Кедендің істің қалыптасуы мен дамуы

    Диссертацияның  құрылымы терминдік сөздердің түсініктемесінен, қысқартудан, кіріспеден, екі бөлімнен, қорытындыдан, пайдаланған деректер тізімінен және қосымшалардан тұрады. 

    НЕГІЗГІ  БӨЛІМ

    Диссертацияның  кіріспе бөлімінде – тақырыптың өзектілігі, зерттелу деңгейі, ғылыми құндылығы, ғылыми жаңалығы, практикалық маңызы, мақсаты мен міндеттері, методологиялық негіздемесі айқындалды.

    1868-1890 жылдардағы Қазақстан территориясының Батыс Қытаймен шекарасындағы кедендік істің бастамасы деп аталған бірінші бөлімде Ресейдің жалпы кедендік саясатындағы үдерістерге, оның азиялық бағыты мен аймақтық нұсқаларына сипаттама беріліп, Ресей мен Цинь империясы арасында келісімдердегі ресейлік экономикалық мүдделер мен тарифтер мәселесі талданып, жергілікті әкімшіліктер тұсындағы кедендік қызметтің іске асу дәрежесі зерттеледі.

    Ресейдің  кедендік саясатындағы тенденциялар, оның азиялық бағытының  және аймақтық нұсқасының ерекшеліктері атты бірінші бөлімшеде ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы ресейлік кедендік саясаттағы негізгі тенденциялар мен ағымдар, кедендік тарифтердің өсу мен төмендеуінің факторлары мен алғышарттары, кедендік саясаттың азиялық және өлкелік бағыттарының ортақ тенденциялары мен ерекшеліктері қарастырылады.

    Қаржы министрлері А.М. Княжевич, М.Х. Рейтерн, Н.Х. Бунге, И.А. Вышнеградский, С.Ю. Витте  тұстарындағы кедендік саладағы өзгерістер мен ұстанымдар талданып, әрбір кедендік тарифтің экономика және сауда айналымына әсері сарапталады. Ресейдің ХІХ ғасырдың екінші жартысы мен ХХ ғасырдың басындағы кедендік саясатын сараптай келе, оның эволюциясы бірнеше ағымның үстемдік құрған кезеңдерінен өткені айқындалды: 1) 1857-1876 жылдар – фритредерлік бағыт; 2) 1876-1891 жылдар – фискалдық бағыт; 3) 1891-ХХ ғасырдың басы – протекционисттік бағыт.

    Еуропалық Ресейден бағыт алған 1870-ші жылдардағы үкіметтің индустриалдық және «алтын» саясаты өзінің әсерін Шығыс елдеріне де жайды. Бұл бағытты Ресейдің фабрикалық өнеркәсібінің дамуының перспективаларын Азияның тиімді нарықтарына шығуда көрген өнеркәсіпшілер қолдады. Өнеркәсіпті қолдаушылық пен сауда балансын нығайту Азиядағы сауда және кедендік саясатқа әсер еткен мақсатқа жету құралдары болды. Ресейлік билік өкілдері ресейлік тауарларды Шығысқа шығаруға жол салып, еуропалық Ресейдің қолдаушылық кедендік тарифтерін азиялық аудандарға біртіндеп тарату жолымен сырттан еуропалық импортты шектеуге тырысты.

    Жауланған Қазақстан территориясында ресейлік билік иелері тарапынан сауда-кедендік салада бірнеше міндеттерді шешу көзделген болатын:

• Ресейдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ету, оның ішінде, отарлық нарықтарда шетелдік, ең алдымен, ағылшын тауарларының бәсекелестігінен ішкі өнеркәсіп тауарларының үстемдігін қорғау;
• алдыңғы қатарлы еуропалық мемлекеттер тарапынан игерілмеген Қазақстан территориясымен шекаралас Батыс Қытай нарықтарын дами бастаған ресейлік өнеркәсіп тауарларының тұтыну нарығына айналдыру.

    Сондықтан, Ресейдің Түркістан иелігі мен Қытаймен шекаралас Жетісу және Семей облыстарындағы нарықтарға еуропалық тауарлардың  енуінен қауіптенген ресейлік биліктер бұл аймақтарда тіпті, көптеген шетелдік тауарларға тыйым салушы тарифтерді ұстанды. Ал Шыңжаңды өзінің экономикалық ықпалына түсіру мақсатында сауда байланыстарын  нығайтуға, бұл сауданың кедендік ауыртпашылығын төмендетуге бет алды. Орта Азиядағы ағылшын-орыс саяси және экономикалық бәсекелестігі аясында Ресей иеленген территориялардың нарықтарын ішкі Ресейлік нарықтармен тығыз байланысын кедендік-тарифтік механизмдер арқылы қамтамасыз етуге тырысты, себебі Ресей үшін бұл өлке экономикалық тұрғыда өнеркәсіптік тауарларды өткізу және шикізат қорының перспективті нарықтары ретінде қарастырылды.

    Екінші  бөлімшенің атауы - Сібір және Орынбор кедендік шептерінің таратылуы. Осы бөлімшеде Сібір және Орынбор шептерін таратудың алғышарттары, себептері, билік инстанцияларында талдануы қарастырылады.

    1867-1868 жылдардағы әкімшілік реформаларды  дайындау барысында Қазақстан  және жауланған территориялардың  ресейлік ішкі экономикалық-нарықтық  қатынастарға өтуі Сібір және  Орынбор бойымен қалыптасқан  кедендік бақылау жүйесін жоққа  шығарып, жаңа жауланған территорияларда  Батыс Қытаймен, Бұқара және Хиуа  хандықтарымен және өзге де  мемлекеттермен кедендік бақылауды  орнатуды талап етті. 1865 жылы мәселені  талқылау Қаржы министрінің тапсырысымен  арнайы комиссияға жүктелді. Комиссия  құрамында қаржы және әскери  министрлік, жергілікті Орынбор  және Батыс Сібір әкімшіліктерінің  өкілдері болды. Комиссияның ұйғарымы  – Сібір және Орынбор кедендік  шептерін таратып, жаңа әскери  шептердің бойында әскери күштердің  қарауына жүктелуі болатын. Яғни, кедендік шепті ұйымдастыру ісі  арнайы мамандандырылған жүйе  незігінде емес, жергілікті әскери  әкімшілік қызметтерінің бірі  ретінде ұйымдастыру ұсынылды. Екіншіден,  ресейлік әкімшілік-басқару жүйесіне  енгізілген қазақ даласы мен  жаңа жауланған Орта Азиялық  территорияларда ішкі нарықты  өзге азиялық тауарлардан, әсіресе,  ағылшын-үнді тауарларынан қорғау  мақсаттары үшін кедендік жүйені  аймақта енгізудің қажеттілігі  мойындалды.

    Орта  Азиядағы әскери операциялар нәтижесінде  Сібір мен Орынбор шептеріндегі орыс-ортаазиялық сауда байланыстары бәсеңдеген еді, сондықтан қазынаның  мүддесі үшін император ІІ-ші Александрдің жарлығымен 1865 жылдың 30 қарашасында  Сібір және Орынбор шептеріндегі Вердинская, Калмыковская, Омбы, Пресногорьковская, Өскемен  кедендік заставалары жойылды. 1868 жылдың 1 қыркүйегінде Мемлекеттік кеңестің шешімімен Орынбор және Сібір кедендік шептері таратылды. Алайда, жауланған территорияларда жаңа кедендік шепті орнату ісі ондаған жылдарға созылды. Осы орайда, Батыс Қытаймен шекаралас жатқан аймақта кедендік істі ұйымдастыруға аталған құрылыс және қаражат материалдарының шектеулігімен қатар шекараның белгіленбеуі де кедергіге айналды. Орта Азия саудасы үшін тәжірибе жүзінде толық еркіндік беріліп, мұсылман көтерілістері нәтижесінде Батыс Қытаймен сауда қатынастарының доғарылуы және еуропалық тауарларды әкелу қауіпінің экономикалық негізі жоқтығы Сібір және Орынбор кедендік шептерін тарату қажеттілігін тудырды.

    Ресейдің  өлкедегі сауда мүдделері  мен орыс-қытай келісімдерінде кедендік-тарифтік мәселелердің реттелуі атты үшінші бөлімшеде Ресейдің Қазақстан территориясы арқылы Батыс Қытайдағы экономикалық мүдделерінің келбеті ашылып, тарифтер мәселесінің екіжақты келісімдердегі орыны мен маңызы сарапталды.  Дипломатиялық келіссөздер арқылы экономикалық және тарифтік мәселелерді шешу тәжірибесінің кешенді сипаттамасы берілді.

    ХІХ ғасырдың 40-60 жылдардағы әскери операциялар  арқылы Жетісу территориясын иемденген  Ресей империясының осы өлкеде Цинь империясының Шыңжаң аймағымен шекаралас  болуы екі мемлекет арасында шекаралық, сауда-экономикалық байланыс мәселелерін  реттеуді талап етті. Патша үкіметі  қытай жағымен орыс саудасы үшін жабық болған Шыңжаң нарықтарын ашу  туралы дипломатиялық келіссөздер  жүргізе бастады. 1851 жылы бекітілген Құлжа келісімі Орта Азиядағы Ресей  мен Қытай арасында ресми сауда  қатынастарының құқықтық негіздемесін салды. Опиумдық соғыстардың зардаптарынан  терең саяси дағдарысқа түскен Қытайдың батыс аймақтарында Ресей империясы  өзінің позицияларын нығайтуға бел  байлаған. Құлжа келісімі Батыс Қытайдағы  ресей саудасының тиімсіз жағдайын тұйықтап, орыс көпестері Шыңжаңның  екі қаласында –Шәуешек пен Құлжада заңды саудамен айналысу құқығына ие болды.

    Орта  Азияға және Батыс Қытаймен шекаралас  Жетісу, Іле аймақтарына Ресейдің ілгерілеуі Ресей мен Қытай мемлекеттері арасында аймақтағы шекараларын  айқындауға итермеледі. Бұл үрдістің негізін салған және Батыс Қытайдағы  сауда келісімдердің бірі 1860 жылдың 2 қазаныныда орыс-қытай шекарасының  шығыс және батыс учаскелерін  анықтау, дипломатиялық қатынастар тәртібі және Құлжадағы сауда  туралы Пекин қосымша келісіміне қол қойылды. Келісімнің 6-шы бабына сәйкес «тәжірибе ретінде Іле  мен Тарбағатайдағы секілді негіздерде Қашғарда да орыс-қытай саудасы ашылды».

     Моңғолиядағы  орыс саудасының дамуына 1862 жылғы Ресей  мен Қытай арасындағы шекаралық  құрлықтық және теңіздік сауда ережелері  жағымды әсер етті. Келісімнің баптары  бойынша шекараның қытайлық 100 ли екі жақты қашықтығында бажсыз сауда  жүргізуге, орыс көпестеріне Қытайға  бағынышты барлық Моңғолияда бажсыз сауда жасау құқығы берілді.

    Шыңжаңдағы  көтерілістердің тұйықталып, цин  билігінің орнауынан кейінгі  кезеңде Ресей мен Қытай арасында аймақтағы қарым-қатынас негізін  реттейтін жаңа келісім жобасы да әзірленіп жатты. 1881 жылғы Петербор келісімі туралы келіссөздер барысында  ресейлік дипломатия орыс саудасы үшін тиімді шарттарға ие болу мақсатында Құлжа аймағын қайтару мәселесін  тиімді пайдаланды. Келісімнің 12 бабында: «Орыс азаматтары бажсыз сауда жүргізу  құқығына тең дәрежеде Іле, Тарбағатай, Қашғар, Үрімші және Ұлы қорғанға дейінгі  Тянь-Шаньнің солтүстік және оңтүстік баурайларында орналасқан басқа  да аймақтарының қалаларында және басқа  да жерлерінде пайдалана алады», - делінсе, 16 бабына сәйкес «егер де орыс құрлықтық  саудасының дамуына қарай Қытайға  шығарылатын және одан әкелінетін тауарларға осы сауданың қажеттіліктеріне сәйкес келетін кедендік тарифті белгілеу қажеттілігі туындаса, ресейлік және қытайлық үкімет мәселе төңірегінде  өзара келісімге келіп, баждарды анықтау үшін тауарлар құнынан бес пайыздық алымдарды жинауды негізге алатын болды». Сонымен қатар, келісімге қосымша ретінде 1881 жылдың 12 ақпанында бекітілген құрлықтық сауда ережелерінің бірінші бабына сәйкес екі мемлекеттің шекарасында, екі жаққа да 50 шақырым қашықтығында орыс және қытай азаматтары арасында еркін және бажсыз саудаға құқық берілді. 1881 жылғы Петербор келісімі Ресей мен Қытай арасындағы саяси және экономикалық қарым-қатынастардың тұрақтылығын қамтамасыз еткен соңғы маңызды келісімге айналды.

    Жергілікті  әкімшіліктер тұсындағы  кедендік қызмет (1876-1890жж.) атты төртінші бөлімшеде шекаралық полицейлік және әскери әкімшіліктерге кедендік функциялардың жүктелу және жүзеге асу деңгейіне баға беріледі.

    1876 жылы Томск губерниясы мен  Семей облысының шекарасында  шай саудасынан баждарды жинау  қажеттігі шешілді. Бийскіге шай  жолын кедендік бақылауда ұстау  және қажетті баждарды жинау  міндеті Бийск қаласында жергілікті  полицейлік құрылымдарға жүктелді. Бұл Қаржы министрі М.Х. Рейтерннің  гүлді және сауда шайынан кедендік  баждарды жинау туралы шешіміне  орай жасалды. Алайда, шай саудасы  жалғыз Бийск қаласы арқылы  ғана емес, сонымен қатар Ертіс  бойымен Семейге баратын сауда  жолында да кедендік бақылауды  орнату қажеттілігі туындады. Дәл  Бийскідегі шарттарда Алтайская  станицасы мен Зайсан постындағы  шайдан баждарды жинау қызметі  жергілікті әкімшілік шендерінің  мойнына артылды.

    Жетісудағы  кедендік қызметті жергілікті әкімшіліктерге жүктеу үрдісі ХІХ-шы ғасырдың 80-ші жылдары  орын алды. Жетісудағы кедендік қызмет орнату 1884 жылдың 22 мамырында Дала генерал-губернаторы  Г.А. Колпаковский бекіткен «Батыс Қытаймен Жетісу облысының шекарасындағы  әкімшілік, кедендік және әскери саладағы бақылауды орнату бойынша нұсқаулықтан»  бастама алады. Нұсқаулықтың баптары  Жетісудағы шекаралық учаскелік  және уездік әкімшіліктерге кедендік функциялар арасында контрабанданың алдын-алу, сауда барысы жайлы мәліметтер жинау, жергілікті шекараны күзету қызметін атқаратын әскери бөлім меңгерушілеріне  мәліметтер жеткізу, сауда жүргізу  үшін билеттер беру қызметтері берілгені  туралы мәлімдейді. Кедендік күзет  бойынша функциялар шекара бойынша  орналасқан әскери бөлімдерге жүктелді. Осы функциялар Жаркент учаскесінде  орналасқан әскери бөлімдерге, Бақты  және Нарын әскери бөлімдеріне және Қаракөл мен Лепсіде орналасқан казак бөлімдеріне артылды.

    Түркістан аймағындағы жергілікті әскери-полицейлік басқарманың шенеуніктеріне артылған кедендік функциялар 1886 жылы Түркістан  аймағы басқармасының құрамында  кедендік істер бойынша Қаржы  Министрлігінің ереше тапсырмалар  шенеунігінің лауазымын бекітумен  Қаржы Министрлігінің құзырына берілген болатын. Аталған шенеуніктің мойнына өлкедегі кедендік істі ұйымдастырудың жобасын әзірлеу артылды. Жоба негізінде Орта Азия мен Қазақстан территорияларында ірі кедендік аймақ құру қарастырылды. Алайда, мемлекеттік кеңестің шешімімен 1890 жылы Түркістан кедендік аймағымен қатар Қазақстан территориясында Семей кедендік аймағы құрылды.

    Қорыта  келе, кедендік істі қадағалаушы әкімшіліктерінің, полицейлік құрылымдардың арасындағы байланыстың жоқтығы, олардың мойнына  шамадан тыс артық функциялардың  жүктелуі, шекараны кедендік тұрғыдан толықтай, үздіксіз бақылаудың болмауы  шай саудасының баждарды төлеусіз, контрабандалық жолмен өтуіне әкеліп, өлкедегі істің ұйымдастырылуына қайта  қарауды талап етті деп мәлімдеуге толық негіз бар.

    1890-1917 жылдардағы Қазақстан территориясының Батыс Қытаймен шекарасындағы кедендік жүйенің жеке сала ретінде қалыптасуы мен дамуы атты екінші бөлімде Семей кедендік аймағының қызмет ету және таратылуынан кейінгі кезеңдеріндегі кедендік істі ұйымдастыру, жетілдірілу, кедендік қызметтің іске асу барысы қарастырылады.

    Семей кедендік аймағының  құрылымдарын қаржылық және материалдық-техникалық жабдықтау мәселелері атты бірінші бөлімшеде аймақты ұйымдастыру барысы, кедендік қызметті іске асыру үшін құрал-жабдықтармен, қаражаттармен қамсыздандыру деңгейі зерттеледі.