Кеден ісін ұйымдастырудың экономикалық қажеттілігі

Қазақстанның сыртқы экономикалық әрекеті дегеніміз - республиканың нарықтық экономика құру және тұрақтану, оның әлемдік экономикаға кіруі, республика тұрғындар қажеттіліктерінің қанағаттандыру мақсатында материалды және басқада өндіріс аймағындағы әрекеттің сыртқы экономикалық саласындағы экспорт, импорт, шетел инвестициялары, сақтандыру, біріккен кәсіпкерлік сұрақтары бойынша субьектілердің іс-әрекеті.

Сыртқы экономикалық әрекет – шаруашылық әрекеттің негізгі  салаларының бірі болып табылады. Сондықтан, өзінің жиынтығында ұлттық экономиканың бір-біріне байланысты звеноларының  сыртқы экономикалық комплексін құрайтын билік және басқару органдары, меншік түрлеріне және ведомстволық қарамағындағыларға тәуелсіз шаруашылық субъектілерінің түріндегі мемлекет арқылы көрінеді. Сыртқы экономикалық әрекеттің барлық субъектілері меншік түрлері және әрекет түрлеріне тәуелсіз, оны жұмыс жасап жатқан заң бойынша жүргізуге  құқылы болады, сыртқы экономикалық әрекеттің түрлерін, көлемін, бағытын анықтайды.

Шаруашылық субьектілердің іс-әрекеті болып сырты экономикалық әрекет болады, ол материалды-зат түрінде өнім айырбасымен қамтамасыз ететін өндірістік шаруашылық, ұйымдық-экономикалық және сауда-саттық қызметтердің жиынтығын білдіреді.

Сыртқы сауда операциялар  сауда-саттық әрекеттің негізгі және қосымша түрлерінің комплексі болып келді. Ол сату-сатып алу келісімінің жүзеге асырылуын қамтамасыз ететін техникалық әдістерінің жиынтығы. Халықаралық бизнесте қатысу үшін субъектілер тауардың сатып алу-сатуымен байланысты, сыртқы сауда операцияларының ең тиімді және өздеріне икемді түрлерін таңдайды. Қазақстан Республикасында тауар дегеніміз сыртқы сауда іс-әрекетінің пәні болып келетін әрбір жылжымалы мүлік, валюталық бағалықтар, электр, жылу және энергияның басқа түрлері, жылжымайтын мүлікке жататын әуежайлық және теңіздік ссудалар, ішкі ссудалары және космос объектілері. Халықаралық тасымалдау туралы келісім кезінде қолданатын көлік құралдары тауарға жатпайды.

Теңдік және мемлекеттердің өзара пайдаларын бірлестіру құқығын  мойындау принципінде келісетін  жақтардың міндеттерінің, екі жақтық және көп жақты экономикалық ынтымақтастықтың өзара және әділ пайда алуын, халықаралық міндеттемелердің адал орындалуын міндетті сақтау қарастырылады.

Экономикалық дискриминация  принципі барлығы қолдаған нормамен негізделеді. Бұл принцип бойынша  әрбір мемлекет халықаралық экономикалық қатынаста басқа мемлекетке қойылған жалпы шарттарға ортақ болу құқығына ие болады.

Сыртқы экономикалық байланыста ұйым түрін таңдау еркіндігі  принципі. Халықаралық сауда және басқа да экономикалық ынтымақтастық  түрлерін жүзеге асыруында әр бір мемлекет өзінің сыртқы экономикалық қатынасында ұйым түрлерін еркін таңдайды және халықаралық экономикалық ынтымақтастыққа екі және көп жақты келісімдер жасай алады. Мемлекеттердің сыртқы экономикалық байланыстары әр түрлі салаларда жүзеге асады. Олар мына негіздерде қалыптасуы мүмкін:

• мемлекеттік сыртқы сауда монополиялары және сыртқы экономикалық қызметтің басқа түрлері негізінде;
• импорттық және экспорттық баж салықтарын орналастыратын және төленетін кедендік – тарифті жүйесі негізінде;
• шетелден әкелінетін және шетелге шығарылатын тауарлардың тек қана лицензия негізіндегі жүргізілетін лицензиялық жүйесі негізінде;
• шетелден әкелінетін және шетелге шығарылатын тауарлардың сауда еркіндігі негізінде.

Барлық сыртқы экономикалық байланыстардың ұйымдасу түрлері басқа мемлекеттердің еркінен тәуелсіз жүзеге асады. Қазақстан сыртқы экономикалық байланысының ұйымы ТМД елдерінің бірнеше мемлекеттерімен еркін сауда тәртібін қолдануда кедендік тарифті жүйеге негізделеді.

Ең үлкен қолайлық принципі мемлекет келісетін мемлекетке өзара қатынастарында қолайлы жағдай жасау міндеттемесін білдіреді.

Ұлттық тәртіп принципінде  мемлекеттердің басқа мемлекеттің  жеке тұлға және заңды тұлға құқықтары  толық немесе жарым-жарты теңеседі.

Өзара түсінісу принципі мемлекеттердің басқа мемлекеттің жеке тұлға және заңды тұлғаларына қолайлы жағдай және жеңілдіктер жасаумен негізделеді.

Сыртқы экономикалық қызметтің арнайы принциптері²:

1. Сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу принципі. Қазақстан республикасында сыртқы экономикалық қызметті мемлекеттік реттеу мақсаты мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық дамуын қалыпқа келтіру, әлеуметтік-нарықтық экономиканы құру, дүниежүзілік тауарлы нарықты нақты орынды жаулап алу, ішкі тұтыну нарығын қанағаттандыру, қазақстанның дамуына арналған шетел инвестицияларын тарту және нәтижелі қолдану болып табылады. мемлекеттік сыртқы экономикалық қызметті реттеу жүйесіне мыналар кіреді:

• сыртқы экономикалық қызметке қатысушыларды тіркеу;
• кеден шекарасы арқылы ауыстырылатын тауарларды және де басқа мүлікті ресми мәлімдеу;
• экспорт және импорт тауарларын реттеу;
• сыртқы экономикалық қызметті шапшаң реттеу өлшемі.

2. Экономикалық еркіндік принципі. Экономика сферасында мемлекеттің негізгі мақсаты экономикалық еркіндік принципі орындалуына арналған заңды және басқа шарттарды қалыптастыру болып табылады. Экономикалық еркіндік принципін сыртқы экономикалы қызмет субъектілерін қарастыратын болсақ, олар заң шеңберінде және өздігінен сыртқы экономикалық қызмет бағытын, көлемін және түрін анықтайды.

3. Бәсеке және монополизмнен қорғаныс принципі экономика дамуының негізі болып табылады. Бұл принцип заңды бәсекені шектеуге немесе жоюға бағытталған. Заң тек қана адал бәсекені қорғайды және нарықта беделі басым кәсіпкерлердің басқаға қиянат жасауына рұқсат етпейді.

4. Сыртқы экономикалық қызмет субъектілерінің теңдік принципінде сыртқы экономикалық қызметті жүзеге асыруда қызмет және меншік түрлерінен тәуелсіз субъектілердің міндеттерінің түрлері және құқықтарының бірдейлігін мойындауын қарастырады. Сыртқы экономикалық қызмет субъектілерінің теңдік ұғымы – біріншіден, сыртқы экономикалық қызметке қатысушылардың заң алдында бірдей жауаптылығы және екіншіден, өздерінің арасында теңдігін білдіреді.

5. Сыртқы экономикалық қызмет субъектілерінің құқығын қамтамасыз ету принципі. Кәсіпкерлік қызмет мемлекет құқықтардың сақтау кепілдіктерін құру жолымен қамсыздандыратын заңға сүйінген қорғанысқа мұқтаж болады. Ең алдымен мемлекет жеке кәсіпкерлік қызмет еркіндігіне кепіл болады және қорғанысты қолдауды қамсыздандырады. Сыртқы экономикалық қызмет қатысушыларының шаруашылық қызметіне ешкімнің илігу еркі жоқ. Олар сыртқы экономикалық қызметтің заңмен тиым салынғандардан басқа кез-келген түрімен шұғылдана алады.

Сыртқы экономикалық қызметті реттеудің негізгі әдістері тарифті және тарифсіз реттеу болып табылады.

Сыртқы экономикалық қызметті тарифті реттеу. Экспорт  және импортты мемлекеттік реттеудің  ең көп таралған әдісі кеден тарифі болып саналады. Кеден тарифі Қазақстан  Республикасының кеден аймағына шеттен әкелінетін немесе осы аймақтан тасып шығарылатын тауарларға экспорттық немесе импорттық баж салықтарын салумен негізделеді. Кеден тарифі екі жақты функцияны орындайды: протекционизмдік функция ұлттық тауар өндірушілерін қорғаумен негізделеді, фискалдық функция ел бюджетіне қаражат түсуін қамтамасыз етумен негізделеді. Импорттық және экспорттық кеден тарифтерінің айырмашылығы бар.

Импорттық кеден баж  салығын үлкейткен сайын импортер шығындары көбейіп, сатылатын тауар  бағасын жоғарлатуға тырысады, нәтижесінде  ішкі нарықта импорттық тауарларға сұраныс азаяды. Ұлттық өндірушілер тауарларының бәсеке қабілеттілігі үлкейеді. Импорттық өнімге баж салықтарының ең аз мөлшерде қойылуы, елде шығарылмайтындығымен және өндірісте белсенді тұтынылатындығымен түсіндіріледі. Қазіргі таңда дамыған елдердің көпшілігінде ең аз кеден баж салығын жартылай фабрикаттарға, жоғары кеден баж салығын маңызды ішкі өндіріс дәрежесін ынталандыратын дайын бұйымдарға қояды.

Экспорттық кеден тарифінің  мақсаты экспорт тауарларының ел экономикасында прогресшіл құрылымды өзгертулердің ынталандырылуымен негізделеді.

Қазақстан Республикасында  шеттен әкелінетін немесе осы аймақтан тасып шығарылатын тауарларға кеден  баж салықтары үкімет тарапынан  орналастырады. Қазақстан Республикасының  кеден шекарасы арқылы шеттен әкелінетін немесе осы аймақтан тасып шығарылатын тауарларға кеден баж салықтары үкіметпен қойылған құнмен негізделеді және келісім түрлерінің,басқа да факторлардың әсерінен өзгертілмейді.

Кеден баж салықтарының түрлері келесілермен ерекшеленеді:

Адвалорлық – алынатын тауарлардың салық кеден құнының пайыздық есептемелері;

Ерекшелер – алынатын тауарлардың бірлігіне анықталған мөлшерде салынатын салық есептемелері;

Қиыстырылғандар – аталған  екеудің үйлесушілерге кеден  баж салығын салу түрі.

Әдеттегі кеден баж  салығынан басқа Қазақстанда келесі кеден баж салықтарын қолданылады:

• маусымдық;
• арнайы;
• антидемпингтік;
• өтемақылық.

Маусымдық кеден баж  салықтары шеттен әкелінетін және шығарылатын  тауарларды оперативті реттеумен негізделеді. Алдын ала ескерілген кеден баж  салықтарының тарифі өзгермейді. Маусымдық баж салықтарының әрекет мезгілі қондырылған кезеңнен кейінгі төрт ай ішінде әрекет етеді.

Арнайы кеден баж  салықтары Қазақстан Республикасының  кеден аймағына тауар шеттен әкелінсе қолданылады, себебі Отан өндірушілеріне зиян алып келуінен немесе бәсекелес тауарлардың бәсеке қабілеттілігінен қорғайды, сонымен қатар елде экономикалық жағдайды тұрақтандыру көзделеді.

Антидемпингтік баж  салығы тауарлардың тасып шығару бәсеке бағасынан Қазақстан Республикасының  кеден аймағына шеттен әкелу бағасынан төмен болса немесе бәсекелес тауарлардың отан өндірушілеріне зиян алып келу қауіпі болса қолданылады.

Өтемақылық кеден баж  салықтары тауарлардың Қазақстан  аймағына шеттен әкелу кезінде республикада ұқсас тауарлардың өндіріс кеңейтуіне кедергі болатын болса қолданылады.

Баж салықтарының салынуында елдерден тауарлардың шеттен әкелу  кезінде ерекше кеден және сауда  жеңілдіктері беріледі, егер екі жақ  өзара келіскен және үшінші елдерге  таратылатын болса.

Қазақстан Республикасының  кеден шекарасы арқылы өтетін тауарларға баж салықтарынан басқа ҚҚС, акциздер салықтары төленеді.

Сыртқы экономикалық қызметті тарифсіз реттеу. Сыртқы экономикалық қызметті тарифсіз реттеу көбірек басыңқы  әдіс болып табылады. Экспорт немесе импорт тауарларын өткізуге тиым салынуы мүмкін. Тарифсіз реттеу импорт пен экспорт тауарларын квоталау және лицензиялау көмегі арқылы, жоғары технологиялардың, жұмысшы күштің арқасында жүзеге асады.

Квота – тауарлардың  шеттен әкелу немесе шығару көлемінің  сандық шегі анықталған мерзім қалыптастыру.

Квоталау мына мақсаттарда  қолданылады:

• елдің ұлттық қауіпсіздігін қамтамасыз ету;
• ішкі тауарлық нарықтағы жағдайды есепке ала отырып, халықаралық міндеттемелерді орындау;
• ішкі тауар өндірушілерді қорғау.
• лицензия – сыртқы сауда операцияларын жүзеге асыруға мемлекеттік органдардан рұқсат алу.
• лицензиялау мына мақсаттарда қолданылады:
• адамдардың денсаулығы мен өмірін қорғау және қоршаған ортаның бүтіндігін сақтау;
• орны толымсыз табиғи қорлардың жоғалу қаупін жою;
• қоғамдық рухани байлығын және құқықтық тәртіпті сақтау;
• қазақ халқының мәдени мұраларын сақтау;
• Қазақстан Республикасында халықаралық міндеттемелердің орындалуын қадағалау;
• Қазақстан Республикасында тұрақтылықты сақтау және сыртқы қаражат жағдайын қорғау.

Қаулыға сәйкес лицензияланған тауарлар тізімін төрт топқа бөлуге болады:

Бірінші топ – Қазақстан  Республикасы үкіметімен лицензиялау  негізінде негізделген экспорт  және импорт тауарлары (қару-жарақ және әскери техника, жабайы аңдар, жабайы өсімдіктер, ядролық материалдар, технологиялар, жабдықтар және т.б.);

Екінші топ – арнайы министріліктің және ведомстволардың  лицензиялары арқылы жүзеге асатын экспорт  және импорт тауарлары (дәрілік өсімдіктер, өсімдік және малдан шығатын дәрілік  шикізат, жабдықтар, екі есе тағайындау технологиялары, қымбат табиғи тастар және металдар және т.б.);

Үшінші топ – арнайы министріліктің және ведомстволардың  лицензиялары арқылы жүзеге асатын импорт тауарлары (өсімдіктердің қорғанысына  арналған химиялық құралдар, дәрігерлік техника, оқ-дәрі, жарылғыш заттар, есірткі және психотропты құралдар және т.б.);

Төртінші топ –  Қазақстан Республикасының халықаралық  міндеттемелеріне сәйкес лицензияланған экспорт тауарлары.

Қазақстан дүниежүзілік сауда ұйымына кіру шартының бірі – саудаларға шек қоюларын алып тастау болғандықтан, Қазақстан нарығын реформалау бойынша тарифсіз реттеуді қолдануын қысқартуды болжайды.