Талап ұғымы

Бірінші көзқарас бойынша, сотқа жүгіну құқығы материалдық құқықтың элементі болып табылады деу азаматтық процестің міндеттеріне қайшы келеді. Өйткені сот қана істің мән-жайларын зерттеу арқылы құқықтың бұзылғаны немесе бұзылмағаны туралы жауап айта алады. Талаппен сотқа жүгіну құқығы кез-келген тұлғада оның құқығының іс жүзінде бұзылғанына немесе бұзылмағанына қарамастан болады. Екінші пікірдің кемшілігін ғалымдар орынды атап көрсетеді. С.В. Курылевтың айтуынша, құқық қабілеттілік - Бұл тұлғаның құқыққа ие болуын тану, бірақ ол өз бетімен ешқандай шынайы игілікті қамтамасыз етпейді, тек заңмен көзделген субъективтік құқықтар мен міндеттерге ие болуға мүмкіндік береді, яғни құқыққа ие болудың қажетті алғы шарты ретінде болады. А.Н. Кожухарьдың ойынша, азаматтық іс жүргізуге құқық қабілеттілік - бұл белгілі жағдайларда субъективтік азаматтық іс жүргізу құқықтарына, оның ішінде, нақты іс бойынша сотқа жүгіну құқығына ие болуға мүмкіндік қана. А.А. Мельниковтің пікірінше, субъективтік азаматтық іс жүргізушілік құқық -өзіңде бар мүмкіндік, жедел жүзеге асыруға дайын болу. Субъективтік азаматтық іс жүргізушілік құқыққа ие болу мүмкіндігі іс жүргізуге құқық қабілеттіліктің болуына байланысты, демек ол субъективтік азаматтық іс жүргізушілік құқықтың міндетті қажетті алғы шарттарының бірі болып табылады.

Жоғарыда айтылған сын-пікірлерге сүйеніп, үшінші пікірді қолдауға болады. Талап қою құқығының іс жүргізушілік ұғым болып табылатыны бұл құқықтың болуының мүдделі тұлғада қорғалуға жататын субъективтік құқық немесе заңды мүдденің бар болуына тәуелді еместігінен де көрінеді. Әдебиетте талап қою құқығы мүдделі тұлғаның бірінші сатыдағы сотта белгілі бір нақты материалдық-құқықтық дау бойынша ісінің сотта қозғалуына және шешімін табу мақсатында қаралуына құқығы ретінде анықталады.

Азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымында талап қою құқығы туралы ілімнің даулы мәселесінің бірі - талап қоюға субъективтік құқықтың пайда болу сәтінің анықталатыны жөнінде. Ғалымдар бұл мәселеге байланысты әртүрлі пікірлер білдіреді.

Бір авторлар талап қою  құқығын оның жүзеге асырылуы иесіне толығымен 
танысты болатын біржақты құқықтылық ретінде, яғни талап қоюшының өз 
әрекеттеріне құқы ретінде қарастырады. Біржақты құқық сотқа 
жүгінгеннен бастап субъективтік құқыққа айналады, сөйтіп оған судьяның 
істі қарауға байланысты міндеті сәйкес келеді. Добровольскийдің айтуынша, егер талап қоюға субъективтік құқықтын пайда болуын мүдделі тұлғаның сотқа жүгіну және азаматтық істің қозғалу сәтіне кестендірсек, онда талап арызды қабылдаудан бас тартудың сипатын түсіндіру және талап арызды қабылдаудан бас тартуға шағымдану наразылық келтіру институтын теориялық тұрғыдан негіздеу мүмкін емес болар еді. Сондай-ақ, егер талап қоюға субъективтік құқық азаматтық істің сәтінен бастап пайда болады деп санасақ, онда іс бойынша іс жүргізуді артуға болмайды, өйткені іс қозғалып, іс жүргізу басталғаннан кейін процеске құқық пайда болды. Бірақ іс сотта қозғалғаннан кейін тұлға сотқа жүгінген және азаматтық іс қозғалған сәтте онда талап құқық мүлде болмағандықтан іс жүргізу құқыққа сай емес пайда болды деп танылып, қысқартылуы мүмкін. "Бір жақты құқықтың" субъективтік талап құқығына айналуы талап қоюшының сотқа қорғалу үшін жүгінуімен байланысты болғандықтан, мүдделі тұлғада талап қою құқығының болмауына орай іс бойынша іс жүргізуді қысқарту қисынсыз болар еді. Сондай-мына сұрақтар да жауапсыз қалады: неліктен бір жағдайда судья талап қоюшыны сол талаппен сотқа қайтадан жүгіну үмітінен айырып, ал тағы бір жағдайда мұндай үмітті қалдырып, талап арызды қабылдамайды Екінші ғалымдар тобы (А.А. Мельников, С.В. Курылев. М.А. Викут.) субъективтік құқықтың пайда болуы мен оның іске асуын таратып қарастырады. Олар сотқа жүгінуге субъективтік құқықтың,  яғни азаматтық іс қозғалғанға дейін пайда болатынын және талап қою мен азаматтық істі қозғау арқылы іске асырылатынын, талап қоюға субъективтік құқықтың өзінің іске асырылу сәтіне дейін іс жүргізушілік қатынастардан тыс өмір сүретінін көрсетеді. Бұл пікірді қолдауға болады.

Талап қоюға субъективтік құқықтың пайда болуы белгілі  бір мән-жайлармен байланысты. Олар заңның абстрактілі сипаттағы нұсқауларын сәйкес құқықтық қатынастың нақты белгілі субъектілерінің субъективтік құқықтары мен заңды мүдделері аясына енгізетін "тетік" ретінде болады. Субъективтік құқық бар жерде оған қарсы полюс ретінде заңды міндет те болады, сондықтан "субъективтік құқық әрқашан белгілі бір заңдық қатынас ауқымында өмір сүреді".

Талап қою құқығының  пайда болуы мен іске асырылуы талап қою құқығының алғы шарттары және осы құқықты іске асырудың шарттары деп аталатын белгілі бір мән-жайлармен байланысты болады.

Азаматтық іс жүргізу айналымына талап қою құқығының алғы шарттары және осы құқықты жүзеге асырудың шарттары ұғымдарын М.А. Гурвич енгізген. Оның бұл теориясы Оскар Бюловтың процестің болжамдары туралы ілімінен бастау алады. О. Бюловтың ілімі бойынша процестің болжамдары ретінде, процестің, яғни нақты құқықтық қатынастын пайда болуымен байланысты барлық мән-жайлар түсініледі. Бұл ілімді көптеген мемлекеттердің азаматтық іс жүргізу құқығының теориясы қабыл алды. 0. Бюлов ұсынған ілім ондағы логикалық қорытындылардың кейіннен күшінде болған заңнамамен және процестің кейінгі жағдайларымен сәйкес келмейтін тұстары болғанына қарамастан оған дейін іс жүргізушілік кұбылыстарды сипаттаумен шектеліп, ғылыми заңды қорытынды бермейтін азаматтық процестің теориясы үшін жаңалық болды.

Азаматтық іс жүргізу құқығы ғылымында осы мәселені зерттеуді  М.А. Гурвич жалғастырды және дамытты. Ол О. Бюловтың "Іс жүргізу болжамдарын" заңи маңызына қарай талап қою құқығының алғы шарттары және талап қою құқығын іске асырудың шарттары (тәртібі) деп екіге бөліп. екеуінің айырмашылықтары көрінбейтін "процестің болжамдары" деген ортақ ұғымнан бас тарту қажеттігін ұсынды.

Осында тоқталып өтетін маңызды мәселелердің бірі азаматтық  іс жүргізу құқығы саласындағы құқықытық терминдердің қазақша мәтініндегі кемшіліктер болып отыр. Осы күнге дейін құқықтық терминдердің қазақша базасы дұрыс қалыптасқан жоқ. Мысалы айта кетсек «процесс» сөзінің қазақша атауын заңнамада «іс жүргізу» деп атағанымен де бұл сөздің дұрыс берілмегендігін уақыт өткен сайын көз жеткізудеміз. Себебі «іс жүргізу» терминін «делопройзводства» сөзінің аудармасы ретінде де қолданып жүрміз. Кейбір аудармашылар «процесс» сөзін «үдеріс» деп аударуда. Біздің ойымызша бұл сәтті жасалған аударма сияқты.

Келесі бір қым-қиғаш шатасуға итермелейтін термин «талап» сөзі. Орысша атауы «иск» .Талаптың латын тіліндегі түпнұсқасы «аспо» Осы мәселеге қатысты заңгер-үдерісші М.Р. Кокашевтің пікірін келтіре кетуді жөн деп есептейміз.

Римдік талап - асtіо, Виндшайдтың  айтуы бойынша, құқық қорғау құралы емес, өзіндік құқықты жариялау түрі болып табылады. Виндшайдтың айтуынша, римдіктер үшін соттық жүйеде карастырылатын немесе оған дейінгі қолданыста жүрген заңдар емес, магистрат шығаратын немесе қоятын сот ісі арқылы шешілетін талаптың рөлі өте маңызды болды. Осылайша, римдік - құқықтық талап асtіо сөзі өзгеріске ұшырайды, яғни оның қазіргі заманға сай, жаңа аты "әрекеттену; талаптану, шагымдану, арыз беру″ [22].

Ал енді «иск» тарихына келер  болсақ, иск орыс тіліндегі «искать» сөзінен 
шыққан деген тұжырым жасалады. Яғни «іздену» «іздеу» сөздерінің 
синонимі ретінде берілген. Мұнда да көріп отырғанымыздай «иск» термині 
белгілі бір іс-қимылдың, әрекеттің сипатын көрсетіп тұр. Демек «иск» сөзінің 
тікелей мағынасында талап емес сол талабын іздеу жатыр. Яғни 
талапқоюшы     өзінің жауапкерге       қойған талабының қанағаттандырылмауының нәтижесінде амалсыз сотқа келіп шағынып, мүддесін қорғауды сұрап келіп отыр. Міне осы жерде ол сотқа (талап?) «иск» беріп отыр. Яғни мұндағы «иск» талапқоюшының жауапкерге қоятын материалдық талабын қорғау құралы ретінде қолданып отыр. Сол себепті «иск» сөзінің аудармасы «талап» деп қолдану дұрыс емес деп есептейміз. «Талап» терминінің тікелей аудармасы «требование».(материальное требование-материалдық талап). Сол себепті біз «иск» сөзінің аудармасы «талап» деген атауды алып тастауды және оның орнына «діттеме» терминін енгізуді ұсынамыз, Мүндағы «діттеме»  қазақ тілінің сөз қорындағы «діттеу» сөзінен алынған, яғни «іздеу, көздеу» деген мағынаны береді. Бұл аударманы жасау бізге не береді? Біріншіден бұл бізге заңнамадағы ұғымдардың

берілуіндегі шатасуды болдырмайды. Заңның түсінікті, қарапайым әрі нақты мәтінде болуына жол ашады. Өйткені біз «иск» сөзін «талап» деп «исковые требование» сөзін «талаптық талап ету» етіп, ал «требование» терминін тағы да «талап» деп аударып жатырмыз. Ал «претензия» сөзін «талап қою» деп аударуда. «Претензионно-исковая деятельность» «талап қоюшылық- талаптық қызмет» деп аударылуда. «Претензия» сөзін мүмкін «дат» деп аудару дұрыс келетін шығар, себебі ерте замандарда тұлға қолында билігі лауазымды тұлғаның алдында өз келіспеушілігін «дат» арқылы   білдіретін   болған.  Құқықтық  терминдерді   көнерген    сөздік қордан ұғымды ала білу де қоғам үшін де, тілдің дамуы үшін де аса пайдалы   болмақ.   Қ.Р.   «Нормативтік   құқықтық   актілер   туралы заңында» 18-бабында   «Нормативтік құқықтық актінің мәтіні   әдеби тіл мен заң   терминологиясының    нормалары    сақтала    отырып    жазылады»    деп

көрсетілген.  Міне байқап отырғанымыздай  қым-киғаш шатасу мен қарама-

қайшылыққа толы, жай азаматтар түгілі заңгерлердің түсінуіне де оңайға соқпайтыны айқын көрініп тұр. Заң мәтіні көпке ұғынықты, нақты әрі дәлме-дәл мағынада жазылуы тиіс. Осыған байланысты біз келесідей терминдер тізбегін ұсынамыз:

үдеріс-процесс,

діттеме-иск,

діттеу арызы-исковое заявление,

талапкер-истец,

талап-требование,

материалдық талап-материальное требование,

дат-претензия

Біздің бұл келтірген  пікірлерімізге көптеген азаматтар қарсы пікір айтуы да мүмкін. Себебі ұсынылып отырған терминдер әлі енгізілмеген бұрын заңнамада белгілі бола коймаған тосын сөздер. Бірақ та сынау-пікірлерді біз асыға күтеміз. Себебі сынау бар жерде ұсыныс та болуы тиіс екендігі белгілі.

 

3.Талап қоюды қамтамасыз ету

Талап қоюды қамтамасыз ету үшін негіздер

Аралық сотта немесе төрелiкте iс қарау тараптарының iсiне қатысатын адамдардың арызы бойынша соттың талап қоюды қамтамасыз ету үшін шаралар қабылдауы мүмкін. Талап қоюды қамтамасыз етуге, егер мұндай шараларды қабылдамау сот шешімін орындауды қиындатса немесе оның орындалуын мүмкін етпесе, істің барлық жағдайларында да жол беріледі.

Қазақстан Республикасының қаржы ұйымдарының қызметін реттейтін заңдарында көзделген жағдайларда, қаржы ұйымына және (немесе) оның мүлкіне қатысты оны қайта құрылымдауды жүргізу кезінде талап қоюды қамтамасыз ету шараларын қабылдауға жол берілмейді.

Талап қоюды қамтамасыз ету шаралары

1. Талап қоюды қамтамасыз ету  жөніндегі шаралар: 

1) жауапкерге тиесілі және оның өзінде немесе басқа адамдарда болатын мүлікке тыйым салу (банктің корреспонденттік шотындағы ақшаға және сауда-саттық ұйымдастырушылардың ашық сауда-саттық әдісімен сауда жүйелерінде жасасқан репо операциялары бойынша нысана болып табылатын мүлікке тыйым салуды қоспағанда).

Шет мемлекеттің Қазақстан Республикасының аумағындағы корреспонденттік шотындағы ақшаға тыйым салуға Қазақстан Республикасының және оның меншігінің юрисдикциялық иммунитетін шет мемлекеттің бұзуынан келтірілген залалдарды өтеу туралы талап қоюлар бойынша жол беріледі.

Жауапкерге тиесілі және банктегі ақшаға тыйым салу түріндегі талап қоюды қамтамасыз ету туралы ұйғарымда тыйым салынатын ақша сомасы көрсетілуге тиіс. Тыйым салынатын ақша сомасын іс материалдарын  негізге ала отырып, сот айқындайды;

2) жауапкерге белгілі бір әрекеттерді  жасауға тыйым салу;

3) басқа адамдардың мүлікті жауапкерге беруіне немесе оған қатысты өзге де міндеттемелерді орындауына тыйым салу;

4) мүлікті тыйым салудан босату  туралы талап қойылған жағдайда  мүлікті өткізуді тоқтата тұру;

5) мемлекеттік органның, ұйымның  немесе лауазымды адамның (Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің немесе қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу мен қадағалауды жүзеге асыратын мемлекеттік органның қаржы нарығындағы қызметті жүзеге асыруға арналған лицензиялардың қолданылуын тоқтата тұру және (немесе) одан айыру, қаржы ұйымдарын консервациялауды жүргізу жөніндегі актілерін, сондай-ақ олардың жазбаша нұсқамаларын қоспағанда) дауға салынатын актісінің қолданылуын тоқтата тұру;

6) борышкер сот тәртібімен дауға  салатын атқарушылық құжат бойынша  өндіріп алуды тоқтата тұру болуы мүмкін.

2. Қажет болған жағдайларда сот  осы Кодекстің 158-бабында аталған мақсаттарға сай келетін талап қоюды қамтамасыз ету жөніндегі өзге де шараларды қабылдауы мүмкін. Соттың талап қоюды қамтамасыз етудің бірнеше шараларын қабылдауы мүмкін. Осы баптың бірінші бөлігінің 2) және 3) тармақшаларында аталған тыйым салулар бұзылған жағдайда кінәлі адамдар әкімшілік жауаптылықта болады. Оның үстіне, талап қоюшы сот тәртібімен осы адамдардан талап қоюды қамтамасыз ету туралы ұйғарымды орындамаудан келтірілген залалдарды өтеуді талап етуге құқылы.

3. Талап қоюды қамтамасыз ету шаралары талап қоюшының мәлімдеген талаптарына шамалас болуға тиіс.».

Талап қоюды қамтамасыз ету туралы арызды қарау 

Талап қоюды қамтамасыз ету туралы арызды судья жауапкерге және аралық сотта немесе төрелiкте iс қарау тараптарының iсiне қатысатын басқа адамдарға хабарламастан ол сотқа түскен күні шешеді. Талап қоюды қамтамасыз ету туралы арызды қарай келіп, судья ұйғарым шығарады.

Талап қоюды қамтамасыз ету туралы ұйғарымды орындау

Талап қоюды қамтамасыз ету туралы ұйғарым сот шешімдерін орындау  үшін белгіленген тәртіпте дереу  орындалады.

Талап қоюды қамтамасыз етудің бір  түрін екінші түрімен ауыстыру

1. Аралық сотта немесе төрелiкте iс қарау тараптарының iсiне қатысушы адамның арызы бойынша талап қоюды қамтамасыз етудің бір түрін екінші түрімен ауыстыруға жол беріледі. Талап қоюды қамтамасыз етудің бір түрін екіншісімен ауыстыру туралы мәселеге іске қатысатын адамдарға арызды қараудың уақыты мен орны туралы хабарлай отырып, сот рұқсат береді, алайда олардың келмей қалуы осы мәселені мәні бойынша қарауға кедергі келтірмейді. Талап қоюдың бір түрін екінші түрімен ауыстыру туралы судья ұйғарым шығарады.

2. Ақшалай соманы өндіріп алу  туралы талап қоюды қамтамасыз еткен жағдайда жауапкер талап қоюды қамтамасыз етуге сот қабылданған шаралардың орнына соттың депозиттік шотына талап қоюшы талап ететін соманы енгізуге құқылы.. Талап қоюды қамтамасыз етудің күшін жою 1. Талап қоюды қамтамасыз етудің күшін сол сот тараптардың арызы бойынша немесе өз бастамасы бойынша жоюы мүмкін. Талап қоюды қамтамасыз етудің күшін жою туралы мәселе сот отырысында шешіледі. Іске қатысатын адамдарға сот отырысының уақыты мен орны туралы хабарланады, алайда олардың келмей қалуы талап қоюды қамтамасыз етудің күшін жою туралы мәселені қарауға кедергі келтірмейді.