысқа енген ПОС – терминал деген сөздің жасалуы да осыған ұқсас; терминал торговой точки деген ағылшын тіліндегі сөздердің бастапқы әріптерінен, ЛИБОР  Лондонская межбанковая ставка предложения деген сөздердің басқы әріптерінен құралып жасалған.

Көптеген халықаралық  спорт ұйымдары атауларының аббревиатурасы да осылайша жасалған. Мысалы Еуропа футбол ассоциацияларының одағын Союз европейских  футбольных ассоциаций орыс тілінде УЕФА Халықаралық жеңіл атлетика федерациясы ұйымын ИААФ деп атайды. Ұзақ жылғы ілеспе аударма жасау кезінде танымал аудармышалдың айтуынша бұл қысқарған сөздер жиі пайдаланылатын жиындар көбіне халықаралық сипатта болады. Сондықтан аудитогияға түсінікті болуы үшін орыс тілінен қазақ тіліне әлеспе аударма жасағанда да халықаралық деңгейде қабылданатын аббревиатураны қолданғанымыз дұрыс.

Ал орыс тіліндегі  ОБСЕ аббревиатурасы сөздердің ағылшын  тіліндегі деген кезектілігіне  емес, осы тіркестің Огранизация по безопасности и сотрудничеству в Европе деген орысша аудармасынан жасалған. ООН аббревиатурасының да жасалуы осындай ол ағылшын тіліндегі дегеннен емес, осы тіркестіңорыс тіліндегі Организация объединенных наций деген аудармасынан алынған. Сондақтан жазбаша аудармада осы сияқты қысқарған сөздердің  өзімізде қалыптасқан ЕҚЫҰ және БҰҰ деп алып, ал ілеспе аударма жасаған кезде міндетті түрде Еуропадағы қауіпсіздік және ынтымақтастық ұйымы деп аударған жөн.

Қысқарған сөздерді қазақша  мәтінде қолданудың өзіндік ерекшеліктері де бар.  Орыс тілінде қысқарған түрінде қысқарған түрінде қолданыла беретін сөздерді қазақ тілінде қысқартып қолдану оларды түсінуді қиындататып жібереді. Сонықтан олардың ішінде жазбаша мәтінде немесе ауызекі айтуда аббревиатура түрінде пайдалануға болатыны да, болмайтыны да бар. Айталық, Қазақстан Республикасының Ішкі істер министірлігін – ҚР ІІМ, Қазақстан Республикасының Сыртқы істер министірлігін – ҚР СІМ деп жазғанымызбен, ауызша толық атауын айту керек. Ал орыс тілінде МОН РК деп жазылса да қазақ тілінде ӨР білім және ғылым министірлігін ҚР БҒМ деп алу қалыптаспаған. Орыс тілінде Евросоюз деген сөз ЕС деп айтылса да, жазыла бергенімен, қазақ тілінде Еуропалық одақ - әрі кеткенде Еуроодақ деп қысқартылып айтылады, бірақ ЕО ддеп айтылмайды. Сол сияқты Төтенше жағдайлар министірлігі туралы сөз болғанда орысша МЧС деп қысқартып айту қалыптасып қалған, ал һазаһ тілінде ТЖМ деп айту түсініксіз болар еді. Бұларға қоса күнделікті тіршілікте қолданылатын, орыс тілінде ұзақ жылдар бойы қысқартылып айтылуына ьайланысты орнығып қалған, ал қазақ тілінде қысқартылған түрі қолданылмайтын тіркестер бар, олар ПЖК постоянное место жительство, КСК кооператив собственников квартир, ФИО фамилия, имя, отчество, ЗАГС запись акта гражданского состояния ЖКХ жилищно – коммунальное хозяйство және тағы басқалары. Орыс тілінен қазақ тіліне аударма жасаған кезде бұл қысқарған сөздерді де толығымен жазған жөн.

Жиналыстарда баяндамашының  қысқарған сөздерді пайдалануы ілеспе аударма жасау барысында да қиындық тудырады, өйткені жоғарыда айтып өткеніміздей, орысша қысқарған түрінде айтылған сөздерді қазақ тілінде таратып айту мәтінді ұзартып жібереді. Яғни, ілеспе аудармашы баяндама жасап тұрған адамға ілесу үшін одан жылдамырақ қарқынмен сөйлеуі қажет болады.

Орысша – қазақша  өтетін жиналыстарда жиі қолданылатын қысқарған сөздерді бірнеше топқа  бөлуге болады; ең көп кездесетіні  сөздің басқы әріптері алынған қысқарған  сөздер аббревиатуралар мысалы; ҚР – РК, ТМД – СНГ, АҚШ  - США, БҰҰ  – ООН, ШЫҰ – ШОС т.с.с. бұл топтағы қысқарған сөздердің біразы қазақ тілінде жасалатын баяндамаларда, сөйлеуші сөзінде сол қалпында пайдаланып жүр, сондай  - ақ  жазылған мақалаларда, сұхбаттарда да қолданылуы үлесі артып келе жатыр. Оның ішінде мемлекеттер, ұйымдар, мекемелер атауларының үлес салмағы молырақ.

Ал сөздердің бір  немесе екі буыны бақы немесе соңғы  алынған қысқарған сөздер орыс тілінде  жиі кездескенмен қазақ тілінде  солай қолданылуы өте сирек мысалы; Алтел – Алтын телефон, Гохран – Государственное хранилище  ценностей, Госкомиздат – Государственный комитет по издательству; Казнет – Казахстанский интернет т.с.с. Бұдан қысқарған сөздердің бұл түрін де аудармада таратып айту қажеттігін туындайды.

Қысқарған сөздердің  тағы бір тобы – бір сөздің басқы  буыны мен екінші сөз тұтастай алынған сөздер де негізінен орыс тәләнде қолданылады, қазақшаға аудармасы қысқартып айтуға бірде келмейді; Госматрезерв – государственный материальный резерв, Евросоюз – Европейский союз, Казпотребсоюз – Казахстанский потребительский оптика, Казфосфор – Казахстанский фосфор, медоптика – медицинская оптика, Эксимбанк – экспортно – импортный банк, т.с.с.

Келтірілген мысалдар орыс тілінде қысқартылып алынған  сөздерді қазақ тілінде пайдаланудың өзіндік ерекшеддігі бар екендігіне көз жеткізеді. Жазбаша аудармада әшәнара қысқартып алуға жол берілсе, ілеспе аудармада баяндамашы орыс тілінде қысқарған сөздерді қолданса да, ілеспе аудармашылар арасында қазақ тілінде оларды толық айту дәстүрлі қалыптасқан.

Ілеспе аударма жасауды  жеңілдетудің бір амалы – сөйленетін сөздердің мәтіндерін алдын ала аударып қою. Міне, осындай баянбама мәтіндерді ертерек қолға тиген жағдайда іліспе аудармашылардың оны аударып алуына көмегі тисін деген оймен, біраз жылдардан бері жинақталған қысқарған сөздердің сөздігін шығарған.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қорытынды

 

Қорыта айтқанда аударма - ол адамзат баласынның дамуы барысындағы өте күрделі де жан – жақты құбылыс  болып табылады. Көбінесе аударманы тек  бір тілден екінші тілге аудару деп қарастырады.  Дегенмен, аудару барысында тұп нұсқа мен аударылатын тіл ғана қарыстырылмайды. Аударма жасаған кезде сан – алуан мәдениеттер, әр – түрлі тұлғалар, әр – түрлі пікір таластар әр – түрлі әдебиеттер мен дәуірлер, сонымен қатар, сан – алуан мәдениеттер мен даму кезеңдері кездеседі.  Аударма саласымен мәдениеттанушылар, этногрофтар, психологтар, тарихшылар, әдебиеттанушылар өздерінің қызығушылығын тудырады. Аударматанудың жан-жақтылығы сайма-сай ғылым саласында  негізгі зерттеу нысаны бола алады. Қысқарған сөздерді қазақша мәтінде қолданудың өзіндік ерекшеліктері ерекше орын алады.  Орыс тілінде қысқарған түрінде қысқарған түрінде қолданыла беретін сөздерді қазақ тілінде қысқартып қолдану оларды түсінуді қиындататып жібереді. Сонықтан олардың ішінде жазбаша мәтінде немесе ауызекі айтуда аббревиатура түрінде пайдалануға болатыны да, болмайтыны да бар. Бұл жұмыста аударма барысындағы қысқартылған яғни аббревиатуралардың аудару ерекшеліктерін қарастырып кеттік. Қысқарған сөздер аббревиатура, олардаң мәтін ішінде жазылуы мен ауызша айтылуы, соның ішінде ілеспе аудармада қолданылу, қолдану ерекшелігін сөз еткенде ең алдымен тілімізге орыс тілі арқылы еніп, сан жылдар бойы сол қалпы қолданылуының арқасында қалыптасып кеткен халықаралық ұйымдардың қысқартылған атаулары ойға оралады. Сонымен қорыта айтқанда, біз аудармада аббревиатуралардың алатын орны ерекше екенін ескеруіміз қажет.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Қолданылған әдебиеттер тізімі:

 

1. Қ.Ә. Әлпеисова -“Қысқарған сөздердің орысша – қазақша сөздігі” 2010ж.
2. М. Бектұров - “Қазіггі қазақ тілі” 2000 ж. 70 – 90 беттер

 3. Апполова М. А. Грамматические трудности перевода – М, 2004г. – с.77-79.

 4. Арбекова Т.И. Лексикология английского языка.- М, 2002г. – с. 109.

 5. Балишин С. И. О сокращениях в подъязыке медицины (на материале   английского языка) // Разновидности и жанры научной прозы. Лингвостилистические особенности. – М, 2005г. – с. 33.

6. М. Исмаилов – “Қазақ тілі” 1999 ж. 45 бет

7. Банкевич В.В. К вопросу о соотношении лексико-семантических и тематических групп // Семантика слова и предложения. – С-Пб, 2005г. – с. 113-115.

8. Верещагин Е.М., Костомаров В.Г. Лингвострановедческая теория слова. – М.: Русский язык, 2003г. – с. 55.

9. Виноградов В.С. Введение в переводоведение. – М, 2004г. – с. 38.

10. ЕҰУ Пәннің оқу әдістемелік құралы. Екінші басылым

11. Комиссаров – “Теория перевода” 145 – 192 беттер.