Қорғасын

     Қорғасын  перделерi атом энергетикасы, ядролық  техникаларда қолданады. Радиоактивтi шығарудан қорғайды және құрамына қорғасынның  тотықтары кiретiн шыны. Мұндай шыны механикалық қолдар көмегiмен радиоактивтi материалдардың өңдеуiмен бақылауға  мүмкiндiк бередi - манипулятор. Бухарестте атом орталығында 1 метр жуандықты қорғасын шынысынан иллюминаторында болады. Тонналар ол бiр жарымырақ өлшейдi.

     Жер қабыршағында қорғасын аздап салыстырмалы болады - мыңдаған есе алюмини немесе безге қарағандасы аз. Бұған қарамастан, ол бiрақ адамға әлi жария болды  көне замандады - нке дейiн 7000-5000 жылдарға шамамен. э. Көп басқа металлдардан айырмашылыққа, қорғасын ( 327) балқу  аласа температурасы болады және болды ендi берiк емес химия Қосуларының  түрiнде табиғатта болады. Бұл  кездейсоқ оның алуы тiптi мүмкiндiкке  себепшi болды.

     Мысалы, бай қорғасын туған жерi Америкада  нәтижеде бiлдiргенде жағдай белгiлi.. өрттiң  Лесноесi: күлдiң жiгiмен жанып  кеткен саты орында қорғасынның iрi кесектерiн  табылды. Өрт оның қандыағаштардың  түбiрлерiнiң астында тапқан кендерiнен  қорытты. Мүмкiн, мұндай жолымен бiрiншi қорғасын және бiздiң ғаламшар тарихи мекендеушiлердiң қолында түстi. Өзi ежелгi қорғасынның үлгiсiмен бiзге  дейiн жеткен деп Британдық мұражай  сақталған мысыр фигураларын  санайды. Ол нке дейiн 3800 жылдарға жатқызады. э. Испанияларда ең ежелгi қайырмалар қорғасын күйiндi аман сақталды: нке дейiн үшiншi мыңжылдықта әлi бұл жерде. э. финикиялықтар  қорғасын-күмiс Рио туған жерлерi өндедi - Тинто.

     Ашшурды ассириялық патшаның кiтапханасында - нке дейiн VII ғасыр банипала. э.) нке  дейiн шамамен 2000 жыл жататын Вавилон  қолжазбаларының көшiрмесi табылған. э. Солардың бiрiне от Гибилюдiң құдайына әнұранда болады: «Гибиль туралы, сен  мыс және қорғасын, сен балқытасың алтын және күмiс тазартасың. Ашшура қалалар қазуларда 400 килограммдардың  салмағымен қорғасын кесегi бiлдiрген. Археологтер ол 1300 жылға бiздiң  эрамызға дейiн жататынын ойлайды.

     Айтпақшы, тап қорғасынмен тау жынысы және қазбаларды жас шамасының анықтауының  әдiстiң бiрлерi де байланған. Жыныстар және минералдардың көпшiлiгi радиоактивтi элементтер шамалы сандардағы болады. Мыңжылдықтардың бойысында табиғатта  үнемi болады бiр элементтер және пайда  болу басқа ыдыратты. Кейбiр металл шыдалатын нәтижеде ұзақ айналу өз кезегiнде, қорғасынға қорытындылана  бiртiндеп ыдырайтын ради құрастырады. Неше радида осы жыныста болатынын  және, неше олардың iшiнен оның жас  шамасы есептеп шығару мүмкiн қорғасын жыл сайын құрастырады есептеп  шығару мүмкiн болғанын бiле. Мысалы, донбасстың тас көмiрлi кейiнге қалдырулары 300 шақты миллион өткен жылы iркiстенгенiн  анықталған

     Ежелгi қорғасын өңдеулерiн iздер бiздiң ел аумақтарға Алтай, байкал ар жағына, қиыр шығыстарда табады. Олардың орынында бұл металлдың шоғырының Рудныйларын  қазiр жиi қайтадан ашады.

     XIII ғасырға шiркеу шатыры үшiн  қорғасынның қолдануы туралы  Хабар-ошарларды жатады және грамота  iлiп қойылатын мөрлер үшiн.

     Алғашқысы қорғасынның өнеркәсiптiк алуын  талпыныс Тобыл оның кенi жағаға iздеп тапқан Строғановалардың ғасыры XVIIлердiң  соңында iстелдi. үлгiлердi 1695 жылындағы  не белгiлi кендердiң сiбiрiндегi онына  байқау үшiн Германияларға жiберiлуге табылған.

     Тау-кен iс және металлургияның дамытуындағы қуатты көтеру Петрдiң дәуiрiне барынша  рудознатецтердiң қызметi және горнопроходцевтi мадақтайтын I пайда болды. Қорғасын-күмiс  кендердiң түбегейлi қорлары (байкал ар жағы ) өлкелер Нерчинскке 1704 жылда, бастап қойыл 1708 жылда бұл жерде  бiрiншi қазыналық зауыт жұмыс iстеуге бiлдiрудiң сәтi түстi. 1732 жылда Барнаулдағы  қоғасын балқытатын зауытты салады. Алтай сол кезде үлкен мән  алады. Алтайлық зауыттар ғасырлар XVIIIлердiң  аяғында қорғасынның 63iрек мың  тонналарына қорытты.

     Күмiстiң  орталықтардың бiрлерiнiң ғасырлары XIXтердiң ортасында - қорғасын өндiрiсi туған жерiнiң Садонскийiнiң өңдеулерi басталатын Кавказ ханша Тамараның  заманына белгiлi әлi болды. Кенiштiң  Садонскийiнен алыста емес ойнады уақытында  Қырым науқанының рөл көрiнетiн  күмiс Алагирский қаруландырған.

     1898 жылда 1909 жылда бiтiрген (Орджоникидзе  қала бүгiн) Владикавказдағы қорғасын-мырыш  зауыттың құрылысы басталды. Осыған  мерзiмге (қиыр шығыс ) Тетюхеге  бай қорғасын-мырыш кендерiнiң  өңдеуiн жатады.

     Түстi металлургияның кәсiпорындарының көпшiлiгi бiрiншi әлемдiк соғыстың алдында  шетелдiк капиталисттарға концессияға  тапсырған. Туған жерi Тетюхинское  немiстердiң қолдарындағы, алтайлық зауыттар және кенiштердiң көрсеттi ағылшын еркектердiң қарамағында  түстi, қожайындарды Кавказда белгiялықтар  болды. Жер қойнауларының айуандық пайдалануы толық құлдырауға қорғасынның  өндiрiсiн келтiрдi. Тек қана Ресей  зауыттарын 1913 жылда металл бұның  елдiң мұқтаждықтарын 1, 5%ке қанағаттандырды.

     Кеңес өкiметiнiң егделерi қорғасындағы халық  шаруашылықты қажеттiкпен толық қамтамасыз еттiғана емес, оның басқа елдерiнде  шетке шығаруға мүмкiндiк бердi де қуатты қорғасын өнеркәсiбi жасалды. Отандық  және шетел металлургтерiне (Өскемен  қорғасын-мырыш комбинат) Уксцк маркасы  бар өнiм бүгiн әйгiлi. Өте жақсы  металл Шымкенттiк қорғасын зауыты да өндiрiп алады. Кәсiпорын бұл  дүниелiк тәжiрибеде өте таза қорғасынды алуға тұңғыш рет мүмкiндiк беретiн  деп аталатын амальгамалық тазартудың әдiстiң игерiлген қазақ ғалымдарымен ендiрген:, қоспалардың онындағы еншiге тек қана 0, 00001% дәл келедi. Бұл  демек, мұндай қорғасын 10 тонналарындағы лгзҰмЄй жаздау лажы болады ! бiрге  алған барлық бөтен элементтердiң 1 граммы айқастыр! Сонша биiк сапаның  металлына жартылай өткiзгiш өнеркәсiптегi жұмысы және лазер техникасына әрдайым  табылады.

     Бұл және қорғасын туралы әңгiме аяқтауға болады, бiрақ бiз бұл элементтiң  атауы туралы әлi ештеңе айтпадық. Қорғасын сөзде болады, тұрпатына қарағанда, мысқылдың сөзiнен - осылай (қазiр  әлi олар және де Чушколармен дейдi) бұл металлдың кесектерiн ертерек  деп атады. Болудан бұрын қорғасынмен, металл бiрақ басқа аттардың астында  өмiр сүруге үлгердi.

     Кошкоға күндермен бастапқыда атайтын туралы С.Я.Маршактiң керемет ертегiсiн  есiңiзде ме, сонан соң бұлтпен, желмен, тышқанмен, анығында мысықтармен  атап кеттi ме? Бiрдеңе ұқсас қорғасынмен  болды.

     Дальнiң  түсiндiрме сөздiгiне және сiзге қараңыз  қалайы емес, қорғасын - металл салмақтырақ  ауырырақ сөздi мәтелде қалайы емес ескеретiнiн бiлiңiз. Өздiң мәтелi және вернмен сенiмдi салмақты сөз туралы сөз болатында пайдаланылады. Мұндай конспирация не үшiн бiрақ? Оңай жағалатуға болар едi: «сөз - қорғасын. Қорғасын Русьлерге ертеректе қалайымен  деп атаған екен. Егер айтып тұруға болса, осысы қалайы кешiрек пайда  болды, және де басқы кез оларды қате (бұл металлдардың қасиетi, шындығында, қандай болса да дәрежелерде ұқсас  бол) қорғасын деп есептедi. Қашан, әйтеуiр, оларлар танып бiлуге үйрендi, онда ескi атау жаңа металлға бекiндi, оның негiзiн  салушысы қорғасындармен атады.

     Бұл шатақтар дегенмен тiлде iз қалдырды. Қарындаштар қалайыдан ешқашан iстемегендiгiмен, осы уақытта қорғасын шыбықтарымен хат үшiн ертеректе пайдаландынан, бойынша - қарындаш Украинсктер оливец, немесе оловец деп аталады.

     Мысалы, бұл металлдарды шатыстырды, және ежелгi римдiктер. Олар қорғасын (қорғасын қара) қорғасындарды деп атады, қалайы - (кандийский қорғасын) қорғасын. Ежелгi Римге қалайы римдiктерде Кандия деп  аталған Кипр Аралынан түстi.

     «Ата  тек арналар әлi бiр металлмен  қорғасындарды ұластырады. Грек молибденiмен  аудармада қорғасынды бiлдiредi. Ежелгi гректер бұл металлдардың минералдары  шатыстырған екен - сол тағы басқа  молибдендердi де деп атай галенит  және молибденит. Молибденнен ғасырлары  кейiн қашан көп жаңа элемент, ол алынып оның көне грек атауын қорғасында тартып алған болды.

     Қорғасын  осылай қорғасын болды. Және ендi оны  өз атына ендi тыныштандыра алады: «Кошкоға мысықтармен атады. 
 

     ҚОРҒАСЫННЫҢ ТАБИҒАТТА КЕЗДЕСУІ 

      Қорғасынның жер қабыршағында аздап - масса бойынша 0, 0016 %, бiрақ өзi ауыр металлдардың бұл бiрi ол ең жақын  көршi болуға қарағанда - алтын, сынап  және висмутқа қарағанда анағұрлым  көбiрек жайылған. Бұл қорғасынның  әртүрлi изотоптарлары уранның ыдырауы  және торидың түпкi өнiмдерiмен болып  табылған байланған, дегенмен жер қабыршағында қорғасынның мазмұныды жыл баяу миллиардтардың iшiнде үлкейдi.Рудалы кенорындар белгiлi көп, қорғасынмен  бай, және де металл минералдардан оңай адыраяды. Қорғасын минералдарының сты жинағы белгiлi көп. Олардың iшiнен негiзгi - PbS және оның химия айналуларын өнiмдер (қорғасын жалтырауы) галенит - PbCO3 PbSO4 және (қорғасын кенiнiң Белайы) церуссит (қорғасын купоросы) англезит. PbMoO4, штольцит PbWO4 PbCrO4, (сары қорғасын кенi) вульфенит 2-шi (PO4 ) PbCl2•3Pb3, 2-шi (AsO4 ) миметит PbCl2•3Pb3, (қызыл қорғасын кенi) крокоит (жасыл қорғасын кенi) пироморфиттермен сиректеу кездеседi. Қорғасын кендерiнде басқа металлдар сонымен бiрге жиi болады - мыс, цинк, кадми, күмiс, алтын, висмут тағы басқалар.Бұл элементтiң қорғасын кендерiнiң жатулары орында (1 % Pbге дейiн) топырақ, өсiмдiк және су байытқан.

     Далалар және шөлдердiң тотықтырғыш сiлтiлiк  кеңiстiгiнде қорғасынның диоксидiнiң  бiлiмi болуы мүмкiн - платтнеританың минералы. Және тек қанасы табиғи металлдық  қорғасынмен сирек кездеседi. Қорғасын уран және тори кендерiндегiнде әрдайым  болады. 
 

     ӨНЕРКӘСІПТЕ АЛЫНУЫ 

     Металлдық қорғасыны шикi күйiнде ("Веркблея) Pbға дейiн Рbосы және (тазартумен ) тазартуды келесi қалпына келтiруi бар PbSтың тотықтырғыш күйдiруiмен  соңғы алады. Концентраттың тотықтырғыш  күйдiруi агломерациялық лента сияқты үздiксiз әрекеттi машиналарда апарады. Реакция PbSтың күйдiруiнде басым  болады:

     2PbS + ЗО₂ = 2РbО + 2SO₂

      Бұдан басқа, пайда болады және PbSiO3тiң  силикаттарына ауыстыратын PbSO4тiң  сульфаты аздап шихтаға үшiн не кварц құмдарына толықсытады. Бiр  уақытта (Cu, Zn, Fe) басқа металлдардың сульфидi, болмаған қалай қоспалар да қышқылданады. Ұнтақ тәрiздi орынына  күйдiрудiң нәтижесiнде сульфидтерге араластыр агломераттар алады - Рbо, CuO, ZnO, Fe2O3тiң оксидтерiнен көбiнесе тұратын кеуектi қақ-қақ шылқыған ассаны.Агломераттың көсектерi кокспен және әк таспен және бұл қоспаларды араластырады қысыммен ауаларды астыдан ("Фурмы") тұрбадан кейiн әперген ватержакет пешiне жүктейдi. (II ) көмiртектiң кокс және оксидi ендi Pbға дейiн Рbо ( 500ге дейiн) аласалау температураларда қалпына келтiредi. Реакциялар биiгiрек температураларда жүредi:

СаСО₃ = СаО + СО₂

2РbSiO₃ + 2СаО + С = 2Рb + 2CaSiO₃+ CO₂. 

     Zn және Fe-нiң оксидтерi ZnSiO3 және CaSiO3термен бiрге бет қалқып шығатын күйiндiлердi құрастырған FeSiO3ке жартылай өтедi. Қорғасынның оксидтерi металлға дейiн қалпына келедi. Шикi күйiнде қорғасын 92-98% Pb, өңге болады - Cu, (Au кейде) Agнiң қоспасы, Zn, Sn, As, Sb, Bi, Fe. Cu және Fe қоспалар ажыратулармен алып тастайды. Sn, As, Sb алып тастаулар үшiн ауалар ерiтiлмелi металл арқылы үредi. (және Au) Ag ерекшелеу "Мырыш пенусiн"  (және Au) Agмен Znның Қосу тұратын Рbға қарағанда жеңiлiрек 600-700 C ерiген құрастырған Znның қосымшасымен өндiрiп алады. Zn молдық ауа, су перiсiнiң өткiзуiн ерiтiлмелi Рbден пара алып тастайды немесе хлор.Сұйық Рbға Bi тазартулар үшiн СА немесе Mg, Ca3Bi2 және Mg3Bi2дiң беретiн қиын балқитын Қосуларына толықсытады. Тазартылған бұл қорғасынның әдiстерiмен 99, 8-99, 9% Рbде болады. Ары қарай тазарту кемiнде 99, 99%-шi тазалыққа электролизбен өндiрiп алып, нәтижеде не жетедi. 
 
 

     ФИЗИКАЛЫҚ ҚАСИЕТІ 

      Қорғасын қырын  центрлелген текше керегесiнде = 4, 9389 кристалданады ма?), аллотропты түрлендiрулердi алмайды. 1, 75-шi атом радиусы  ма?, иондық радиустар: Рb2+ 1, 26 ма?, Рb4+ 0, 76 ма?; ( 20) 11, 34 г/см3-шi тығыздық; tпл 327, 4; tкип 1725; меншiктi жылу сыйымдылығы 20 болғанда ( кг ) ( молар ) [0, 08 кал/см кескен]) 33, 5 вт/-шi жылу еткiзу [ 0, 0306 кал/г]) 0, 128 кДж/; бөлме  температурасының жанында 29, 1•10-6-шы сызықты  кеңейтудi температуралық коэффициент; (2, 5-4 кгс/мм2) 25-40 Мн/м2 Бринелль бойынша  қаттылық; берiктiк шегi 12-13 Мн/м2 созылуда, 50 шақты Мн/м2 қысуда; салыстырмалы ұзарт 50-70%тен үзiлуде.Жабысып қалу қорғасынның  механикалық қасиеттерiн жоғарылатпайды, оның рекристаллизациясының температурасы  өйткенi (жанында - 35 деформацияның дәрежесiнiң  жанында 40% және одан жоғары) төменде  бөлме жатады. Диамагнит, оның магниттiк  қабiлеттiлiгi қорғасын - 0, 12•10-6. 7, 18 болғанда жедел өткiзгiш болып қалыптасады. 

     ХИМИЯЛЫҚ  ҚАСИЕТІ 

     Қорғасын  химиялық қасиеттерге арналған - аз белсендi металл: ол кернеулердi электрохимиялық  қатарда сутегiнiң алдында тiкелей  тұрады. Қорғасын сондықтан оның тұздарының ерiтiндiлерiнен басқа металлдарымен  оңай сығылады. Егер мырыш шыбығын  қорғасынның ацетатының ашытылған  ерiтiндiсiне түсiрсе, қорғасын ағашты сатурнованың ескi атау болатын майда кристалликтерiнен  жұмсақ шабуылдың түрiндегi онында адыраяды.Егер реакцияны бөгелтсе, қорғасынның iрiлеу  кристаллдары қағаз сүзгiмен цинк орап өседi. Өте +2дiң тотығуын дәреженiң  қорғасыны үшiн типтi; орнықтыдан кем (IV ) қорғасынның Қосулары едәуiр. Тұзды және қорғасын қышқылдың сұрымен  су қосылған iс жүзiнде ашып тастамайды, соның iшiнде хлоридтың ермейтiн  қабыршағының бетi немесе сульфаттағы  бiлiмi артынан.Қорғасын (шоғырландырулардың жанында 80134518688рек) қышқылдың берiк  сұрымен 2-шi (HSO4 ) Pbнiң еритiн гидросульфатының бiлiмiмен сезiнедi, ерудi ыстық қойылтылған  тұз қышқылында H4PbCl6ның кешендi хлоридының бiлiмiмен жарысайды. Қорғасын су қосылған азот қышқылымен оңай қышқылданады: 

    Pb + 4HNO₃ = Pb(NO₃)₂ + 2NO₂ + H₂O. 

    (II ) қорғасынның нитратының жiктеуi қыздыруда - азотты диоксидтiң  алуын ыңғайлы лабораториялық  әдiс: 

    2Pb(NO₃)₂ = 2PbO + 4NO₂ + O₂. 

     Қорғасынның оттегi қатысуымен қатарда органикалық  қышқылдар сонымен бiрге ашып тастайды. (ескi атау - қорғасын қанты) 2-шi (CH3COO ) Pbнiң тез ерiгiш ацетаты  сiрке қышқылының әсерiнде құрастырады. Қорғасын құмырсқа, лимон және шарап  қышқылдарына сонымен бiрге елеулi ерiтемiз. Егер шиқылдаймын ыдыстарда  әзiрлесем, органикалық қышқылдардағы  қорғасынының ерiгiштiгi улауларға ертерек  алып келе алды, жалату немесе дәнекерленген  қорғасын дәнекерлемесiмен. Еритiнi судағы (нитрат және ацетат) қорғасын тұзда  гидролдайды: